امت قائمه: تفاوت بین نسخه‌ها
| سطر ۱۲: | سطر ۱۲: | ||
==تبیین امت قائمه:== | ==تبیین امت قائمه:== | ||
| − | خداوند به رسول اکرم(صلی الله علیه وآله)فرمان می‌دهد تا در راه رسالت خویش در انذار مردم برپا خیزد:{{متن قرآن|«يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ»}} (مدثّر/74، 1 2) برخی از آیات به موعظه همه مردم پرداخته و به آنان فرمان می‌دهد تا به صورت جمعی و فردی برای خداوند بر پا خیزند:{{متن قرآن|«قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَىٰ وَفُرَادَىٰ...»}} (سبأ/34، 46) منظور از این قیام ایستادن روی پا در برابر نشستن نیست، بلکه مراد قیام مصلحانه و حق‌طلبانه است<ref>. مجمع‌البیان، ج 8، ص 619؛ زاد المسیر، ج 6، ص 465؛ تفسیر قرطبی، ج 14، ص 199.</ref> و چون قیام جمعی از اهمیت بیشتری برخوردار است بر قیام فردی مقدم شده است.<ref>. [[البرهان فی علوم‌القرآن]]، ج 3، ص 317.</ref> البتّه چنین گروهی از حمایت الهی برخوردار خواهند بود، چنان‌که گروهی از مؤمنان (اصحاب کهف) که در راه خدا بر پا خاسته‌اند مورد ستایش خدا قرار گرفته، هدایت و تأیید ویژه الهی را نصیب خویش کرده‌اند:{{متن قرآن| | + | خداوند به رسول اکرم(صلی الله علیه وآله)فرمان می‌دهد تا در راه رسالت خویش در انذار مردم برپا خیزد:{{متن قرآن|«يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ»}} (مدثّر/74، 1 2) برخی از آیات به موعظه همه مردم پرداخته و به آنان فرمان می‌دهد تا به صورت جمعی و فردی برای خداوند بر پا خیزند:{{متن قرآن|«قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَىٰ وَفُرَادَىٰ...»}} (سبأ/34، 46) منظور از این قیام ایستادن روی پا در برابر نشستن نیست، بلکه مراد قیام مصلحانه و حق‌طلبانه است<ref>. مجمع‌البیان، ج 8، ص 619؛ زاد المسیر، ج 6، ص 465؛ تفسیر قرطبی، ج 14، ص 199.</ref> و چون قیام جمعی از اهمیت بیشتری برخوردار است بر قیام فردی مقدم شده است.<ref>. [[البرهان فی علوم‌القرآن]]، ج 3، ص 317.</ref> البتّه چنین گروهی از حمایت الهی برخوردار خواهند بود، چنان‌که گروهی از مؤمنان (اصحاب کهف) که در راه خدا بر پا خاسته‌اند مورد ستایش خدا قرار گرفته، هدایت و تأیید ویژه الهی را نصیب خویش کرده‌اند:{{متن قرآن|«نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًى*وَرَبَطْنَا عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ إِلَٰهًا...»}} (کهف/18،13 14) حرکت این گروه قیامی خدایی و تصمیمی برای پایداری کلمه توحید بوده است.<ref>. تفسیر قرطبی، ج 10، ص 238؛ المیزان، ج 13، ص 284.</ref>آیات 113 115 آل‌عمران/3 نیز امت قائمه و اوصاف آنان را متذکر شده است. |
با توجّه به آنچه گذشت روشن است که امت اسلامی بارزترین مصداق امت قائمه هستند و به طور کلی هر امتی که در برابر شرک و ظلم قیام کرده و به سوی توحید و اطاعت الهی روی آورند از مصادیق امت قائمه به شمار می‌آیند، بر این اساس روایاتی که مقصود از امت قائمه را امت پیامبر(صلی الله علیه وآله)یا علی(علیه السلام) و یارانش دانسته‌اند، می‌توان به همین روش تبیین کرد.<ref>. المعجم الکبیر، ج 19، ص 329؛ شرح الاخبار، ج 3، ص 132.</ref> مفسران با صرف نظر از این معنا در خصوص شأن نزول این آیات آرای متفاوتی داده‌اند: | با توجّه به آنچه گذشت روشن است که امت اسلامی بارزترین مصداق امت قائمه هستند و به طور کلی هر امتی که در برابر شرک و ظلم قیام کرده و به سوی توحید و اطاعت الهی روی آورند از مصادیق امت قائمه به شمار می‌آیند، بر این اساس روایاتی که مقصود از امت قائمه را امت پیامبر(صلی الله علیه وآله)یا علی(علیه السلام) و یارانش دانسته‌اند، می‌توان به همین روش تبیین کرد.<ref>. المعجم الکبیر، ج 19، ص 329؛ شرح الاخبار، ج 3، ص 132.</ref> مفسران با صرف نظر از این معنا در خصوص شأن نزول این آیات آرای متفاوتی داده‌اند: | ||
