ریحانة الادب (کتاب)

موضوع

کتابی در شرح حال علما، فقها، عرفا، حکما، ادبا، اطبا، فضلا و شعرای بزرگ اسلامی که با القاب و کنیه خاصی مشهور بودند و به صورت ساده و سلیس و روان و فارسی نوشته شده است.

نویسنده

آقا میرزا محمدعلی فرزند محمدطاهر تبریزی خیابانی که معروف به مدرس یا مدرس تبریزی است، در تبریز در سال 1296 هـ.ق متولد شد. در نوجوانی به تحصیل مقدمات و ادبیات عرب و کتب متداوله و متعارفه فقهی مشغول شد و قسمتی از ریاضیات را در مدرسه طالبیه تبریز خواند. در خلال این دروس به اخذ معقول در خدمت استادش میرزا علی لنکرانی که از شاگردان بزرگ فیلسوف یگانه ابوالحسن جلوه بود، نائل شد. آقا محمدعلی سپس در حوزه درسی فقه و اصول علامه محقق، حاج میرزا ابوالحسن مجتهد معروف به "انگجی" و آقا میرزا صادق مجتهد تبریزی که هر دو از مراجع تقلید احکام دینیه بودند، بهره های فراوان علمی کسب نمود.

ضمناً در ادبیات فارسی و عربی، لغت و علوم متنوعه فقه، حدیث، درایه و حکمت، کلام، هیئت و نجوم قدیم متبحر بود. وی در همین ایام، تعلیقه ای بر کتاب طهارت ریاض، موسوم به «حیاض الزلائل فی ریاض المسائل» نوشت و از آن به بعد برای انجام خدمات علمی، شروع به تالیفات تازه و مطالعه و تحقیق نمود و به این جهت علاقمند بود که از مردم گوشه گیری کند تا شاید به برنامه های اساسی و مورد علاقه اش بیشتر بپردازد.

از این رو، 12 سال آخر عمرش با وجود فراهم بودن وسائل و امکانات زندگی در حجره ای در مدرسه سپهسالار قدیم تهران انزوا اختیار کرد و از معاشرت و رفت و آمد دوری نمود و توانست با فراغت زیاد به تالیفات و مطالعات بیشماری، توفیق پیدا کند. یکی از تالیفات او همین کتاب «ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب» می باشد. فرهنگ بهارستان، فرهنگ نوبهار، قاموس المعارف، نثر اللئالی از دیگر تالیفات اوست. مولف محترم این کتاب در اول شعبان 1373 هـ.ق=1333 شمسی، در سن 77 سالگی از دنیا رحلت کرد و چندین اثر دیگر از تالیفات ارزشمند اوست.

تقسیم و ساختار کتاب

کتاب، شرح حال بیش از 5000 نفر از بزرگان علمی است. این کتاب با نظم و ترتیب در اسامی مولفین و مولفات تدوین شده است. در این کتاب، افراد مشهوری که با نام خودشان معرفی نشده و به لقب یا کنیه مشهور بودند، آن القاب و کنیه آورده شده و به شرح حال افراد تحت القاب خاص که یا به واسطه رشته علمی، مرتبه علمی، شهر مورد اقامت، شغل خاص و گاهی نام پدر و نیاکان و غیره بودند، پرداخته است. کتاب یک مقدمه و یک پایان و پنج باب دارد. باب اول حاوی شرح حال معروفین به لقب است. 4 باب دیگر در ترجمه حال اشخاص که به لفظ «اب» یا «ابن» یا «ام» یا «بنت» مشهورند که این ابواب بنا بر ترتیب است. ضمناً بعضی از خانواده های معروف به «نبی» یا «آل» نیز، به عنوان پایان در ذیل باب چهارم تدوین شده. همچنین مولف در معرفی علمای خاص علم رجال و بعضی از مذاهب در علم رجال را با اشاره اجمالی به عقاید و نظرات فرقه های گوناگون مانند «اسماعیلیه و فطحیه» و غیره... در محل ترتیبی کتاب، به رشته تحریر درآورده است. ریحانة الادب، به ترتیب حروف الفباء «از الف تا یاء» می باشد.

