رسائل الشریف المرتضی (کتاب)

معرفی اجمالی کتاب

كتاب رسائل شريف مرتضى مجموعه‌اى از آثار علمى باقى‌مانده از سيد مرتضى است كه به صورت مدون و در قالب يك مجموعه از زمان تأليف آنها وجود نداشته است.

اين آثار كه در ابتدا به صورت كتاب‌هاى مستقل و جداگانه و به صورت رساله‌هاى كوچك، جواب و سؤال و نظائر آن در علوم مختلفى مثل تفسير، كلام، فقه، اصول فقه و ادبيات نوشته شده است، بعدها به صورت مجموعه‌اى ناهمگون از نظر موضوعات و تفصيل و اجمال با نام‌هايى همچون شتات الفوائد، مجمموعه رسائل كثيره و رسائل سيد شريف گردآورى شده‌اند.

اگر چه كتاب‌هايى نظير «جمل العلم والعمل» كه در جلد سوم كتاب آورده شده است، به صورت مستقل چاپ و منتشر شده‌اند و از كتب مشهور سيد مرتضى مى‌باشد و حتى كتاب «تمهيد الأصول» شيخ طوسى و «شرح جمل العلم والعمل» ابن برّاج در شرح قسمت عقايد و فقه آن تأليف شده است اما بسيارى از كتاب‌ها و رساله‌هاى آن به صورت مسائل و مباحث غيرمنظم و غيرمرتبط بوده و از شهرت زيادى برخوردار نيستند.

اين كتاب به همت علامه شيخ حامد واعظى و سيد احمد حسينى و با تأييدات و عنايات خاص آيت الله عظمى گلپايگانى گردآورى شده و مجموعه قديمى آن فقط شامل كتاب‌هاى «المسائل التبانيات»، «الموصليات الثانية والثالثة»، «الميافارقين» و «الرد على اصحاب العدد» مى‌باشد.

به نظر مى‌رسد همچنان كه در فهرست موضوعى آخر جلد سوم آمده است اگر مباحث فقهى، كلامى و يا اصولى آن در قالب كتاب‌هاى بجز اين با موضوع خاصى چاپ مى‌شد علاقمندان در رشته‌هاى مختلف علوم اسلامى از آن بيشتر استفاده مى‌كردند.

ويژگى‌هاى کتاب

از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب اختصار و ايجاز همراه با عجله و شتاب در نوشتن اكثر كتاب‌هاى موجود است كه در آخر بعضى از آنها به اين مطلب اشاره شده است.

به عنوان مثال: قد أجبنا عن المسائل بكمالها و اعتمدنا على الاختصار والانتصار والإشارة، دون البسط في العبارة، لكن ضيق الوقت و إعجال الجواب، اقتضينا ما اعتمدناه من الإجمال دون التفصيل.

از ديگر ويژگى‌هاى كتاب تركيب ناهمگون بين كتاب‌هاى گردآورى شده است. در اين مجموعه از كتاب‌هاى فقهى تا شعر و ادبيات و از علم اصول فقه تا تفسير و كلام گردآورى شده است.

از طرفى بعضى از كتاب‌ها به صورت سؤال و جواب و بعضى مثل كتاب جمل العلم والعمل به صورت مباحث منظم و مرتب فقهى و بعضى نيز فقط يك مساله كلامى و يا فقهى مى‌باشند.

يكى ديگر از ويژگى‌هاى كتاب جمع‌آورى نكردن مباحثى كه داراى موضوع واحد هستند، مى‌باشد. اگر ناشرين كتاب مباحث همگون مثل فقه، تفسير يا ادبيات را در كنار هم چاپ نموده و به تفكيك و تقسيم‌بندى مباحث فقهى مثل صفحه 345 جلد سوم اقدام مى‌نمودند، خوانندگان بهتر مى‌توانستند از اين مجموعه استفاده نمايند.