| سطر ۱۸: | سطر ۱۸: | ||
به نظر برخی امت قائمه وصف گروهی از اهل کتاب (یهودیان) است که اسلام آورده‌اند و خداوند آنان را در مقایسه با سایر اهل کتاب که ایمان نیاورده‌اند می‌ستاید. به گفته ابن‌عباس هنگامی که عبداللّه بن سلام، ثعلبه بن‌سعیه و اسید بن‌سعیه و اسد بن‌عبید و جمعی دیگر از یهودیان، مسلمان شدند، از جانب دیگر یهودیان مورد طعن قرار گرفتند که ایمان شما به پیامبرخاتم(صلی الله علیه وآله)نشانه شرارت شماست و اگر درستکار بودید، دین پدری خود را رها نمی‌کردید<ref>. جامع‌البیان، مج 3، ج 4، ص 71؛ مجمع‌البیان، ج 2، ص 815.</ref> و آیه مورد نظر در چنین فضایی در حمایت آنان نازل شده است. نقل دیگری از ابن‌جریج با تفاوتی در نامهای افراد، این مطلب را تأیید می‌کند.<ref>. جامع‌البیان، مج 3، ج 4، ص 71؛ مجمع‌البیان، ج 2، ص 815.</ref> | به نظر برخی امت قائمه وصف گروهی از اهل کتاب (یهودیان) است که اسلام آورده‌اند و خداوند آنان را در مقایسه با سایر اهل کتاب که ایمان نیاورده‌اند می‌ستاید. به گفته ابن‌عباس هنگامی که عبداللّه بن سلام، ثعلبه بن‌سعیه و اسید بن‌سعیه و اسد بن‌عبید و جمعی دیگر از یهودیان، مسلمان شدند، از جانب دیگر یهودیان مورد طعن قرار گرفتند که ایمان شما به پیامبرخاتم(صلی الله علیه وآله)نشانه شرارت شماست و اگر درستکار بودید، دین پدری خود را رها نمی‌کردید<ref>. جامع‌البیان، مج 3، ج 4، ص 71؛ مجمع‌البیان، ج 2، ص 815.</ref> و آیه مورد نظر در چنین فضایی در حمایت آنان نازل شده است. نقل دیگری از ابن‌جریج با تفاوتی در نامهای افراد، این مطلب را تأیید می‌کند.<ref>. جامع‌البیان، مج 3، ج 4، ص 71؛ مجمع‌البیان، ج 2، ص 815.</ref> | ||
| − | بنابر نظری دیگر منظور از امت قائمه، امت محمّد(صلی الله علیه وآله)است.<ref>. مسند ابی یعلی، ج 13، ص 375؛ [[المعجم الکبیر]]، ج 7، ص 52، التفسیر الکبیر، ج 8، ص 200.</ref> براساس این نظر مقایسه افراد صالح و غیر صالح از اهل کتاب، در آیات پیشین با تعبیر {{متن قرآن| | + | بنابر نظری دیگر منظور از امت قائمه، امت محمّد(صلی الله علیه وآله)است.<ref>. مسند ابی یعلی، ج 13، ص 375؛ [[المعجم الکبیر]]، ج 7، ص 52، التفسیر الکبیر، ج 8، ص 200.</ref> براساس این نظر مقایسه افراد صالح و غیر صالح از اهل کتاب، در آیات پیشین با تعبیر {{متن قرآن|«لَيْسُوا سَوَاءً»}} پایان یافته و این بخش از آیه شریفه با تعبیر{{متن قرآن|«مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ»}} به عنوان جمله‌ای مستأنف درباره مسلمانان و ادامه آیه و آیات بعد اشاره به اوصاف آنان است.<ref>. جامع‌البیان، مج 3، ج 4، ص 72؛ مجمع‌البیان، ج 2، ص 815.</ref> در این صورت {{متن قرآن|«أهل الکتب»}} به معنای اهل الادیان (پیروان شرایع الهی) از جمله مسلمانان<ref>. التفسیر الکبیر، ج 8، ص 200.