منابع بازشناسی اماکن مقدسه عربستان

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

تاریخ‌نگاران و جغرافى‌دانان،دربارهء هیچ شهرى به اندازهء مکه و مدینه،مطلب‌ ننوشته اند،دلیل آن روشن است؛چرا که همه مى‌دانیم این دو شهر،نزد مسلمانان از قداست برخوردار بوده و ثبت اخبارِ وضعیتِ شهر،تحوّل و چگونگى بناهاى تاریخى- دینى آن،براى مسلمانان اهمیت بسیار دارد.گرچه برخى از این آثار مکتوبِ کهن،به‌ دلایل مختلف از میان رفته و حتى نُسْخه‌اى از آنها به دست ما نرسیده است،لیکن، بسیارى از آنها به دست آمده و اخیراً شمارى دیگر در این باره تألیف شده است.در اینجا مهم‌ترین آنها را به اجمال مى‌شناسانیم:

• اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار؛از ابوالولید محمد بن عبداللّٰه بن احمد اَزْرَقى. این کتاب در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم هجرى نگارش یافته و یکى از

کهن‌ترین آثارى است که در بارهء تاریخ شهر مکه انتشار یافته است.این اثرِ با ارزش و جاودانه،گردآمده‌اى است از اخبار و آگاهى‌هاى منحصر به فرد در بارهء مکه که در دو جزء و یک مجلد توسط رشدى صالح ملحَّس تحقیق و چاپ شده است(بیروت، دارالاندلس،1983).

• اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه؛از ابوعبداللّٰه محمد بن اسحاق فاکهى.این‌کتاب-در کنار کتاب‌اخبار مکهءازرقى-دومین اثر کهن در بارهء تاریخ شهر مکه،از قرن‌

سوم هجرى است.بخشى از این اثر از میان رفته،و باقى ماندهء آن،در سه مجلد،توسط عبدالملک ابن عبداللّٰه بن دُهَیش تحقیق و در سال 1414 در شهر مکه چاپ شده است.

• العِقْد الثمین فی تاریخ البلد الأمین‌؛از امام تقى‌الدین محمد بن احمد الحسینى‌

الفاسى(775-832)که شرح حال بزرگان شهر مکه را بیان کرده است.کتاب یاد شده به‌ سال 1406 توسط مؤسسة الرساله در هشت مجلّد به چاپ رسیده است.

• اتحاف الورى بأخبار امّ‌‌القرى‌؛از عمر بن فهد بن محمد(812-885)،بحث‌

خود را از سیرهء نبوى آغاز کرده و حوادث شهر مکه را به صورت سالشمار تا زمان‌ خویش آورده است.(5 جلد،مکه،جامعة ام القرى،1410).

• غایة المرام بأخبار سلطنة البلد الحرام‌؛از عزّالدین عبدالعزیز بن عمر بن‌

محمد بن فهد(850-922)که سالشمار تاریخ مکه بوده و در ادامهء کتاب اتحاف الورى‌ و تکمیل آن نوشته شده است.

• الإعلام بأعلام بیت اللّٰه الحرام‌؛ از محمد بن احمد بن محمد نهروانى(م 990)،

در تاریخ مسجد الحرام واحکام فقهىِ مربوط به این مسجد نگاشته شده و در مکه(سال‌ 1416)به چاپ رسیده است.

• تاریخ مکة المشرّفة و المسجد الحرام و المدینة الشریفه‌؛از محمد بن محمد

ابن احمد مکى(م 885)،این کتاب توسط عادل عبدالحمید العدوى تحقیق و در مکه‌ (المکتبة التجاریة،1416)چاپ شده است.

• الأرج المسکى فی التاریخ المکى‌؛از على بن عبدالقادر طبرى(م 1070).در

دو مجلد،توسط اشرف احمد الجمال در مکه(المکتبة التجاریة1416)چاپ شده است.

• تهنئة اهل الاسلام بتجدید بیت اللّٰه الحرام‌؛از ابراهیم بن محمد بن عیسى‌

(م‌1079).این کتاب در سال 1418 در مکه چاپ شده است.

