نکت الاعتقادیه (کتاب)

کتابی است با موضوع کلام و عقاید شیعه که تالیف آن توسط شیخ مفید محل تردید است و این احتمال قوی تر است که توسط فخرالمحققین محمد بن حسن بن یوسف بن مطهر حلی (فرزند علامه حلی) تالیف شده باشد.

نویسنده	شیخ مفید
موضوع	عقايد شيعه اماميه
زبان	عربی
تعداد جلد	1
تحقيق‌	رضا المختاري
النكت الإعتقادية و رسائل أخري

محتوا

"نکت الاعتقادیه" شیخ مفید که به زبان عربی تالیف یافته است، حاوی اصول اسلامیه و فنون کلامیه در معرفت خداوند و اصول دین می باشد و شیخ در آن با دلایل عقلی و براهین قطعی به طرح مباحث می پردازد.

این کتاب شامل رسائل شیخ مفید با عناوین "النکت فی مقدمات‌ الاصول‌"، "الحکایات"، "مسأله فی‌الاراده"، "عدم سهو‌النبی صلی الله علیه و آله"، "ایمان‌ ابی‌طالب"، "رساله حول حدیث نحن معاشر‌الانبیاء" می‌باشد که هر کدام محقق خاص خود را داراست.

مرحوم شیخ در این کتاب به بررسی مباحث اعتقادی مانند: توحید، نبوت، معاد، عدل و امامت پرداخته است.

سبک

سبک کتاب به صورت پرسش و پاسخ و مبتنی بر استدلال های عقلی است. مؤلف با دید باز و روشن با مسائل برخورد کرده و اجازه طرح هر نوع سؤالی را داده و با استدلال و برهان محکم، استوار و منظم به پاسخ گویی پرداخته است.

بخش های کتاب

کتاب النکت در پنج فصل تنظیم شده که هر فصل در یکی از اصول دین بحث کرده و هر فصل به چند باب تقسیم شده است.

• فصل اول: در شناسایی پروردگار و صفات ثبوتیه و سلبیه
• فصل دوم: در عدل
• فصل سوم: در نبوت
• فصل چهارم: در امامت
• فصل پنجم: معاد

ارزش کتاب

این کتاب مانند سایر کتاب های شیخ مفید از ارزش و اعتبار بالایی، برخوردار است و جایگاه ارزشمند و والایی را در میان تألیفات شیعه به خود اختصاص داده است.

یکی از ویژگی های منحصر به فرد کتاب به خدمت گرفتن عقل، استدلال و فلسفه در جواب ها می باشد، چرا که در این دوره دشمنان دین و اسلام، فلسفه و استدلال های عقلی را وسیله ای برای تهاجم به اسلام قرار داده بودند و شیخ با اصول و مبانی خود آنها بر علیه آنها استفاده کرده است. شیخ مفید در هر باب بعد از استدلال های عقلی و فلسفی، در هر مناسبت و موضوعی، آیات و روایات مربوط به آن موضوع را آورده است. این کتاب برای آشنایی با عقاید اسلامی، کتاب معتبر و مفیدی می باشد.

چند نکته در مورد کتاب

یکم: در منابع کهن رساله ای موسوم به «النکت الاعتقادیه» به شیخ مفید نسبت نداده اند بلکه رساله کلامی شیخ مفید به نام «النکت فی مقدمات الأصول» در فهرست نجاشی آمده و نسخه هایی از آن موجود است - از جمله نسخه خطی کتابخانه آیت الله مرعشی به شماره ۲/ ۱۲۳۴۸ و عکسی مرعشی شماره ۱۱۰۴ در مجموعه ابن العودی.

این رساله با آنچه به عنوان «النکت الاعتقادیه» مشهور شده، به کلی متفاوت است و در ضمن منشورات کنگره شیخ مفید با تصحیح استاد سید محمدرضا حسینی جلالی به چاپ رسیده است.

آغاز رساله «النکت فی مقدمات الأصول»: بسمله... أما بعد فان أکثر الموحدین افتتحوا کلامهم فی ارشاد المبتدیین بالقول فی اول فرایض الله تعالی علی عباده المکلفین.

انجام رساله: ولیس فی القطع فی الجملة علی عفو عن مبهم لایعرف عینا قطعا علی ما کان الوقف فیه من الأعیان.

این رساله قطعاً از آثار شیخ مفید است، اما النکت الاعتقادیه ی مذکور شباهتی با دیگر آثار شیخ مفید ندارد.

