دیوان الامام على

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

يكى از متونى كه مى تواند به عنوان كتاب حديث، در مجموع كتابشناسى كتب حديث شيعه جايى را به خود اختصاص دهد، ديوان اميرالمؤمنين علیه‌السلام ـ يا ديوانهاى منسوب به آن حضرت ـ است.

اين ديوان كه بارها به طبع رسيده و داراى شروح و ترجمه هاى بسيارى است، چند گونه گردآورى شده؛ بگذريم از گردآورى هايى كه تنها نامى از آنها در مآخذ ثبت است يا گردآورى هاى در دست انجام.

درباره اين ديوانها دو گونه پرسش مطرح است: اولين پرسش كه جنبه كلامى دارد، به اين برمى گردد كه آيا امامان معصوم شعر مى سروده اند و آيا سرايندگى با مقام عصمت ناسازگارى ندارد؟ آيا چونان پيامبر صلی الله علیه و آله از سرودن، برحذر داشته نشده اند؟ و...

به گمان مى رسد كه در جواب اين پرسش، اتفاق نظرى در ميان صحاب نظران به چشم مى خورد و پاسخ همه اين است كه منعى در سرايندگى امام معصوم نيست.

ما از اين بحث صرفنظر نموده، با فرض مثبت بودن جواب پرسش نخست به پرسش ديگر كه بحث اصلى اين مقاله است، يعنى صحت انتساب، رو مى كنيم.

مطالب مربوط به صحت انتساب و معرفى ديوان، در چهار بخش ارائه مى گردد: ترديدى نيست كه اين اشعار توسط امام على علیه‌السلام (بر فرض درستى انتساب) گردآورى نشده اند؛ بلكه ارادتمندان آن حضرت در دوره هاى بعد، دست به چنين كارى زده اند.

گرچه بسيارى از ديوانهاى موجود، نام گردآورنده را با خود همراه ندارد و چنين مى نماياند كه گرد آمده امام است (و ما نيز به همين لحاظ آن را اولين متن قرار داديم)؛ اما كنكاش و تحقيق، امرى ديگر را نشان مى دهد.

آن گونه كه شواهد نشان مى دهد، گردآورى هاى انجام شده اين ديوان به شرح زير است:

1ـ اولين گردآورى را عبدالعزيز جلودى (م322ق) به انجام رسانده است. نجاشى در اين باره مى گويد: له كتب قد ذكرها الناس، منها كتاب مسند أميرالمؤمنين علیه‌السلام، كتاب خطبه، كتاب شعره، كتاب قضاء على علیه‌السلام، كتاب رسائل على علیه‌السلام، كتاب مواعظه، كتاب الدعاءعنه.

صاحب «الذريعه» نيز: بر اين، صحه گذارده و آن را كهنترين ديوان ناميده است.

از اين ديوان، اثرى در دست نيست.

2ـ دومين گردآورى را ابوالحسن على بن احمد بن محمد فنجگردى نيشابورى (م512 يا 513ق) به انجام رسانده است. نام ديوان او «تاج الأشعار» يا «سلوة الشيعة» است.

در اين ديوان بنا به گفته كيدرى (صاحب «أنوار العقول») دويست بيت گرد آمده است. اين ديوان نخستين مأخذ «أنوار العقول» كيدرى بوده است.

اين ديوان، گرچه تاكنون به طبع نرسيده اما نسخه هايى خطى از آن موجود است:

• الف. نسخه اى در كتابخانه مجلس به شماره 4/7099.
• ب. نسخه اى در كتابخانه مدرسه سپهسالار.

شيخ آقا بزرگ نيز گويا نسخه سپهسالار را ديده و مى گويد 138 بيت آن ضمن مجموعه اى در اين كتابخانه موجود است.

3ـ ديوان اميرالمؤمنين:

گردآورده يكى از اعلام كه بنابر سخن صاحب «أنوار العقول» از مجموعه فنجگردى بزرگتر بوده است. برخى شعرهاى آن به نقل محمد بن اسحاق (م151ق) صاحب كتاب «سيرة النبى» و برخى ديگر از متون كتابها گردآمده است. اين ديوان، دومين مأخذ «أنوار العقول» است.

از اين ديوان، بيش از اين اطلاعى در دست نيست.

4ـ ديوان أميرالمؤمنين:

گردآورده ابن الشجرى هبة اللّه بن على بن محمد (450ـ 543ق). اين ديوان، سومين مأخذ «أنوار العقول» است.

5ـ الحديقة الأنيقة:

گردآورده محمد بن حسين بن حسن بيهقى كيدرى نيشابورى (م548ق). كيدرى مى گويد: اين ديوان، گزيده اشعار جمع آورده فنجگردى و ديوانى ديگر از اميرالمؤمنين علیه‌السلام در زمينه ادب و اندرز است.

صاحب «الذريعة» حدس مى زند كه نسخه تاريخ 807 قمرى آن را در كتابخانه خوانسارى ديده است.

از اين ديوان نيز نشانى بدست نيامده است.