بخش های کتاب

موضوعات مختلف كتاب شامل علوم تفسير، كلام، فقه، اصول فقه و ادبيات است. قسمت فقه شامل مباحث طهارت، صلاة، صوم، خمس، حج، نكاح، طلاق، عتق، اطعمه، ميراث، متاجر، حدود و ديات است كه در صفحۀ 345 جلد سوم به طور مفصل فهرست‌بندى شده است. اما اسامى كتاب‌هاى مذكور در مجلدات چهارگانه عبارتند از:

جلد اول:

1. جوابات المسائل التبانيات
2. جوابات المسائل الرازية
3. جوابات المسائل الطبريّة
4. جوابات المسائل الموصليات الثانية
5. جوابات المسائل الموصليات الثالثة
6. جوابات المسائل المبافارقيات
7. جوابات المسائل الطرابلسيات الثالثة
8. جوابات المسائل الطرابلسيات الثالثة

جلد دوم:

1. مسألة في المنامات‌
2. الرد على أصحاب العدد
3. حكم الباء في آية «وامسحوا برؤوسكم»‌
4. وجه التكرار في الآيتين‌
5. مسألة في الاستثناء
6. وجه العلم بتناول الوعيد كافة الكفار‌
7. مسألة في العمل مع السلطان
8. نفي الحكم لعدم الدليل عليه
9. شرح الخطبة الشقشقية
10. مناظرة الخصوم و كيفية الاستدلال عليهم
11. أحكام أهل الآخرة
12. مسألة في توارد الأدلة
13. تفصيل الأنبياء على الملائكة
14. المنع من تفصيل الملائكة على الأنبياء
15. إنقاذ البشر من الجبر والقدر
16. الرسالة الباهرة في العترة الطاهرة
17. الحدود والحقائق، مستدركات أعيان الشيعة
18. رسالة في غيبة الحجة
19. مسألة في الرد على المنجمين
20. جوابات المسائل الرسيّة الأولى
21. جوابات المسائل الرسيّة الثانية

جلد سوم:

1. جمل العلم والعمل
2. أجوبة المسائل القرآنية‌
3. أجوبة مسائل متفرقة‌
4. مسألة فيمن يتولى غسل الإمام
5. عدم وجوب غسل الرجلين في الطهارة‌
6. الحسن والقبح عقلى‌
7. المسح على خفين
8. خلق الأعمال‌
9. مسألة في الإجماع
10. علة خذلان أهل البيت علیهم السلام
11. أقاويل العرب في الجاهلية‌
12. قول النبي: نية المؤمن خير من عمله‌
13. علة مبايعة على علیه السلام
14. الجواب عن الشبهات على خبر الغدير‌
15. مسألة في أرث الأولاد‌
16. عدم تخطئة العامل بخبر واحد‌
17. مسألة في استلام الحجر‌
18. مسألة في نفى الرؤية
19. تفسير الآيات المتشابهة من القرآن‌
20. إبطال العمل بأخبار الآحاد
21. علة امتناع علىّ عن محاربة الغاصبين‌
22. مسألة في العصمة
23. الاعتراض على من يثبت حدوث الأجسام

جلد چهارم:

1. جوابات المسائل المصريات
2. جوابات المسائل الواسطيات
3. المسائل الرملية
4. شرح قصيدة المذهبة
5. الشهاب في الشيب والشباب
6. مسألة في معجزات الأنبياء‌
7. مسألة في نكاح المتعة
8. نقد النيسابوري في تقسيمه للأعراض‌
9. مسائل شتى.

چهار جلد رسائل سيد شريف شامل كتاب‌هاى مفصل و مختصر و گاهى بسيار مختصر و در حد يك مساله فقهى و يا كلامى است كه به صورت اجمالى و براى آشنايى خوانندگان به معرفى بعضى از آنان مى‌پردازيم.