</ref>بوده و آیه درصدد تأکید فضیلت مسلمانان بر پیروان سایر ادیان است. در اثبات این وجه به آیه {{متن قرآن|«ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا»}} (فاطر/35،32) و نقلی تاریخی تمسک شده است. براساس این نقل حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) نماز عشا را به تأخیر انداختند و پس از ورود به مسجد برای اقامه نماز و دیدن انتظار مردم فرمودند:هیچ‌یک از اهل ادیان در چنین ساعاتی ذکر خدا را نمی‌گویند، مگر شما و سپس آیه 113 آل‌عمران/3 را قرائت فرمودند.<ref>. التفسیر الکبیر، ج 8، ص 200.</ref> با توجّه به اینکه در فرهنگ دینی، اهل* کتاب به غیر مسلمانان گفته می‌شود این قول صحیح به نظر نمی‌رسد. |
| − | برخی نیز به همین دلیل<ref>. [[تفسیر المنار]]، ج 4، ص 71.</ref> و به دلیل آنکه قرآن از یهودیانی که ایمان آورده‌اند با عنوان مؤمنین یاد می‌کند<ref>. الفرقان، ج 5، ص 344.</ref>امت قائمه را وصفی برای صالحان از اهل کتاب (یهودی یا مسیحی) دانسته و گفته‌اند:قرآن بعضی از اهل کتاب را صالح و متقی به شمار آورده است. ضابطه اصلی قرآن در متقی بودن اشخاص ایمان به خدا و روز قیامت و عمل صالح آنان است و اجر چنین کسانی ضایع نخواهد شد<ref>. تفسیر المنار، ج 4، ص 71.</ref>:{{متن قرآن| | + | برخی نیز به همین دلیل<ref>. [[تفسیر المنار]]، ج 4، ص 71.</ref> و به دلیل آنکه قرآن از یهودیانی که ایمان آورده‌اند با عنوان مؤمنین یاد می‌کند<ref>. الفرقان، ج 5، ص 344.</ref>امت قائمه را وصفی برای صالحان از اهل کتاب (یهودی یا مسیحی) دانسته و گفته‌اند:قرآن بعضی از اهل کتاب را صالح و متقی به شمار آورده است. ضابطه اصلی قرآن در متقی بودن اشخاص ایمان به خدا و روز قیامت و عمل صالح آنان است و اجر چنین کسانی ضایع نخواهد شد<ref>. تفسیر المنار، ج 4، ص 71.</ref>:{{متن قرآن|«إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَىٰ وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ»}} (بقره/2،62) با توجه به دلایلی که این گروه از مفسران ذکر کرده‌اند امت قائمه وصف اهل کتابی است که در فرهنگ اسلام شایسته احترام و ستایش بوده‌اند، زیرا از اصول مشترک اعتقادی و رفتاری بین ادیان الهی برخوردار بوده‌اند.<ref>. راهنما، ج 3، ص 18 19.</ref> بدیهی است نظر اخیر اگر قابل پذیرش باشد تنها درباره آن دسته از اهل کتاب می‌تواند پذیرفته شود که از روی جهل و قصور بر دین خود مانده باشند، امّا کسانی که پیام اسلام به آنان رسیده و حجت بر ایشان تمام گشته چنانچه ایمان نیاورند مقصر بوده و عذری از آنان پذیرفته نیست. این گروه نه تنها ستایش نمی‌شوند، بلکه باید در انتظار داوری عادلانه الهی باشند:{{متن قرآن|«إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَىٰ وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ»}} (حجّ/22،17) |
==ویژگیهای امت قائمه و قدرشناسی از آنان== | ==ویژگیهای امت قائمه و قدرشناسی از آنان== | ||
| سطر ۲۶: | سطر ۲۶: | ||
1. تلاوت آیات خداوند: | 1. تلاوت آیات خداوند: | ||
