شواهد التنزیل لقواعد التفضیل (کتاب)

نام کتاب

نام کتاب آنگونه که مولف خود در مقدمه بنام آن تصريح نموده « شواهد التنزيل لقواعد التفضيل» است. و مراد وى از نام كتاب، آنگونه که شیخ آقا بزرگ در ذیل معرفی آن در الذریعه گفته است، تفضيل و برترى پيامبر( ص) بر ساير پيامبران و فرشتگان و برترى ائمه علیهم السلام بر ساير خلائق به جز پیامبراکرم صلی الله علیه و آله است. الذريعه، ج 14 ص 242

مولف

ابوالقاسم عبیدالله عبدالله حسکانی نیشابوری، معروف به «حاکم حسکانی»، از دانشمندان قرن پنجم هجری قمری و از خاندان علم و ادب و از تبار عبدالله بن عامر بن کریز، فاتح خراسان در عصر عثمان، بود. ولادت و وفات وی به درستی روشن نیست. ذهبی در تذکرة الحفاظ آورده که تا سال 470 هجری زنده بوده و بعد از این تاریخ وفات نموده است‌.

او در یک خانواده مذهبی در قریه حسکان از توابع نیشابور به دنیا آمد و از محضر پدر و اساتید ِ بنام آن روزگار همچون قاضی ابوالعلاء صاعد علم آموخت و به رتبه‌ای رسید که در عصر خویش سرآمد دانشمندان عصر خود در حدیث شناسی و علم رجال به شمار می‌آمد.

سید بن طاووس در کتاب شریف اقبال تصریح نموده که حاکم حسکانی از اهل سنت بوده است . ذهبی در تذکره الحفاظ او را« ابو القاسم عبید الله... حنفی» معرفی نموده است. (تذکرة الحفاظ، ذهبی، 3ج، ص 1200)لیکن در عین حال می گیود :رساله از حسكانى ديدم كه اثبات مى‌كرد وى شيعه است و در حديث شناسى بسيار تواناست و آن رساله تصحيح خبر ردّ شمس براى على( ع) بود.(تذكرة الحفاظ، همان‌)

علامه آقا بزرگ تهرانى نیز در الذریعه که به معرفی آثار شیعه اختصاص دارد را به مناسبت تاليف شواهد التنزيل و دو رساله مذكور جزو مولفان شيعى به شمار آورده و در الذريعه به معرفى وى و شواهد التنزيل اقدام نموده است.الذريعه، تهرانى، 14، 242

انگیزه تالیف

انگیزه تألیف این کتاب دفاع از شخصیت امام علی (ع) و آیات وارده در مورد آن حضرت است که توسط برخی متعصبان مورد تردید قرار گرفته بود.شواهد التنزيل،ج 1، ص 19

البته مولف در پايان كتاب متذكر اين نكته مى‌شود كه چون با شتاب اين كار علمى را انجام داده، توفيق جمع آورى كليد احاديث شأن نزول فضائل على( ع) را بدست نياورده و در واقع آنچه كه در دسترس مولف بوده مطرح شده و از منابع دور از دسترس چشم‌پوشى كرده است.

روش مولف

وى در آغاز كتاب خطبه‌اى به عنوان مقدمه مطرح نموده كه در آن به نامگذارى كتاب و انگيزه تاليف اشاره نموده پس از آن شش فصل ترتيب داده كه عناوين هر يك از آنها به قرار زير است.

در فصل نخستين اقوال و سخنان دانشمندان پيشين را پيرامون خصائص و فضائل امام على( ع) مطرح ميسازد كه برخى از آنان عبارتند از عبد الله بن عباس، احمد بن حنبل عبد الله بن عمر و نويسنده عايشه.

در دومين فصل به سابقه علمى امام على( ع) در دو حوزه تلاوت و حفظ قرآن مى‌پردازد و روايات زيادى را بيان مى‌نمايد.

در سومين فصل داستان گردآورى قرآن را براى نخستين بار توسط امام على( ع) بعد از رحلت پيامبر و در اوائل خلافت ابو بكر مطرح مى‌نمايد.

در چهارمين فصل سخن از شناخت امام على( ع) نسبت به معانى و حقائق قرآن و تخصص منحصر به فرد حضرت در علم به نزول قرآن در كليه زمينه‌هاى گوناگون آن به ميان مى‌آورد.