جلد اول شامل 8 رساله نسبتا مفصل است كه عبارتند از:

1. جوابات المسائل التبانيات: اين كتاب در مورد طريقه حجيت ادله است و به بررسى حجيت اجماع و خبر واحد مى‌پردازد بيشتر مباحث اين كتاب مربوط به علم اصول فقه است.
2. جوابات المسائل الرازية: اين كتاب به صورت سؤال و جواب است. در اين كتاب فقط يك مساله فقهى در مورد تحريم فقاع مطرح شده است و بقيه كتاب در رابطه با مباحث اعتقادى مثل امى بودن پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله و برترى انبياء بر ملائكه، عالم ذر، مسأله بداء مى‌باشد.
3. جوابات المسائل الطبرية: اين كتاب نيز به صورت جواب و سؤال و در موضوع كلام و اعتقادات نوشته شده است البته مباحث فقهى مثل اعتبار رؤيت در ماه‌ها و حكم شرب فقاع در آن مطرح شده است.
4. جوابات مسائل الموصليات الثانية: اين كتاب به صورت سؤال و جواب و به مسائل فروع فقهى پرداخته است. البته گاهى نيز مباحث فقهى مستدل مثل بحث شفعه و همين‌طور نقد و بررسى اقوال علماء و از آن جمله شيخ صدوق در من لا يحضره الفقيه مطرح شده است.
5. جوابات المسائل الموصليات الثالثة: اين كتاب از دو قسمت علم اصول فقه و فقه تشكيل شده است در قسمت اصول به بطلان عمل به قياس و خبر واحد پرداخته است و هم‌چنين دليل حجيت اجماع را ذكر كرده است. قسمت فقه شامل 110 مسأله است كه از كتاب طهارت تا ديات را مختصرا در بردارد و مسائلى نظير حكم شستن دست‌ها در وضو، مسح سر در آن مطرح شده است.
6. المسائل المبافارقيات: اين كتاب مجموعه‌اى از مسائل فقهى و غيرفقهى است. قسمت مسائل فقهى آن بيشتر به رساله‌هاى عمليه متداول در زمان ما شبيه است كه به صورت فقه فتوايى نوشته شده و استدلال و تفريعات فقهى در آن ديده نمى‌شود. كتاب شامل 65 مسأله است و جواب مسائل طرح شده در آن بسيار مختصر و موجز نوشته شده و در خطبه ابتداى كتاب اين طور آمده است: السائل قال نؤثر نحن أطال اللّه بقاء سيدنا الشريف أن نرى خط الشريف لنعتمده و نعول عليه، و ما نلتمس الفتوى بغير دليل. (خطبۀ كتاب، صفحۀ 271، جلد اول رسائل سيد شريف).
7. جوابات المسائل الطرابلسيات الثانية: اين كتاب دربرگيرنده 12 مسأله و پاسخ آن است كه در مورد غيبت امام زمان و مشكلات غيبت آن بزرگوار مباحثى مثل علت استتار امام علیه السلام علت عصمت امام علیه السلام، علت نياز به امام در هر زمان، علت قيام نكردن حضرت على علیه السلام و مسائل متفرقه ديگرى در آن مطرح شده است.
8. جوابات المسائل الطرابلسيات الثالثة: اين كتاب نيز دربردارند 23 مسأله و پاسخ آن است و بيشتر در مورد مباحث اعتقادى و كلامى است و چند مسأله نيز در مورد تفسير بعضى از آيات اعتقادى قرآن كريم در آن مطرح شده است. جلد دوم شامل 21 رساله بزرگ و كوچك است كه در بسيارى از موارد مربوط به مباحث اعتقادى و كلامى است و ربطى به مباحث فقهى متعارف ندارد.

در اينجا به توضيح چند رساله نسبتا مفصل مى‌پردازيم:

1. الرد على أصحاب العدد: اين كتاب در جواب به فقهايى است كه اول ماه و نظائر آن را به سبب رؤيت ماه قبول ندارند بلكه قائل به تكميل شدن عدد ماه به 30 روز و نظائر آن هستند. مؤلف با استناد به اجماع و سيره مسلمين و آيات قرآن كريم در اين كتاب به صورت مبسوط به رد اين نظريه پرداخته است.
2. إنقاذ البشر من الجبر والقدر: اين كتاب مجموعه‌اى از مباحث كلامى و عقلى در مورد افعال انسان‌ها و ارتباط اين افعال با خداوند متعال و خلقت اين افعال و عدل الهى و معنى خير و شر و ادله تنزيه خداوند از خلق شرور و نظائر آن است.
3. جوابات المسائل الرسيّة الأولى: اين كتاب شامل 28 مسأله و جواب آن در مباحث فقهى و تفسيرى است و در خلال آن مباحثى نظير تقليد جاهل از عالم، وجه اعجاز قرآن و مباحث فقهى از كتاب صلاة، صوم و حج مطرح شده است.