| − | امت قائمه، کتاب اللّه (قرآن) را در لحظاتی از شب تلاوت* می‌کنند<ref>. جامع البیان، مج 3، ج 4، ص 74.</ref>:{{متن قرآن| | + | امت قائمه، کتاب اللّه (قرآن) را در لحظاتی از شب تلاوت* می‌کنند<ref>. جامع البیان، مج 3، ج 4، ص 74.</ref>:{{متن قرآن|«يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ»}} (آل‌عمران/3، 113) برخی گفته‌اند:با توجه به جمله {{متن قرآن|«وَهُمْ يَسْجُدُونَ»}} قرائت قرآن در نماز عشا یا نماز شب مراد است<ref>. همان، ص 75؛ کشف الاسرار، ج 2، ص 248، مجمع‌البیان، ج 2، ص 816.</ref>، امّا کسانی که امت قائمه را وصف برای اهل کتابی قرار داده‌اند که اسلام نیاورده‌اند، آن را به تلاوت مناجاتها و ادعیه<ref>. تفسیر المنار، ج 4، ص 72.</ref> یا بر قرائت بخش تحریف نشده تورات و انجیل حمل کرده‌اند.<ref>. الفرقان، ج 5، ص 346.</ref> این گروه در مورد {{متن قرآن|«وَهُمْ يَسْجُدُونَ»}} گفته‌اند:یا مراد، معنای لغوی آن یعنی خشوع و خضوع در برابر خداوند یا کنایه از نماز اهل کتاب است<ref>. تفسیر المنار، ج 4، ص 73؛ الفرقان، ج 5، ص 346.</ref> و این سجده باید برای خداوند باشد؛ نه دیگران، حتی مسیح نیز شایسته سجده نیست، اگرچه بعضی او را پسر خدا یا خدا بدانند.<ref>. الفرقان، ج 5، ص 346.</ref> |
2. ایمان به خدا و روز قیامت: | 2. ایمان به خدا و روز قیامت: | ||
| − | امت قائمه به خداوند ایمان اذعانی (واقعی) دارد که ثمره آن خشیت از خدا و آمادگی برای روز قیامت است:{{متن قرآن| | + | امت قائمه به خداوند ایمان اذعانی (واقعی) دارد که ثمره آن خشیت از خدا و آمادگی برای روز قیامت است:{{متن قرآن|«يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ»}} (آل عمران/3، 114)؛ نه ایمان جنسی (ادّعایی) که برای صاحب آن بهره‌ای جز غرور و ادّعا ندارد، چنان که شأن بسیاری از افراد بشر این گونه است.<ref>. تفسیر المنار، ج 4، ص 73.</ref> |
ایمان به خدا ایمان به وحدانیت و سایر صفات او و ایمان به روز قیامت ایمان به برانگیخته شدن انسانها در روز قیامت است.<ref>. جامع البیان، مج 3، ج 4، ص 75؛ مجمع البیان، ج 2، ص 816.</ref> | ایمان به خدا ایمان به وحدانیت و سایر صفات او و ایمان به روز قیامت ایمان به برانگیخته شدن انسانها در روز قیامت است.<ref>. جامع البیان، مج 3، ج 4، ص 75؛ مجمع البیان، ج 2، ص 816.</ref> | ||
| سطر ۳۸: | سطر ۳۸: | ||
3. امر به معروف و نهی از منکر: | 3. امر به معروف و نهی از منکر: | ||
| − | این گروه امر* به معروف و نهی از منکر می‌کنند:{{متن قرآن| | + | این گروه امر* به معروف و نهی از منکر می‌کنند:{{متن قرآن|«وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ»}} «معروف» ایمان به خدا و تصدیق رسالت حضرت محمد(صلی الله علیه وآله)و «منکر» تکذیب توحید و بعثت آن حضرت دانسته شده است<ref>. جامع‌البیان، مج3، ج4، ص 75؛ کشف‌الاسرار، ج 2، ص 248؛ مجمع‌البیان، ج 2، ص 816.</ref>؛ ولی با توجه به اینکه لفظ معروف و منکر مطلق است و شامل هر معروف و منکری می‌شود آیات یاد شده تا این بخش به اوصافی چون برترین اعمال یعنی نماز و بهترین اذکار یعنی ذکر خداوند و به برترین معارف یعنی معرفت مبدأ و معاد امت قائمه اشاره داشته است که با آنها به تکمیل خویش می‌پرداختند و در این بخش به وصف امر به معروف و نهی از منکر آنان که مربوط به تکمیل دیگران بعد از تکمیل خویش است اشاره دارد.<ref>. التفسیر الکبیر، ج 8، ص 202.</ref> |
4. شتاب در انجام کارهای نیک: | 4. شتاب در انجام کارهای نیک: | ||
| − | آنان به سوی نیکیها می‌شتابند:{{متن قرآن| | + | آنان به سوی نیکیها می‌شتابند:{{متن قرآن|«يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ»}} (آل‌عمران/3،114)، زیرا از آن بیم دارند که با مرگ فرصت را از دست بدهند.<ref>. جامع‌البیان، مج 3، ج 4، ص 76.</ref> مراد از خیرات را، قوانین اسلام و اعمال صالح دانسته‌اند.<ref>. کشف الاسرار، ج 2، ص 248.</ref> |