• منائح الکرم فی اخبار مکة و البیت و ولاة الحرم‌؛از على بن تاج‌الدین‌

سنجارى.این اثر در هفت مجلد تصحیح و چاپ شده است(مکه،جامعةام‌‌القرى،1419).

• تاریخ امراء مکه (از سال 8 تا 1344 هجرى)؛از عارف عبدالغنى.این کتاب از

جمله آثارى است که در شناخت تاریخ مکه،به ویژه حکام و امیران آن و نیز تحولات‌ سیاسى این شهر،نگارش یافته و نویسندهء آن تلاشى قابل تقدیر انجام داده است.بر اساس آگاهى‌هاى این کتاب،مى‌توان تاریخ این شهر را در دورهء تسلط هر سلسله‌اى‌ دنبال کرد.از نام کتاب و سالهاى یاد شده در ذیل آن،چنین به دست مى‌آید که در این‌ اثر،از امیران این شهر در دورهء سعودى یادى نشده است.

• تاریخ مکة،دراسات فی السیاسة والعلم والاجتماع والعمران‌؛از احمد

السباعى.از معروف‌ترین آثارى است که در دهه‌هاى اخیر،در تاریخ سیاسى،اجتماعى‌ و علمى شهر مکه،از آغاز تا پایان قرن چهاردهم هجرى نوشته شده و بارها به چاپ‌ رسیده است.چاپ هفتم این کتاب در سال 1414 هجرى بوده است.

• التاریخ القویم لمکة و بیت اللّٰه الکریم‌؛از محمد طاهر کردى مکى خطّاط

معروف.این اثر یکى از مفصل‌ترین آثار جدید است که در بارهء تاریخ مسجد الحرام‌ نوشته شده و دائرة المعارفى است در شش جلد رَحْلى که طى چند دهه،توسط یکى از مسؤولان حرم نگارش یافته و افزون بر جمع آورى اطلاعات کهن از منابع و مصادر، نکات فراوانى از مشاهدات خود در بارهء حرم و تحوّلات آن را ثبت کرده است.چاپ‌ اولِ جلدِ نخستِ این کتاب در سال 1385 قمرى و جلد ششم آن در سال 1412 به چاپ‌ رسیده است.

ب:{-83236-}مدینه‌

براى شهر مدینهء منوره نیز،از قدیم و جدید،آثار و تواریخ فراوانى نوشته شده‌ است که در اینجا،چند متن مهم را مى‌شناسانیم:

• تاریخ المدینة المنوّرة؛از ابوزید عمر بن شَبّه نمیرى(173-262).این اثر از

کهن‌ترین تواریخ محلى است که مع الاسف به طور ناقص به دست ما رسیده است . بخشى از این کتاب تاریخ و جغرافیاى شهر مدینه و بخش عمده‌اى از آن تاریخ تحولات‌ سیاسى آن در دورهء خلافت خلفاى نخست است.این اثر در چهار جزء توسط فهیم‌ محمد شلتوت تحقیق و نشر شده است.

• الدرة الثمینة فی تاریخ المدینة؛کتابى است از محب الدین ابن النجار(573-

640)در تاریخ مدینه که یکى از مهم‌ترین متون تاریخى این شهر به شمار مى‌آید.این‌ اثر تحت عنوان‌اخبار مدینة الرسول صلى الله علیه و آله نیز چاپ شده است.

• التعریف بما آنست الهجرة؛از جمال الدین مَطَرى(م 741)اثرى کم حجم اما

بسیارارزشمند ازتاریخ‌مدینه است‌که در نیمهء نخست قرن هشتم هجرى تألیف شده است.

• المغانم المطابة فی معالم طابه؛از مجدالدین ابوطاهر محمد بن یعقوب‌

فیروزآبادى(729-823).این کتاب یکى از آثار بسیار ارجمند در تاریخ شهر مدینه‌ است که به صورت الفبایى اماکن آن شهر را شناسانده است.(تحقیق حمدجاسر،ریاض، دارالیمامه،1389 ق.).

• وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفى؛کتابى است از نورالدین على بن احمد

سمهودى(م 911)در چهار جزء که در دو مجلد نشر یافته است.این اثر دائرة المعارفى، سرشار از نقل‌هاى کهن و تحقیقات تازه و جالب در بارهء تاریخ این شهر مقدس بوده و در نوع خود اثرى بى‌مانند است.سمهودى در این اثر خود که هر محقق و پژوهشگر در تاریخ مدینه به آن نیازمند است،از کتاب‌هاى زیادى استفاده کرده که امروزه در دسترس‌ ما قرار ندارد.به علاوه خود قدم به قدم شهر را زیر پا گذاشته و آثار تاریخى را مورد شناسایى قرار داده است.خلاصه‌اى از متن عربى این کتاب،تحت عنوان«اخبار مدینه» بیش از سیصد سال پیش به فارسى درآمده که به سال 1376 شمسى توسط نشر مشعر چاپ شده است.

• بهجة النفوس و الأسرار فی تاریخ دار هجرة النبی المختار؛از عبداللّٰه بن‌

محمدبن عبدالملک المرجانى(م 769).این کتاب در سال 1418 در دو مجلد،در شهر مکه چاپ شده است.

• تاریخ امراء المدینة المنوره؛از عارف عبدالغنى.این کتاب اثرى بى‌مانند است‌

که دربارهء امیران مدینه از صدر اسلام تا سال 1417 آگاهى‌هاى بسیار جالبى را ارائه کرده‌ است.

• فصول من تاریخ المدینة المنوره؛از على حافظ.مؤلف،یکى از پژوهشگران‌

برجستهء چند دههء اخیر در تاریخ مدینه و آثار دینى-تاریخى آن شهر است که حاصل‌ تحقیقات خود را در این کتاب فراهم آورده است.

• مدینه شناسى؛این کتاب از مرحوم محمد باقر نجفى‌ پژوهشگر ایرانى است که‌

تاکنون دو مجلد آن نشر یافته و قرار است سه جلد دیگر چاپ شود.اثر یاد شده یکى از مفصل‌ترین آثار پژوهشى و تحقیقى است که به زبان فارسى در بارهء مدینه انتشار یافته‌ است.مجلد نخست آن دربارهء مساجد و برخى از آثار تاریخى مدینه و مجلد دوم در بارهء جغرافیاى جنگهاى زمان رسول خداست.این کتاب در آلمان به چاپ رسیده و حاوى تصویرها و نقشه‌هاى جالب فراوانى است.

• معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ؛این کتاب اثر استاد عبدالعزیز

کعکى،مهندس معمارى و شاغل در شهردارى شهر مدینه است.مى‌توان آن را جامع‌ترین اثرى دانست که در سالهاى اخیر در بارهء تاریخ مدینه نوشته شده و هنوز به‌ طور کامل نشر نشده است.این کتاب که تاکنون دو جلد آن در سه مجلد نشر یافته،قرار است در ده جلد منتشر شود.جزء اول در بارهء وضعیت طبیعى مدینه و جزء دوم در بارهء وضعیت عمران و آبادى و تمدنى مدینه است.قرار است جزء چهارم کتاب در بارهء مساجد مدینه باشد.این اثر،اثرى دائرة المعارفى و بى‌مانند در بارهء شهر مدینه است که‌ مؤلف با بهره‌گیرى از بهترین نقشه‌‌ها و تصویرها،و نیز ارائهء چاپى عالى،اثرش را عرضه‌ کرده است.

افزون بر آنچه گذشت،دهها کتاب در بارهء مدینه و آثار تاریخى آن نوشته شده که‌ برخى هم به فارسى ترجمه شده است.

منبع

آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان

پیوندها

• کتاب شناخت عربستان

• کتاب ادعیه و آداب حرمین ویژه مکه مکرمه

• کتاب تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه

• کتاب مکه از دیدگاه جهانگردان اروپایی

• کتاب مکه و مدینه

• کتاب مکه و مدینه (عبیدالله محمدامین کردی)

• کتاب سفرنامه مکه و مدینه (ابراهیم ابراهیمی)