اين اثر كه نام كامل آن "ريحانة‌الادب في تراجم‌المعروفين بالكنية او اللقب يا كني والقاب" است، كتابي فارسي در ترجمه احوال و زندگاني و آثار دانشمندان، عارفان، فيلسوفان، اديبان، شاعران و پزشكاني است كه در جهان اسلام نامور بوده يا ذكري از آنان در منابع پيشين آمده است. اين كتاب اثر محمدعلي مدرس خياباني تبريزي فرزند محمدطاهر تبريزي از دانشمندان و عالمان روحاني مشهور معاصر است. مدرس در سال 1296 ق. در تبريز زاده شد و در 1373 ق./ 1333 ش. در همان شهر درگذشت.

ريحانه‌الادب به ترتيب الفبايي كنيه و لقب اشخاص است و كل دوره آن كه در چاپ اخير بالغ بر هشت مجلد است، مشتمل بر يك مقدمه، پنج باب و يك خاتمه است. مقدمه حاوي اطلاعاتي درباره شيوه تنظيم كتاب و نگارش آن و آگاهي‌هايي كلي درباره كنيه و لقب افراد صاحب شرح حال است.

بخش ديگر مقدمه به مطالبي درباره اهميت علم تاريخ با استناد به آيات قرآني اختصاص دارد. باب اول اين كتاب، مفصّل‌ترين قسمت آن و مشتمل بر شش مجلد نخستين آن است. اين باب حاوي شرح زندگي كساني است كه شهرت آنان به لقب و نَسَب است. طبعاً عده زيادي از ناموران جهان اسلام در اين بخش جاي گرفته‌اند. باب دوم مختص احوال كساني است كه نام مشهور آنان با "ابو" شروع مي‌شود. مؤلف در سرآغاز اين باب مقدمه‌اي در باب علت تقسيم‌بندي به اين شكل آورده است. باب سوم شامل شرح حال دانشمندان و عالماني است كه اسامي آنها با "ابن" آغاز مي‌گردد. باب چهارم احوال كساني است كه نام آنها با "ام و بنت" شروع مي‌شود.

بخش خاتمه در پايان كتاب داراي دو فصل است: فصل اول در شرح خانواده‌ها و قبايلي است كه شهرت آنان به "بني" بوده است چون: بني احمر، بني اسرائيل و بني اسد. البته پاره‌اي از عنوان‌ها كه به نام‌هاي ديگر مشهورترند در ذيل همين فصل آمده است، مانند اشكانيان كه با عنوان بني اشكان از آن ياد شده است. فصل دوم مقدمه در بيان قبايل و خاندان‌هايي است كه واژه "آل" در آغاز نام آنان قرار گرفته است.

مدرس در تأليف اين اثر از آثار و منابع متعددي بهره برده است. اين منابع شامل كتب رجال و تذكره و جز آن است و فهرست تفصيلي آنها كه بالغ بر هفتاد و سه اثر مهم مي‌گردد در مقدمه كتاب آمده و براي هر يك اختصاري در نظر گرفته شده كه جمع آنها در آخر مقدمه درج گرديده است. شيوه كار مؤلف آن است كه در ذيل هر عنوان، منابع خود را با استفاده از اختصار آنها معرفي مي‌كند. از اين رو، آگاهي بر اصل منابع و مراجعه به آنها در صورت نياز براي هر خواننده ممكن است.

در ريحانه‌الادب شرح حال‌ها تقريباً مشتمل بر اطلاعات زير است: زندگاني صاحب شرح حال به‌ طور خلاصه؛ شرح آثار وي كه مؤلف سعي كرده تقريباً كليه آثار او حتي نوشته‌هاي كم‌اهميت را نيز معرفي كند؛ توصيف تأسيسات و آثار خيريه (هرگاه صاحب شرح حال چنين آثاري از خود بر جاي نهاده)؛ و گاه بخش كوتاهي از آثار شاعران در ذكر احوال برخي عارفان نامدار چون ابراهيم ادهم، ابياتي از مثنوي مولوي نيز درباره وي به‌ عنوان شاهد نقل شده است.