5. توصیف به صلاح: | 5. توصیف به صلاح: | ||
| − | امت قائمه به صالح بودن وصف گردیده‌اند:{{متن قرآن| | + | امت قائمه به صالح بودن وصف گردیده‌اند:{{متن قرآن|«وَأُولَٰئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ»}} برخی وصف صلاح را بالاترین مدح در فرهنگ قرآنی دانسته‌اند، زیرا خداوند بزرگ‌ترین پیامبران خود را با این وصف، ستوده است:{{متن قرآن|«وَأَدْخَلْنَاهُمْ فِي رَحْمَتِنَا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِينَ}} و ایشان را در مهر و بخشایش خویش درآوردیم، که آنان از نیکان و شایستگان بودند». (انبیاء/21،86)<ref>. التفسیر الکبیر، ج 8، ص 203.</ref> |
| − | در پایان خداوند می‌فرماید:و آنان (امت قائمه) هر کار نیکی که انجام دهند هرگز ناسپاسی نبینند و خداوند به [حال] پرهیزکاران داناست:{{متن قرآن| | + | در پایان خداوند می‌فرماید:و آنان (امت قائمه) هر کار نیکی که انجام دهند هرگز ناسپاسی نبینند و خداوند به [حال] پرهیزکاران داناست:{{متن قرآن|«وَمَا يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ»}} (آل‌عمران/3، 115) به گفته برخی مفسران این آیه نیز ردّی بر پندار باطل یهودیان درباره امت قائمه است که می‌گفتند:اشرار از یهود به محمد(صلی الله علیه وآله)ایمان آورده‌اند، زیرا خداوند در این آیه آنان را در شمار صالحان خوانده<ref>. [[روح المعانی]]، مج 3، ج 4، ص 55.</ref> و از آنان به عظمت یاد کرده است.<ref>. التفسیر الکبیر، ج 4، ص 203.</ref> |
==پانویس== | ==پانویس== | ||
نسخهٔ ۵ فوریهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۰۷:۲۳
امت قائمه گروهی هستند که در آیات 113 تا 115 سوره آل عمران توصیف شده اند و با توجه به آن توصیف می توان آنها را گروهی استوار، ثابت و برپادارنده ایمان و اطاعت دانست.
محتویات
واژه شناسی امت قائمه
امت قائمه ترکیبی وصفی است. «امت» در لغت به معنای گروهی[۱] است که بر محور امری مشترک مانند دین، زمان یا مکان واحد و یک طریقه و روش گرد هم آمده‌اند.[۲] «قائمه» نیز مؤنث قائم و به معنای کسی است که بر حفظ و مراعات چیزی ایستاده و مصمم است[۳]، بر این اساس «امت قائمه» به معنای گروهی است که عزم بر پاداشتن امری را داشته باشند.
امت قائمه در اصطلاح مفسران به معانی متفاوتی آمده است؛ مانند:امت عادل، امت هدایت یافته، گروه ثابت در عمل به قرآن[۴]، قیام کننده به اطاعت خداوند[۵] و ثابت در تمسک به دین حق و ملازم با آن.[۶] گرچه معانی یاد شده به یکدیگر نزدیک[۷] و اطلاق لفظ قائمه با همه معانی سازگار است؛ امّا چون در تنها آیه‌ای که «امت قائمه» به‌کار رفته سخن از کتاب و عمل صالح به میان آمده معنای قائمه قیام کننده بر ایمان و اطاعت است.[۸] با توجّه به معنای قیام (ایستادن) انسان که کنایه از حالت تسلط وی بر کارها[۹] و آمادگی او برای انجام امور[۱۰] است، شاید بتوان گفت که امت قائمه در فرهنگ قرآن به معنای گروهی از انسانهای مصمم و آماده برای انجام وظایف فردی، اجتماعی، دینی و دنیایی خویش و بر پا خاسته در برابر کجرویها و ناهنجاریهای کفر و شرک و بت‌پرستی و نابرابریهای ستم است. در قرآن کریم رسول خدا(صلی الله علیه وآله)(مدثّر/74، 2) و سایر انسانها (سبأ/34، 46) فرمان یافتند برای انجام وظایف خویش برپا خیزند. آیه 14 کهف/18 بر پا خاستن گروهی (اصحاب کهف) در راه عبودیت پروردگار و تأیید ایشان از سوی خداوند را حکایت می‌کند.
