ریاض العلماء (کتاب)

ریاض العلما کتابی است از میرزا عبدالله اصفهانی افندی (۱۰۶۶-۱۱۳۰ق) در شرح حال علما، از عصر غيبت تا زمان مؤلف

نویسنده	عبدالله اصفهانی افندی
موضوع	سرگذشتنامه و كتابشناسي
زبان	عربی
تعداد جلد	4
باهتمام	محمود المرعشي
تحقيق	احمد الحسيني

مولف

او یكی از چهره‌های علمی شاخص سه دهه پایانی دولت صفویه است. وی به جهت دانش پژوهی و سفرهای فراوان در جستجوی كتاب، ‌همراهی با علامه مجلسی در تدوین بحارالانوار و همچنین تألیف كتاب باارزش ریاض العلماء شهرت یافته است.

نام کامل کتاب

«ریاض العلماء و حیاض الفضلاء».

معرفی کتاب

مهمترین كتاب افندی كه تنها نیمی از آن بر جای مانده، كتاب ریاض العلما است.این کتاب بهترين و سودمندترين اثر قرن دوازدهم هجرى است كه در حالات و بيوگرافى دانشمندان و علما نگارش يافته است .

استاد سید محمدعلی روضاتی، شرحی از چگونگی بر جای ماندن نیمی از این كتاب و از میان رفتن نیم دیگر بیان كرده‌اند .

ایشان نوشته‌اند:

«علامه مرحوم میرزا عبدالله اصفهانی ـ تبریزی الاصل و معروف به افندی ـ مصنف اثر گرانقدر ریاض العلماء متولد (۱۰۶۷ هـ.ق) تا بیست سالی پس از درگذشت استاد بزرگوارش علامه مجلسی (م ۱۱۱۰) برای تهیه مواد این اثر بی‌همتا، بارها به شهرها و قرا و قصبات گوشه و كنار ایران و برخی از ممالك دیگر سفر كرد و هر كجا نسخه‌ای از آثار علمای اسلام یافته، در كتاب خود از آن خبر داده و حتی دارنده نسخه را نیز گهگاه شناسانده است.

بیش از نیمی از نسخه اصل این كتاب كلان در دست نیست و آن نیم دیگر كه بسی مهم‌تر بوده، در حدود دویست و پنجاه سال پیش یعنی پس از ختم غائله مهاجمان افغان و دوران نادری ‌به وسیله علامه زمان، مرحوم سید نصرالله شهید حائری، از بازماندگان مؤلف خریداری و با مخطوطات ارزشمند فراوان دیگر از اصفهان و ایران خارج گردیده و تا اواخر قرن دوازدهم نیز در کربلای معلی در كتابخانه آن شهید بزرگوار موجود بوده است.

چه محدث فقیه مرحوم شیخ یوسف بحرانی (م ۱۱۸۶) از آن بخش ریاض در تألیف لؤلؤه البحرین و کشکول انیس المسافر بدون شناسایی نام مؤلف و نام كتاب، ‌بهره برده و نقل كرده است. ناشناس بودن كتاب، از آن روی رخ داده كه میرزا عبدالله در اواخر عمر، تمامیت دارایی از كتب و وسایل و مؤلفاتش را میان دو فرزند پسر خود ـ میرزا احمد و میرزا زین العابدین ـ تقسیم نموده و به آنان بخشیده است و از آن میان نیمی از ریاض العلماء كه سهم میرزا احمد مشتمل بر حرف «ع» و دارای شرح حال خود مؤلف بود، در اصفهان بر جای ماند و آن نیم دیگر ـ كه به خصوص دارای تراجم بسیار مهم حرف «م» علمای شیعه بود ـ نصیب شهید حائری شده و در آن نام مؤلف وجود نداشته است.

نیمی كه در اصفهان برجای ماند، مورد استفاده صاحب روضات الجنات واقع گردیده و بحمدالله تعالی تصویر كاملی از آن نیمه اصل ـ در ۵۷۹ صفحه به قطع رحلی ـ نزد این ضعیف موجود است.

در واقع آنچه از ریاض مفقود شده از حرف الف تا حرف جیم به علاوه حرف میم بوده است.

گفتنی است كه در سال ۱۴۰۱ هجری قمری مقدار باقی مانده ریاض و نیز آنچه كه بحرانی در حرف لولؤه البحرین از ریاض اقتباس كرده توسط استاد سید احمد حسینی اشكوری تصحیح و در شش مجلد توسط کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی به چاپ رسید.

افزون بر آنچه از بحرانی افزوده شده، در بخش حرف الف تا جیم و نیز حرف میم، حواشی افندی بر شرح حال هایی كه در امل الآمل بوده، به این چاپ افزوده شده است.

پس از آن در سال ۱۴۱۵ بخش القاب آن كتاب نیز به عنوان مجلد هفتم توسط همان ناشر؛ انتشار یافت؛ همچنان كه تعلیقه افندی بر امل الآمل به طور مستقل در سال ۱۴۱۲ به چاپ رسید.

بخش خطی دیگری از ریاض كه درباره علمای عامه است، نیز بر جای مانده است كه تاكنون به چاپ نرسیده است. دهخدا می‌نویسد: «ریاض العلما در چند مجلد كه دو مجلد آن به خط مؤلف در دانشكده ادبیات (تهران) موجود است».

ميرزا عبدالله افندى بجز كتاب رياض العلماء بيش از بيست و پنج اثر در علوم ادبى و فقه واصول و جزاينها دارد كه هر كدام بجاى خود داراى مقام والا مى باشند.ميرزا عبدلله سى سال در كشورهاى اسلامى سياحت كرده و در هر شهر و ديار علما و كتابداران و محققان تماس مى گرفت و نتيجه آنچه مى ديد و مى شنيد و مى خواند يادداشت مى كرد و سخنان را با يكديگر با بينش ويژه اى مى سنجيد و صحت و سقم هر موضوع را يادآورى مى نموده است .

ترجمه کتاب ریاض العلماء

کتاب ریاض العلما توسط محمدباقر ساعدى، به فارسى روان ترجمه شده است. در این ترجمه مطالب كتاب، در شش جلد تنظيم شده و در ابتداى آن، مقدمه‌اى از ناشر و مترجم، افزوده شده است. در مقدمه ناشر، به موضوع و اهميت كتاب و نويسنده آن اشاره گرديده و در مقدمه مترجم، شرح حال مفصلى از نويسنده، ارائه گرديده است.

منابع

• گلشن ابرار، ج3، ص89
• رياض العلماء و حياض الفضلاء (ترجمه ساعدی)، ویکی نور