فهرست شیخ منتجب الدین (کتاب)

منتجب الدین در این کتاب اسامی علما و محدثین شیعه را گردآوری کرده است.

معرفی اجمالی کتاب

فهرست اسماء علماء الشیعه، معروف به فهرست منتجب الدین از مشهورترین و موثق‌ترین مجموعه‌ های تراجم علما و مؤلفین شیعه است و شامل نام و آثار هفتصد تن از اعلام شیعه در قرن پنجم و ششم هجری می‌شود و در واقع فهرست طوسی را تکمیل می‌نماید. البته کتاب مشهور و مهم دیگری داریم که تقریباً همزمان با فهرست منتجب الدین نوشته شده و آن معالم العلماء ابن شهر آشوب است، اما ظاهر منتجب الدین از این کتاب بی خبر بوده و یا ابن شهر آشوب کتب خود را بعد از منتجب الدین نوشته است.

موضوع فهرست شیخ منتجب‌الدین، طبق آنچه در مقدمه فهرست مزبور و خاتمه اربعین شیخ منتجب‌الدین ـ که به فهرست مزبور اشاره می‌کند ـ آمده است، اسامی علماء و مصنفین شیعه است و چنان که در مقدمه فهرست ذکر شده، این کتاب ذیل «فهرست شیخ طوسی» است، از این روی منظور از شیعه، شیعه به معنی اعم نیست.

بخش های کتاب

شیخ منتجب‌الدین، اسماء رجال را مانند شیخ طوسی به ترتیب الفبا مرتب کرده و تنها حرف اول اسم شخص را مراعات کرده است ـ و ترتیب کامل که امروزه معمول است در کتاب نیست ـ در مقدمه کتاب می‌نویسد: «و بنیة علی حروف المعجم، اقتداءاً بالشیخ ابی جعفر ـ رحمه الله ـ ولیکن اسهل مأخذاً».

شیخ طوسی در مقدمه فهرست می‌نویسد: «و رتبت هذا الکتاب علی حروف ـ المعجم، التی اولها الهمزة و آخرها الیاء، لیقرب علی الطالب بما یلتمسه و یسهل علی من یرید حفظه ایضاً». و اگر فهرست شیخ منتجب‌الدین مانند فهرست شیخ طوسی باشد، ترتیب رجال که در ضمن هر حرفی عنوان می‌شود، به ترتیب طبقه و عصر اشخاص نخواهد بود.

ولی به نظر علامه عالی مقام مرحوم حاج شیخ آقا بزرگ تهرانی ـ رحمة الله علیه ـ فهرست منتجب‌الدین بعد از ترتیب حروف به ترتیب طبقات تنظیم شده است، به این معنی که در هر بابی اول معاصرین شیخ طوسی ذکر می‌شوند، سپس شاگردان شیخ مثلاً بعد از آن شاگردان با واسطه تا در آخر به معاصرین خود شیخ منتجب‌الدین منتهی می‌شود.

این کلام قبل از مراجعه تفصیلی به کتاب مزبور بعید به نظر می‌رسد، زیرا شیخ منتجب‌الدین در مقدمه فهرست از ترتیب الفبایی برای تبعیت از شیخ و تسهیل امر اسم می‌برد و اگر تنظیم طبقاتی در این کتاب ملاحظه شده باشد ـ که در کتاب شیخ مراعات نشده ـ مناسب بود به این ممتاز بزرگ در مقدمه اشاره می‌شد. ولی بعد از مراجعه تفصیلی به کتاب یقین می‌‌شود که فهرست شیخ منتجب‌الدین، بر حسب ترتیب زمان و یا استاد و شاگرد طبقه‌بندی نشده است.

ارزش کتاب

در مورد اعتبار اين كتاب نياز به هيچ سخنى نيست چرا كه بزرگان وقتى پيرامون شخصيتى سرگردان شوند همين كه در «الفهرست» توثيقى پيرامون او بيابند براى آنان بهترين حجت در اعتبار آن شخص است و تاكنون هيچكس در اعتبار اين كتاب شبهه‌اى نكرده است.

وضعیت نشر

اين كتاب اولين بار ضمن بحار در جلد بيست و پنجم اجازات چاپ سنگى به چاپ رسيد كه در چاپ جديد حروفى در جلد يكصد و پنجم قرار گرفت. در سال 1404 ق به طور مستقل با تحقيق دوست عزيزم دانشمند متتبع حجت الاسلام والمسلمين آقاى سيد عبدالعزيز طباطبائى در چاپخانه خيام قم به چاپ رسيد.

فهرست شيخ منتجب الدين اولين بار در پايان جلد 25 بحار چاپ شد. چاپ حاضر با مقدمه و تحقيق دكتر سيد جلال الدين محدث ارموى است. در اين چاپ تحقيقات بسيار ارزنده‌اى كه چندين برابر حجم كتاب است به كتاب اضافه گرديده، از جمله: شرح حال شيخ منتجب الدين، استخراج آيات، استخراج نام افراد از كتب ديگر نظير امل الآمل و جامع الروات و شرح حال محدث ارموى رحمة الله عليه.

پس از اتمام كتاب نيز به عنوان تعليقات، شرح حال مفصل بسيارى از مذكورين در متن آمده و در پايان كتاب نيز فهرست هاى متنوعى آمده از جمله: فهرست آيات، احاديث، امثال عربى و فارسى اشعار عربى و فارسى، اقوال، اعلام به تفكيك و فهرست اوصاف مترجمين مانند ثقه، عدل، فقيه و...

منابع

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع الاحادیث 3 [لوح فشرده]: بخش کتابشناسی، معرفی "الفهرست ".

متن کتاب فهرست شیخ منتجب الدین

1. فهرست شیخ منتجب الدین 1. فهرست شیخ منتجب الدین