ترکیب خاص امّت قائمه تنها یک بار در قرآن آمده و ضمن آیاتی این‌گونه وصف شده‌اند:آیات خدا را شبانگاهان می‌خوانند و سجده می‌کنند، به خدا و روز بازپسین ایمان دارند، به‌کار پسندیده فرمان می‌دهند و از بدی باز می‌دارند و در کارهای نیک می‌شتابند و اینان از نیکان‌اند و پاداش کارهای نیک خویش را خواهند دید:«لَيْسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ * يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَأُولَٰئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ *وَمَا يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ» (آل عمران/3، 113 115)
تبیین امت قائمه:
خداوند به رسول اکرم(صلی الله علیه وآله)فرمان می‌دهد تا در راه رسالت خویش در انذار مردم برپا خیزد:«يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ» (مدثّر/74، 1 2) برخی از آیات به موعظه همه مردم پرداخته و به آنان فرمان می‌دهد تا به صورت جمعی و فردی برای خداوند بر پا خیزند:«قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَىٰ وَفُرَادَىٰ...» (سبأ/34، 46) منظور از این قیام ایستادن روی پا در برابر نشستن نیست، بلکه مراد قیام مصلحانه و حق‌طلبانه است[۱۱] و چون قیام جمعی از اهمیت بیشتری برخوردار است بر قیام فردی مقدم شده است.[۱۲] البتّه چنین گروهی از حمایت الهی برخوردار خواهند بود، چنان‌که گروهی از مؤمنان (اصحاب کهف) که در راه خدا بر پا خاسته‌اند مورد ستایش خدا قرار گرفته، هدایت و تأیید ویژه الهی را نصیب خویش کرده‌اند:«نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًى*وَرَبَطْنَا عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ إِلَٰهًا...» (کهف/18،13 14) حرکت این گروه قیامی خدایی و تصمیمی برای پایداری کلمه توحید بوده است.[۱۳]آیات 113 115 آل‌عمران/3 نیز امت قائمه و اوصاف آنان را متذکر شده است.
با توجّه به آنچه گذشت روشن است که امت اسلامی بارزترین مصداق امت قائمه هستند و به طور کلی هر امتی که در برابر شرک و ظلم قیام کرده و به سوی توحید و اطاعت الهی روی آورند از مصادیق امت قائمه به شمار می‌آیند، بر این اساس روایاتی که مقصود از امت قائمه را امت پیامبر(صلی الله علیه وآله)یا علی(علیه السلام) و یارانش دانسته‌اند، می‌توان به همین روش تبیین کرد.[۱۴] مفسران با صرف نظر از این معنا در خصوص شأن نزول این آیات آرای متفاوتی داده‌اند:
به نظر برخی امت قائمه وصف گروهی از اهل کتاب (یهودیان) است که اسلام آورده‌اند و خداوند آنان را در مقایسه با سایر اهل کتاب که ایمان نیاورده‌اند می‌ستاید. به گفته ابن‌عباس هنگامی که عبداللّه بن سلام، ثعلبه بن‌سعیه و اسید بن‌سعیه و اسد بن‌عبید و جمعی دیگر از یهودیان، مسلمان شدند، از جانب دیگر یهودیان مورد طعن قرار گرفتند که ایمان شما به پیامبرخاتم(صلی الله علیه وآله)نشانه شرارت شماست و اگر درستکار بودید، دین پدری خود را رها نمی‌کردید[۱۵] و آیه مورد نظر در چنین فضایی در حمایت آنان نازل شده است. نقل دیگری از ابن‌جریج با تفاوتی در نامهای افراد، این مطلب را تأیید می‌کند.[۱۶]
بنابر نظری دیگر منظور از امت قائمه، امت محمّد(صلی الله علیه وآله)است.[۱۷] براساس این نظر مقایسه افراد صالح و غیر صالح از اهل کتاب، در آیات پیشین با تعبیر «لَيْسُوا سَوَاءً» پایان یافته و این بخش از آیه شریفه با تعبیر«مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ» به عنوان جمله‌ای مستأنف درباره مسلمانان و ادامه آیه و آیات بعد اشاره به اوصاف آنان است.[۱۸] در این صورت «أهل الکتب» به معنای اهل الادیان (پیروان شرایع الهی) از جمله مسلمانان[۱۹]بوده و آیه درصدد تأکید فضیلت مسلمانان بر پیروان سایر ادیان است. در اثبات این وجه به آیه «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا» (فاطر/35،32) و نقلی تاریخی تمسک شده است. براساس این نقل حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) نماز عشا را به تأخیر انداختند و پس از ورود به مسجد برای اقامه نماز و دیدن انتظار مردم فرمودند:هیچ‌یک از اهل ادیان در چنین ساعاتی ذکر خدا را نمی‌گویند، مگر شما و سپس آیه 113 آل‌عمران/3 را قرائت فرمودند.[۲۰] با توجّه به اینکه در فرهنگ دینی، اهل* کتاب به غیر مسلمانان گفته می‌شود این قول صحیح به نظر نمی‌رسد.