مدرس در تدوين ريحانه‌الادب، گذشته از كتاب‌هايي كه در انتهاي مقدمه به توصيف آنها پرداخته چون تاريخ بغداد اثر خطيب بغدادي، الذريعه آقا بزرگ طهراني، رياض‌العلما ميرزا عبدالله افندي، رجال كشي، رجال نجاشي، روضات‌الجنات خوانساري، قاموس‌الاعلام سامي، كشف‌الظنون، وفيات‌الاعيان و ده‌ها منبع مهم ديگر از منابع ديگري چون روزنامه‌ها و جرايد ايران و كشورهاي عربي، مجلات و كتاب‌هاي روز ديگر نيز استفاده كرده كه در ذيل هر زندگينامه به آن اشاره داشته، گرچه در مقدمه نامي از آنها نياورده است.

در اين كتاب، گذشته از احوال دانشمندان گاه عنوان‌هايي در خصوص فرقه‌هاي مذهبي چون اثني عشريه، اسماعيليه و اشاعثه (منسوب به اشعث) وجود دارد و افزون بر آن، اصطلاحاتي همچون اصحاب اجماع، اصحاب صحاح ستّه، اصحاب صحاح سبعه، اصحاب كتب اربعه، اصحاب معلّقات سبعه و اصحاب معلّقات عشره به‌ تفصيل معرفي شده است و مؤلف در توجيه آن مي‌گويد كه چون دانستن برخي عقايد مذهبي كه غالباً در ضمن تراجم احوال مذكور مي‌گردد محلّ توجه است، به معرفي آنها مي‌پردازد.

ريحانه‌الادب هم تاريخ ادبيات و هم تذكره شاعران، فقيهان، متكلمان و فلاسفه اسلامي است. به‌ عبارتي زندگينامه هر كس كه در حوزه علمي جهان اسلام صاحب نام و اثر بوده در اين كتاب آمده است. گذشته از آن گاه احوال كساني درج شده كه در منابع ديگر به‌ طور مستقل اثري از آنها نيست. از اين رو اين اثر را بايد از جمله كتاب‌هاي مرجع مهم به‌ شمار آورد كه هر محقّقي براي تحقيق در احوال و آثار دانشمندان جهان اسلام ناگزير از مراجعه به آن است.

نثر ريحانه‌الادب ساده و روان است و گاه عكس و نمونه خط تعدادي از صاحبان شرح حال نيز آمده است. با اين همه، ريحانه‌الادب خالي از لغزش‌هاي تحقيقي و تاريخي نيست، از جمله زندگينامه يغماي جندقي كه نام نخستين او رحيم و نام بعدي او ابوالحسن بوده يك‌بار ذيل "ميرزا رحيم يغما" و بار ديگر ذيل "ميرزا ابوالحسن يغما" آمده است؛ گو آنكه خود نگارنده نيز در صحّت داده‌هايش ترديد كرده است. مؤلف اين كتاب البته در پي نقّادي منابع خود نبوده و شايد چنين كاري بدين وسعت از عهده يك نفر خارج بوده است. البته، گاه برخي منابع را با هم مقايسه كرده و نكات صحيح را از ميان آنها برگزيده است.

جلد اول ريحانه‌الادب براي بار نخست در سال 1326 ش. و جلد دوم آن در 1328 ش. منتشر گرديد و در همان سال‌ها اقبال آشتياني شرح كوتاهي در وصف آن نوشت. تا زمان حيات مؤلف در مجموع پنج جلد نخست آن انتشار يافت و جلد ششم پس از درگذشت وي به‌ همت فرزندانش چاپ شد. چاپ دوم مجلدات اول در سال 1333 ش. به طبع رسيد و در سال 1349 ش. دوره كامل هشت جلدي ريحانه‌الادب با حروف‌چيني جديد به‌ اهتمام علي‌اصغر مدرس، فرزند مؤلف در تهران و تبريز منتشر گرديد. در مقدمه مجلدات اول و هشتم چاپ اخير مطالب مفصلي درباره شرح حال مؤلف، آثار وي و اجازاتي كه از علماي بزرگ دريافت داشته گردآوري شده كه همراه با تصاوير اين اجازات به چاپ رسيده است.

ريحانه‌الادب تاكنون به زبان‌هاي خارجي ترجمه نشده، ليكن گفته مي‌شود كه گروهي در يكي از كشورهاي عربي‌زبان درصدد ترجمه و انتشار اين اثر به زبان عربي هستند.

منابع

• کتابشناسی طهور
• دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "ريحانة‌الادب" از علي آل‌داوود، بازیابی: 13 مرداد 1392.