ابن ابی الحدید

معرفی اجمالی ابن ابی الحدید

فخر الدين ابوحامد عبدالحميد معروف به (ابن ابي الحديد) اديب، متکلم، مورخ، شاعر، فقيه شافعي، اصولي معتزلي و از علماي قرن هفتم هجري است. او در ذيحجه سال 586 در مدائن متولد شد.

خاندان وی

خانواده‌اش اهل علم و دانش بودند. پدر و یکی از برادرانش قاضی و برادر دیگرش شاعر و از جمله اهل ادب بود. ابن ابی الحدید جوانیش را در زادگاهش با تحصیل علوم سپری نموده است. پدرش بهاءالدين محمدالمدايني و به قولي هبة الله فرزند محمد المدايني است.

ابن ابی الحدید و معتزله

ابن ابي الحديد، در مدائن بزرگ شد و در همانجا علم کلام و اصول را ياد گرفت. در اوايل جواني به بغداد رفت و در آن شهر در محضر علما و بزرگان مشهور بغداد که بيشتر آنها شافعي مذهب بودند، به کسب علم و دانش پرداخت. در محافل ادبي و علمي شرکت مي کرد و به قولي او "معتزلي جاحظي" شد و در زمره عالمان آن زمان در آمد. او در اصول، معتزلي و در فروع، شافعي بود و مشربي بين تسنن و تشيع براي خود انتخاب کرده بود. در مباحث عقيدتي خود در شرح نهج البلاغه، به موافقت با "جاحظ" تصريح دارد به همين جهت او را معتزلي جاحظي مي دانند.

ارادت به امام علی علیه السلام

او با وجود اينکه ظاهرا سني مذهب بود، اما ارادت خاصي به اميرمومنان علي (ع) داشت و به پيروي از مکتب معتزله، او را افضل از خلفاي سه گانه مي داند و تصريح مي کند که آن حضرت هم در کثرت ثواب و هم در فضايل و خصال حميده، از ديگران افضل است. اين موضوع در کتابش کاملا مشهود است.

فهم و ادراک صحيح از متن‌ نهج البلاغه

يکي از کارهاي ابن ابي الحديد که در شرح گران‌سنگ نهج البلاغه انجام داده که البته منحصر به پژوهش هاي تاريخي نيست و در بسياري از جاها به چشم مي خورد. توجه به معاني الفاظ و مستند سازي آنها با کمک آراي لغويان و کتاب هاي لغوي است. ابن ابي الحديد در تمام نهج البلا‌غه اعم از آنچه سيد رضي (ره) در آغاز، ميانه يا پايان مجموعه گردآوري شده، آورده است و همچنين آنچه از امام(ع) صادر شده، اين شيوه را پي مي‌گيرد. شرح مفردات، ترکيبات، اعراب، آرايه هاي ادبي - از جمله دفاع از مسيح بودن کلا‌م امام(ع) - ذکر شاه بيت‌هاي اديبانه،‌هنري، فصيح ، بليغ و موزون آن، از جمله کارهاي مهم ابن ابي الحديد مي باشد. گاهي ابن ابي الحديد اشعاري را، در شرح خود، ذکر مي کند. اين امري طبيعي مي باشد، زيرا شعر بخشي از فرهنگ مردم است. در ثاني، در شرح لغوي نهج البلا‌غه، ‌شواهد ادبي بسيار مفيد است،‌ گرچه «سخن علي(ع) فراتر از سخن خلق» مي‌باشد. علا‌وه بر‌آن، از اشعار در موضوعات ديگري غير از شرح لغوي استفاده کرده است. ابن ابي الحديد نيز از زمره ي شاعران مي باشد. از اشعار او در مدح امیرالمومنین علی علیه السلام است:

ووارث علم المصطفى وشقيقه اخا ونظيرا في العلى والاواصر

ألا إنما الاسلام لولا حسامه كعفطة عنز أو فلامة حافر

ألا إنما التوحيد لولا علومه كعرضة ضليل أو كنهبة كافر

مشاغل حکومتی وی

او معاصر با زمان خلفاي عباسي و از رجال دربار بود و به مناسبت نزديکي با مويدالدوله محمد بن محمدبن عبدالکريم قمي، معروف به (ابن علقمي ) وزير اديب و دانشمند مستعصم، آخرين خليفه عباسي، در شمار کاتبان ديوان دارالخلافه در آمد و کتاب خود را به نام (ابن علقمي ) نوشت. او نيز براي تاليف اين کتاب، صد هزار دينار به او صله داد. سال 642 در حمله مغولان به بغداد اسير شد ولي به واسطه وساطت بعضي از بزرگان اين شهر از جمله خواجه نصيرالدين طوسي و علماي بغداد، آزاد شد. او در همين سال 642 هـ ق به عنوان ناظر حله، انتخاب، سپس "خواجه" اميرعلاءالدين طبرس و بعد ناظر بيمارستان عضدي و سرانجام در کتابخانه هاي بغداد به نظارت پرداخت. او در شنا و شکار و تيراندازي بسيار مهارت داشت. ابن ابي الحديد، در شعر طبعي رسا داشت و انواع شعر را مي سرود. ولي مناجات و اشعار عرفاني او مشهورتر است. وي در حمله هلاکوخان به بغداد در 655 ق محکوم به قتل شد ولي با وساطت بزرگان نجات يافت اما سال 656 ق او در سن 70 سالگي در بغداد از دنيا رفت. ایشان در چند مشاغل حکومتی مانند دبیری دارالتشریفات، دبیری دیوان خلافت، ناظر بیمارستان و سرپرستی کتابخانه‌های بغداد را در عهده دار گردید، اما با این وجود هیچ وقت خود را از کسب علم و دانش کنار نکشیده تا جائیکه حتی در تاریخ اسلام نیز یکی از کم نظیرها گردید.

از آثار وی

شرح نهج البلاغه، مهمترین کتاب او است که آن را به نام وزیر دوره خود، ابن علقمی نوشت و ابن علقمی برای تالیف این کتاب، صد هزار دینار به او صله داد. الفلک الدائر علی المثل السائر. مجموعه المستنصریات که یک مجموعه شعری است. العبقری الحسان الفلک الدائر

درگذشت وی

بنا به نقل ذهبی در کتاب سیر اعلام النبلاء در پنجم جمادی الاخر سال 656 هجری قمری به دیار باقی شتافت.

منابع

• كتاب معجز الآداب في معجم الألقاب،گرد آوري: مرتضي رستمي، زندگینامه ابن ابی الحدید
• دانشنامه رشد
• شعراء اهل البیت