برخی نیز به همین دلیل[۲۱] و به دلیل آنکه قرآن از یهودیانی که ایمان آورده‌اند با عنوان مؤمنین یاد می‌کند[۲۲]امت قائمه را وصفی برای صالحان از اهل کتاب (یهودی یا مسیحی) دانسته و گفته‌اند:قرآن بعضی از اهل کتاب را صالح و متقی به شمار آورده است. ضابطه اصلی قرآن در متقی بودن اشخاص ایمان به خدا و روز قیامت و عمل صالح آنان است و اجر چنین کسانی ضایع نخواهد شد[۲۳]:«إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَىٰ وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ» (بقره/2،62) با توجه به دلایلی که این گروه از مفسران ذکر کرده‌اند امت قائمه وصف اهل کتابی است که در فرهنگ اسلام شایسته احترام و ستایش بوده‌اند، زیرا از اصول مشترک اعتقادی و رفتاری بین ادیان الهی برخوردار بوده‌اند.[۲۴] بدیهی است نظر اخیر اگر قابل پذیرش باشد تنها درباره آن دسته از اهل کتاب می‌تواند پذیرفته شود که از روی جهل و قصور بر دین خود مانده باشند، امّا کسانی که پیام اسلام به آنان رسیده و حجت بر ایشان تمام گشته چنانچه ایمان نیاورند مقصر بوده و عذری از آنان پذیرفته نیست. این گروه نه تنها ستایش نمی‌شوند، بلکه باید در انتظار داوری عادلانه الهی باشند:«إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَىٰ وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ» (حجّ/22،17)
ویژگیهای امت قائمه و قدرشناسی از آنان
1. تلاوت آیات خداوند:
امت قائمه، کتاب اللّه (قرآن) را در لحظاتی از شب تلاوت* می‌کنند[۲۵]:«يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ» (آل‌عمران/3، 113) برخی گفته‌اند:با توجه به جمله «وَهُمْ يَسْجُدُونَ» قرائت قرآن در نماز عشا یا نماز شب مراد است[۲۶]، امّا کسانی که امت قائمه را وصف برای اهل کتابی قرار داده‌اند که اسلام نیاورده‌اند، آن را به تلاوت مناجاتها و ادعیه[۲۷] یا بر قرائت بخش تحریف نشده تورات و انجیل حمل کرده‌اند.[۲۸] این گروه در مورد «وَهُمْ يَسْجُدُونَ» گفته‌اند:یا مراد، معنای لغوی آن یعنی خشوع و خضوع در برابر خداوند یا کنایه از نماز اهل کتاب است[۲۹] و این سجده باید برای خداوند باشد؛ نه دیگران، حتی مسیح نیز شایسته سجده نیست، اگرچه بعضی او را پسر خدا یا خدا بدانند.[۳۰]
2. ایمان به خدا و روز قیامت:
امت قائمه به خداوند ایمان اذعانی (واقعی) دارد که ثمره آن خشیت از خدا و آمادگی برای روز قیامت است:«يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ» (آل عمران/3، 114)؛ نه ایمان جنسی (ادّعایی) که برای صاحب آن بهره‌ای جز غرور و ادّعا ندارد، چنان که شأن بسیاری از افراد بشر این گونه است.[۳۱]
ایمان به خدا ایمان به وحدانیت و سایر صفات او و ایمان به روز قیامت ایمان به برانگیخته شدن انسانها در روز قیامت است.[۳۲]
برخی ایمان به خدا را به عدم اعتقادات باطل چون تثلیث و سایر انحرافات مقید کرده‌اند.[۳۳]
3. امر به معروف و نهی از منکر:
این گروه امر* به معروف و نهی از منکر می‌کنند:«وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ» «معروف» ایمان به خدا و تصدیق رسالت حضرت محمد(صلی الله علیه وآله)و «منکر» تکذیب توحید و بعثت آن حضرت دانسته شده است[۳۴]؛ ولی با توجه به اینکه لفظ معروف و منکر مطلق است و شامل هر معروف و منکری می‌شود آیات یاد شده تا این بخش به اوصافی چون برترین اعمال یعنی نماز و بهترین اذکار یعنی ذکر خداوند و به برترین معارف یعنی معرفت مبدأ و معاد امت قائمه اشاره داشته است که با آنها به تکمیل خویش می‌پرداختند و در این بخش به وصف امر به معروف و نهی از منکر آنان که مربوط به تکمیل دیگران بعد از تکمیل خویش است اشاره دارد.[۳۵]
4. شتاب در انجام کارهای نیک:
آنان به سوی نیکیها می‌شتابند:«يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ» (آل‌عمران/3،114)، زیرا از آن بیم دارند که با مرگ فرصت را از دست بدهند.[۳۶] مراد از خیرات را، قوانین اسلام و اعمال صالح دانسته‌اند.[۳۷]
5. توصیف به صلاح:
امت قائمه به صالح بودن وصف گردیده‌اند:«وَأُولَٰئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ» برخی وصف صلاح را بالاترین مدح در فرهنگ قرآنی دانسته‌اند، زیرا خداوند بزرگ‌ترین پیامبران خود را با این وصف، ستوده است:«وَأَدْخَلْنَاهُمْ فِي رَحْمَتِنَا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِينَ و ایشان را در مهر و بخشایش خویش درآوردیم، که آنان از نیکان و شایستگان بودند». (انبیاء/21،86)[۳۸]
در پایان خداوند می‌فرماید:و آنان (امت قائمه) هر کار نیکی که انجام دهند هرگز ناسپاسی نبینند و خداوند به [حال] پرهیزکاران داناست:«وَمَا يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ» (آل‌عمران/3، 115) به گفته برخی مفسران این آیه نیز ردّی بر پندار باطل یهودیان درباره امت قائمه است که می‌گفتند:اشرار از یهود به محمد(صلی الله علیه وآله)ایمان آورده‌اند، زیرا خداوند در این آیه آنان را در شمار صالحان خوانده[۳۹] و از آنان به عظمت یاد کرده است.[۴۰]
پانویس
- ↑ . المنجد، ص 17، «ام»؛ نثر طوبی، ج 1، ص 37.