در پنجمين فصل اشاره‌اى گذرا به فراوانى اسباب نزول مربوط به فضائل امام على( ع) و عترت او مى‌نمايد كه تفصيل آن را به اصل كتاب ارجاع ميدهد.

و در آخرين فصل به بيان اين حديث معروف مى‌پردازد كه مصداق بارز«يا ايها الذين آمنوا»كه در نود آيه تكرار شده، على( ع) است. اين حديث را از طريقهاى گوناگون نقل مى‌نمايد بطوريكه متواتر محسوب مى‌گردد.

سپس وارد اصل كتاب ميشود و به ترتيب قرآن از سوره فاتحه تا سوره ناس هر آيه‌اى را كه داراى شأن نزول ويژه اهل بيت پيامبر( ع) است مطرح مى‌سازد پس از آن به نقل اسباب نزول و روايات آن از طريق عامه و خاصه مى‌پردازد. وى در نقل احاديث هيچ تعصبى به خرج نمى‌دهد و روايات را از طريق عامه و خاصه نقل مى‌نمايد و تا جائيكه مقدور باشد به كليه منابع و مآخذ مراجعه مى‌نمايد.

البته بيان اين نكته ضرورى است كه چون مولف از محدثان اهل سنت بوده و در حوزه‌هاى علمى عامه فعاليت علمى مى‌نموده و مذاهب عامه در محل زندگى وى رواج داشته، از جوامع روايى عامه و راويان اهل سنت و جماعت بيشترين استفاده را نموده است. به همين خاطر اين كتاب از اين جهت متمايز و منحصر به فرد است.

ارزش كتاب

توسط دانشمندان اهل سنت كتابهاى فراوانى تاليف شده كه به طور مستقل در خصوص آيات نازل شده درباره امام على( ع) ميباشند در ميان اين كتابها، كتاب شواهد التنزيل كه درباره اهل بيت پيامبر به ويژه امام على( ع) تاليف شده، نظم و ترتيب جالبى دارد و همه روايات آن با ذكر سند است و گاهى براى يك حديث چندين سند آورده است.

در اين كتاب 210 آيه را به ترتيب سوره‌هاى قرآن آورده و در ذيل هر كدام رواياتى را از مشايخ خود نقل كرده است، مجموع اين روايات كه در تفسير آن آيات آمده بيش از 1200 روايت است.سيماى امام على( ع) در قرآن، همان‌

وى از تفسير فرات كوفى روايت نقل كرده است.

امين الاسلام طبرسى از طريق استادش سيد ابو الحمد از شواهد در تفسير مجمع البيان روايت نقل نموده است.الذريعه، همان‌ همچنين اين كتاب يكى از مصادر بحار الانوار است كه علامه مجلسى بدان توجه داشته است.الذريعه، همان‌

اين كتاب نزد رجال‌شناسان و حديث‌پژوهان از ارزش والايى برخوردار است كه اين به سبب تبحر مولف در حديث‌شناسى و علم رجال است. زيرا مولف در مواردى پس از نقل حديث پيرامون آن اظهار نظر مى‌نمايد و سند آن را مورد نقد و بررسى قرار ميدهد، مصادر آن را بازگو مى‌كند و اسناد آن را از طريق گوناگون مذكور مى‌سازد.

متاسفانه طبقات نويسان از ترجمه مولف و شواهد خوددارى نموده‌اند زيرا در طبقات سيوطى، داودى، ادنه‌وى، محمد حسين ذهبى، ايازى، عقيقى بخشايشى و معرفت سخنى از وى به ميان نيامده است.

مصادر كتاب

مولف در تدوين اين كتاب از تمام مصادرى كه در اختيار داشته استفاده نموده و با مرورى كه به روايات مى‌كنيم متوجه جامعيت آن ميشويم. اينك به برخى از آنها اشاره ميشود. 1- پيامبر( ص) 2- امام على( ع) 3- امام حسن( ع) 4- امام حسين( ع) 5- امام باقر( ع) 6- امام صادق( ع) 7- عبد الله بن عباس كه چندين طريق دارد 1- 7- مجاهد 2- 7- سعيد بن جبير 3- 7- ضحاك‌ 4- 7- ابو صالح‌ 5- 7- عكرمه‌ 8- جابر بن عبد الله انصارى‌ 9- عبد الله بن مسعود 10- سلمان فارسى‌ 11- ابو عبد الرحمان سلمى‌ 12- سفيان ثورى‌ 13- حذيفه‌ 14- مقاتل بن سليمان‌ 15- سليم بن قيس‌ 16- ابو سعيد خدرى‌