6ـ أنوارالعقول فى أشعار وصى الرسول صلی الله علیه و آله:

اين، ديوان مفصل كيدرى است كه شعرها را به ترتيب الفبايى قافيه ها گردآورده و مآخذ بسيارى از شعرها را از ديوانهاى سه گانه گذشته و ساير كتب، باز گفته است.

آغاز اين ديوان، «الحمدللّه الذى دانت لعزته الجبابرة، و تضعضعت دون عظمته الأكاسرة...» و پايان آن «هذا ما أكدى اليه كدىّ...» مى باشد.

شيخ آقا بزرگ معتقد است يك نسخه از آن را ديده است. چنانكه بر اين باور است كه ديوان چاپى معروف به نام ديوان اميرالمؤمنين، در ترتيب به «أنوار العقول» نزديك است؛ فقط اسانيد و بسيارى از شعرها را از قلم انداخته اند. بر همين مطلب، دكتر امامى نيز در ترجمه «أنوار العقول» تأكيد دارد.

از اين كتاب، نسخه هايى در دست است:

الف. كتابخانه ملى، ش1629/4، به خط نسخ، تاريخ كتابت: 908ق، 137 برگ با ترجمه فارسى زيرنويس.

ب. كتابخانه فاضل خوانسارى، ش160، به خط نسخ، تاريخ كتابت: 807ق.

ج. كتابخانه فيضيه، ش2056 به خط نسخ، كاتب: محمدتقى بن ملا على بن آقا محمد شهميرزادى، تاريخ كتابت: 1235ق، 120 برگ.

دكتر ابوالقاسم امامى نيز ترجمه كاملى از اين ديوان را در سال 1373ش، توسط انتشارات اسوه منتشر كرده است.

اين ديوان ـ كه كاملترين ديوان چاپ شده موجود است ـ داراى 506 قطعه است و به ترتيب الفباى قافيه ها منظم شده است.

7ـ گردآورى ملا قاسم، پسر محمدتقى خوانسارى. اشعار اين ديوان از كتاب «تحفة الزائر» مجلسى نقل شده است.

8ـ گردآورى شيخ محمدعلى مدرس خيابانى (م1373ق) نويسنده «ريحانة الأدب».

اين ديوان، ضمن مجموعه اى با نام «ديوان المعصومين» است كه جلد دوم آن (از حضرت سجاد تا حضرت صاحب) چاپ شده و جلد اول (از اشعار پيامبر تا امام حسين علیه السلام) به چاپ نرسيده است.

9ـ ديوان الامام على علیه‌السلام، گردآورى سيد محسن امين عاملى، نويسنده «أعيان الشيعة» (م1330ش) كه گلچينى از اشعار امام را گردآورده و در سال 1366ق، در 149 صفحه در دمشق چاپ شده است.

10ـ ديوان الامام على بن أبى طالب، تحقيق «مركز البيان العلمى» قاهرة.

در اين كتاب، اشعار منسوب در پنج موضوع: الجهاد، حسن الخلق، الفخر بالنفس، المناجاة والدعاء، والحث على العمل و طلب الرزق تنظيم شده است.

استاد حسن زاده آملى در مورد کتابی که به عنوان دیوان امام علی علیه‌السلام چاپ شده می فرماید: اين جانب، اكثر اشعار ديوان، منسوب به امير علیه‌السلام را از ديگران يافته است و همه را با ذكر مآخذ و مصادر، در «تكلمة منهاج البراعة» (ج1، ص306ـ315) آورده است.

بسيارى از اشعار ديوان بيان روايات مروى از آن جناب است كه ديگران به نظم درآورده اند و چون مضمون آنها از امير علیه‌السلام است، اشعار را به آن حضرت نسبت داده اند، مثل ابيات «يا حار همدان من يمت يرنى...» كه سيد حميرى، قول امير علیه‌السلام به حارث همدانى را به نظم آورده است و اصل خبر را شيخ مفيد در مجلس اوّل «امالى» خود نقل كرده است و پس از نقل خبر گفته: «قال جميل بن صالح وأنشدنى أبو هاشم السيد الحميرى...».

و از آن جمله است اشعار بسيارى در ديوان كه نصايح امام به فرزندانش امام حسن علیه‌السلام و امام حسين علیه‌السلام است كه وصاياى آن جناب را به سبطين، به نظم درآوردند و از اين روى اشعار به خود آن حضرت انتساب داده شد. علاوه اين كه سبك اشعار از حيث بلاغت و فصاحت، نسبت به ديگر كلمات امير علیه‌السلام چون خطب و رسائل و حكم و نهج و غير آن بسيار متفاوت است و سست به نظر مى آيد. ظاهراً بايد گفت رجزهايى كه از آن حضرت نقل شده است، اسناد آنها به آن جناب، خالى از قوّت نيست كه سيرت ابطال عرب در ميدان مبارزه اين بود.

بسيارى از اشعار «على بن ابى طالب قيروانى» نيز به آن جناب نسبت داده شده كه اشتراك در اسم، موجب اين اشتباه شده است.

منابع

• مهدى مهريزي، كتابشناسي توصيفي كتب حديثي شيعه: ديوان الامام علي، علوم حديث، پاييز 1377 - شماره 9.