- ↑ . مفردات، ص 86؛ مجمع البحرین، ج 1، ص 508، «امم».
- ↑ . مقاییس اللغه، ج 1، ص 43؛ مفردات،ص 690.
- ↑ . جامع البیان، مج 3، ج 4، ص 72 73.
- ↑ . مجمع البیان، ج 3، ص 566.
- ↑ . التفسیر الکبیر، ج 3، ص 332.
- ↑ . جامع‌البیان، مج 3، ج 4، ص 72 73.
- ↑ . المیزان، ج 3، ص 385.
- ↑ . همان، ج 11، ص 47.
- ↑ . نمونه، ج 18، ص 135.
- ↑ . مجمع‌البیان، ج 8، ص 619؛ زاد المسیر، ج 6، ص 465؛ تفسیر قرطبی، ج 14، ص 199.
- ↑ . البرهان فی علوم‌القرآن، ج 3، ص 317.
- ↑ . تفسیر قرطبی، ج 10، ص 238؛ المیزان، ج 13، ص 284.
- ↑ . المعجم الکبیر، ج 19، ص 329؛ شرح الاخبار، ج 3، ص 132.
- ↑ . جامع‌البیان، مج 3، ج 4، ص 71؛ مجمع‌البیان، ج 2، ص 815.
- ↑ . جامع‌البیان، مج 3، ج 4، ص 71؛ مجمع‌البیان، ج 2، ص 815.
- ↑ . مسند ابی یعلی، ج 13، ص 375؛ المعجم الکبیر، ج 7، ص 52، التفسیر الکبیر، ج 8، ص 200.
- ↑ . جامع‌البیان، مج 3، ج 4، ص 72؛ مجمع‌البیان، ج 2، ص 815.
- ↑ . التفسیر الکبیر، ج 8، ص 200.
- ↑ . التفسیر الکبیر، ج 8، ص 200.
- ↑ . تفسیر المنار، ج 4، ص 71.
- ↑ . الفرقان، ج 5، ص 344.
- ↑ . تفسیر المنار، ج 4، ص 71.
- ↑ . راهنما، ج 3، ص 18 19.
- ↑ . جامع البیان، مج 3، ج 4، ص 74.
- ↑ . همان، ص 75؛ کشف الاسرار، ج 2، ص 248، مجمع‌البیان، ج 2، ص 816.
- ↑ . تفسیر المنار، ج 4، ص 72.
- ↑ . الفرقان، ج 5، ص 346.
- ↑ . تفسیر المنار، ج 4، ص 73؛ الفرقان، ج 5، ص 346.
- ↑ . الفرقان، ج 5، ص 346.
- ↑ . تفسیر المنار، ج 4، ص 73.
- ↑ . جامع البیان، مج 3، ج 4، ص 75؛ مجمع البیان، ج 2، ص 816.
- ↑ . الفرقان، ج 5، ص 346.
- ↑ . جامع‌البیان، مج3، ج4، ص 75؛ کشف‌الاسرار، ج 2، ص 248؛ مجمع‌البیان، ج 2، ص 816.
- ↑ . التفسیر الکبیر، ج 8، ص 202.
- ↑ . جامع‌البیان، مج 3، ج 4، ص 76.
- ↑ . کشف الاسرار، ج 2، ص 248.
- ↑ . التفسیر الکبیر، ج 8، ص 203.
- ↑ . روح المعانی، مج 3، ج 4، ص 55.
- ↑ . التفسیر الکبیر، ج 4، ص 203.
منابع
دائره المعارف قرآن کریم، ج4، مدخل "امت قائمه" از عبدالحسن افتخاری و بخش فلسفه و کلام[۱]