نسخه ‌شناسى

كتاب شواهد التنزيل براى نخستين بار توسط محقق دانشمند محمد باقر محمودى در سال 1390 هجرى از روى يك نسخه خطى كه به نسخه كرمانى معروف شد، مورد تحقيق و تعليق قرار مى‌گيرد و در سال 1393 هجرى منتشر مى‌گردد پس از مدت كوتاهى نسخه چاپى ناياب مى‌گردد.

در سال 1397 هجرى محقق محترم متوجه ميشود كه نسخه ديگرى از اين كتاب نزد آيت الله مرعشى( ره) موجود است كه به نسخه يمنى معروف شد. عكسى از اين نسخه به بركت سخاوت علمى حضرت آيت الله مرعشى( ره) به ايشان اهداء مى‌گردد و پس از دو سال( 1399) ايشان به كمك فرزند محقق خود كه نمونه الولد سرّ ابيه است، نسخه يمنى را با نسخه كرمانى كه اصل نسخه چاپى بود مقابله نمودند در اين هنگام متوجه ميشوند كه نسخه يمنى اصح از نسخه كرمانى است و همچنين موارد حذفى و خالى در نسخه يمنى بسيار اندك است. البته ايشان متوجه ميشوند كه نسخه كرمانى اصل نسخه يمنى بوده است. تا اينكه در سال 1405 هجرى دو نسخه را مقابله نموده و اختلاف نسخه‌ها را در پاورقى آورده و حواشى بسيار مفيد ديگر بر آن افزوده و تراجم اعلام را از منابع نقل نموده و اسناد و مدارك احاديث را از منابع و مآخذ ديگر يادآورى نموده و هر جا به توضيحى نياز داشته از آن دريغ نورزيده است. همين تعليقات موجب شده كتاب احياء شود و بسيار مورد توجه قرار گيرد. و در بيروت در دو جلد در يك مجلد به چاپ رسيد.

در سال 1411 هجرى وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى ايران فهرستى از اعلام، اماكن، كتب، قبائل و طوائف، ايام و ازمنه، البسه و حيوانات، اشعار و فهرست كتاب فضائل شهر رجب در يك جلد جداگانه تدوين نمود و آن را در سه جلد به چاپ رساند.

مشخصات نسخه حاضر

نسخه حاضر به عنوان چاپ اول در سال 1411 هجرى برابر 1990 ميلادى در تهران توسط مركز نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى منتشر گرديده است. جلد اول اين كتاب داراى دو مقدمه به عنوان چاپ دوم و چاپ اول از محقق دانشمند محمودى است كه شامل ترجمه‌اى از شرح حال مولف است. و داراى 584 صفحه و 626 حديث از سوره فاتحه تا سوره سجده است.

جلد دوم از سوره احزاب تا سوره ناس را در بر دارد كه شامل 511 صفحه و 537 حديث است و به دنبال آن رساله فضائل شهر رجب تاليف مولف با تحقيق و تعليق محقق مذكور آمده است.

جلد سوم يا فهارس شواهد داراى 411 صفحه است كه فهرستى از اعلام، اماكن كتب، قبائل و طوائف، ايام و ازمنه، البسه و حيوانات، اشعار و فهرست كتاب فضائل شهر رجب را به همراه دارد.

اين كتاب توسط يعقوب جعفرى به نام سيماى امام على( ع) در قرآن به فارسى ترجمه شده كه از سوى انتشارات اسوه در سال 81 ش به چاپ رسيده است.

ترجمه فارسى ديگرى از اين كتاب توسط احمد روحانى به عمل آمده كه از سوى انتشارات دار الهدى در سال 80 ش در يك جلد و 334 صفحه به چاپ رسيده است.

منابع

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع التفاسیر، بخش کتابشناسی، معرفی کتاب شواهد التنزیل

الذریعه، شیخ آقا بزرگ تهرانی

حاکم حسکانی نیشابوری، دانشنامه رشد