جلد سوم شامل 23 رساله كوچك و بزرگ است كه در اينجا مهم‌ترين آنها معرفى مى‌شود.

1. جمل العلم والعمل: اين كتاب از مشهورترين آثار باقى‌مانده از سيد مرتضى است و شامل دو قسمت مباحث كلامى و فقهى (عبادات) مى‌باشد و به دليل اختصارش مباحث معاملات در آن مطرح نشده است. اين كتاب شبيه به رساله‌هاى عمليه متداول در زمان ما است و شامل كتاب‌هاى طهارت، صلاة، صوم، حج و زكات مى‌باشد.
2. أجوبة مسائل القرآنية: مؤلف در اين كتاب در مقام جواب‌گويى بر اشكالات تفسيرى برآمده است و مباحث فقهى در آن مطرح نشده است.
3. أجوبة مسائل متفرقة من الحديث و غيره: كتاب مجموعه‌اى از مباحث تفسيرى تاريخى، كلامى و فقهى است كه با اين نام گردآورى شده است.

ساير كتب موجود در اين جلد بسيار مختصر و گاهى در حد يك مسأله در چند صفحه و در مباحث علم اصول، تفسير و اخلاق نوشته شده است كه به علت زيادى آنان از توضيح تك تك آنها خوددارى مى‌شود.

جلد چهارم شامل 9 كتاب است كه عبارتند از:

1. جوابات المسائل المصريات: كتاب دربردارنده مباحث كلامى است و از مسأله 6 تا 27 را دربردارد.
2. كتاب جوابات المسائل الواسطيات: اين كتاب نظير جواب به استفتائات متداول است و 7 مسأله فقهى را شامل مى‌شود.
3. المسائل الرمليّة: كتاب ناقص و بسيار مختصر است و فقط 2 مسأله فقهى را دربردارد.
4. شرح قصيده مذهبة: كتاب شرح قصيده‌اى است كه در مدح حضرت على علیه السلام سروده شده است، شاعر آن اسماعيل بن محمد حميرى ملقب به «السيد» است و در سال 1290 ق در بيروت چاپ شده است.
5. الشهاب في الشيب والشباب: اين كتاب دربردارنده اشعار ابو تمام، البخترى، سيد شريف رضى و سيد مرتضى در مورد پيرى و جوانى است و در سال 1302 ق در چاپخانه جوانب چاپ شده است.
6. مسألة في معجزات الأنبياء: به نظر مى‌رسد اين كتاب يكى از مسائل مطروحه در كتاب‌هاى سيد مرتضى باشد كه در اينجا به صورت مستقل چاپ شده است.
7. مسألة في نكاح المتعة: كتابى است كه جواب مختصر و خلاصه‌اى در رد منع متعه از طريق قياس است و در اثبات اين حكم فقهى در مذهب اماميّه تأليف شده است.
8. نقد النيسابوري في تقسيمه للأعراض: كتاب كلامى است كه تكميل كننده تقسيماتى است كه ابورشيد سعيد بن محمود نيشابورى معتزلى براى اعراض بيان نموده است.
9. مسائل شتى: مجموعه‌اى است از سؤالات مختلف كلامى و فقهى و غير از آن كه از نقاط مختلف از سيد مرتضى سؤال شده و مؤلف به آنان جواب داده است.

وضعیت نشر

تاريخ تأليف

اگر چه قسمت‌هاى مختلف كتاب در زمان‌هاى متفاوتى تأليف شده‌اند و از تاريخ تأليف همه آنها اطلاع دقيقى در دست نيست اما زمان تأليف بعضى از آنها مشخص است كه عبارتند از:

1. المسائل الطرابلسيات الثالثة، شعبان 427 ق‌
2. مسألة في نكاح المتعة، در سال 427 ق‌
3. مسائل الموصليات الثالثة، 420 ق‌
4. كتاب صيغة البيع، الفاظ طلاق، منع از عمل به خبر واحد، الجسم لم يكن كائنا، سال 427 ق‌
5. مسائل الرسية الأولى، سال 428 يا 429 ق‌
6. الشهاب في الشيب والشباب، سال 419 ق‌

تاريخ انتشار

در كتاب «مقدمه‌اى بر فقه» از تأليفات سيد مرتضى كتابى به نام «شتات الفوائد والمسائل» نام برده شده است كه شامل چندين كتاب مثل المسائل النيليات، المسائل الرمليات، المسائل الواسطيات و... مى‌باشد. نسخه‌هاى مذكور در آن معمولا مربوط به قرن دوازدهم و سيزدهم مى‌باشند.

البته از مسائل پراكنده ديگرى نيز ياد نموده است كه در كتابخانه دانشگاه تهران و آستان قدس رضوى وجود دارد. هم‌چنين در الذريعة از كتابى به نام مجموعه رسائل كثيره نام برده است كه شامل 5 كتاب است و در سال 676 نوشته شده و در كتابخانه آستان قدس رضوى وجود دارد.

كتاب موجود در سال 1385 ق توسط علامه شيخ حامد واعظى و سيد احمد حسينى شروع به جمع‌آورى شده است و پس از مدتى وقفه به سبب حمايت‌هاى بى‌دريغ حضرت آيت الله عظمى گلپايگانى مجددا ادامه يافته تا اين كه در ابتدا سه مجلد از آن چاپ شده است.

در سال 1405 ق قسمت ديگرى از اين كتاب‌ها در كتابخانه علامه سيد محمد موسوى جزائرى وجود داشته است و بعدها به صورت مجلد چهارم گردآورى و به آن ضميمه شده است.

سه جلد اول در سال 1405 ق و جلد چهارم در جمادى الثانى 1410 در چاپخانه سيدالشهداء و خيام چاپ شده‌اند. آماده شدن كتاب توسط سيد مهدى رجايى و نظارت و گردآورى توسط سيد احمد حسينى صورت پذيرفته است.

در مورد نسخه‌هايى كه در چاپ كتاب موجود از آن استفاده شده است در مقدمه ناشر توضيح خاصى داده نشده است. اما همان‌طور كه ذكر شد نسخه جلد چهارم رسائل شريف كه علامه سيد محمد موسوى جزائرى مالك آنها بوده در قرن يازدهم نوشته شده است كه داراى غلط هاى زياد و تحريف الفاظ بوده كه توسط سيد احمد حسينى تصحيح و مقابله شده است.

انتشار كتاب

کتاب رسائل الشریف المرتضی توسط انتشارات دارال‍ق‍رآن‌ ال‍ک‍ری‍م به چاپ رسیده است.

نسخه‌ها

در الذريعة فقط به نسخه كتابخانه آستان قدس رضوى كه در سال 576 ق نوشته شده است اشاره شده است. (الذريعة 5/ 239) در معالم العلماء ابن شهرآشوب اين كتاب را در ذيل شماره 474 ذكر كرده است.

در مسأله 14 از مسائل مبافارقيات سؤال از مرجع مراجعه در استفاده از احاديث «كتب شيخ صدوق، يا عبيداللّه حلبى يا شلمغانى» شده است كه مربوط به مسائل اصول فقه مى‌باشد. (الجواهر 257)

همچنين از اجماع اهل بيت عليهم السلام در مباحث كتاب ذكرى به ميان آمده كه نياز به تحقيق و بررسى دارد. (الجواهر 257) ترجمه فارسى اين كتاب بوسيله محمدحسين بختيارى كوه‌سرخى در نامه آستان قدس (31: 36-57) چاپ شده است. (مقدمه‌اى بر فقه شيعه 73)

منابع

• سایت سازمان اسناد و كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران <http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/503219> خرداد 1391)
• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع فقه اهل بیت(ع) 2 [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی، معرفی کتاب "رسائل الشريف المرتضى "