دوم: سیاق عبارات و اصطلاحات مندرج در النکت الاعتقادیه نشان می دهد که این رساله دیر زمانی پس از عصر شیخ مفید تألیف شده است. سیاق عبارات این رساله و ساختار علمی آن با عصر خواجه نصیر طوسی و بعد از آن هماهنگی دارد. مثلاً در خطبه رساله آمده: «هذه عقیدتی قادنی الدلیل الیها وقوی اعتمادی علیها» که مشابه این عبارت در خطبه تجریدالاعتقاد خواجه نصیر طوسی چنین آمده است: «...و نکت مسائل الاجتهاد، مما قادنی الدلیل الیه وقوی اعتمادی علیه».

سوم: تمام نسخه های موجود از النکت الاعتقادیه مربوط به پس از سده هشتم هجری است و نسخه ای پیش از این تاریخ از آن سراغ نداریم.

چهارم: نسخه های موجود از النکت الاعتقادیه معمولا همراه با آثار دیگری از علامه حلی و فخرالمحققین است و نه آثار شیخ مفید.

پنجم: این رساله در برخی از نسخه های موجود از آن، از جمله در نسخه شماره ۲۰۶ آستان قدس رضوی با عنوان «عقائد فخرالدین» به فخرالمحققین محمد بن حسن بن یوسف بن مطهر حلی (۷۷۱ق) منسوب شده است.

ششم: با توجه به قرائن پیش گفته و دقت در متن رساله، سبک نگارش و پرسش و پاسخ ها و فصل بندی و مسائل مطرح شده در آن و مقایسه آن با دیگر آثار و اندیشه های کلامی فخرالمحققین و دیگر متکلمان هم عصر وی، احتمال انتساب رساله به فخرالمحققین تقویت می شود.

هفتم: این رساله با نام جعلی دیگر «الفخریة فی العقائد» با انتساب به فخرالمحققین با تصحیح شیخ محمدرضا انصاری قمی در دفتر چهارم میراث اسلامی ایران به چاپ رسیده و در مقدمه محقق آمده که نام رساله و انتساب آن به فخرالمحققین در یکی از نسخه های مورد مراجعه وی تصریح شده است. گرچه در هیچ منبع دیگری همچون فهرست ها و منابع کتابشناسی و تراجم به چنین رساله ای از فخرالمحققین اشاره نشده است.

هشتم: بنابراین، نام دقیق رساله مشخص نیست، تنها می توان گفت: «العقائد» یا «رسالة فی العقائد» و نامهای «النکت الاعتقادیه» یا «الفخریة فی العقائد» نام دقیق و قطعی رساله نمی تواند باشد. اما عدم انتساب آن به شیخ مفید قطعی و انتساب آن به فخرالمحققین محتمل است.

نهم: پیش از این چند تن از کتابشناسان و محققان به این موضوع پرداخته اند و حق مطلب را ادا کرده اند. از جمله مرحوم استاد سید عبدالعزیز طباطبائی و استاد سید محمدرضا حسینی جلالی و استاد رضا مختاری و استاد سید محمد اصفیائی و... اما متأسفانه هنوز در برخی فهرست های جدید مخطوطات این رساله را با عنوان «النکت الاعتقادیه» از شیخ مفید معرفی می کنند.

عناوین دیگر

• النکت فی مقدمات‌ الاصول‌.
• الحکایات.
• مسأله فی‌الاراده.
• عدم سهو‌النبی صلی الله علیه و آله.
• ایمان‌ ابی‌ طالب.
• رساله حول حدیث نحن معاشر‌الانبیاء.

شرح کتاب

آیت الله سید هبة الدین شهرستانی از جمله کسانی است که بر این کتاب حاشیه ای زده و به شرح و بسط مطالب کتاب پرداخته اند.

وضعیت نشر

کتاب النکت الاعتقادیه در یک جلد به زبان عربی، توسط دارالمفید بیروت در سال ۱۴۱۳ هـ.ق، به چاپ رسیده است. این رساله با عنوان مذکور و با انتساب به شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان (۴۱۳ق) نخستین بار در بغداد به وسیله مرحوم سید هبة الدین شهرستانی در ۱۳۴۳ق به چاپ رسیده و پس از آن در چاپ های بعدی و در فهارس مخطوطات و منابع کتابشناختی با عنوان جعلی مذکور به شیخ مفید منسوب شده است.

منابع

• دایرة المعارف طهور. ذیل مدخل "نکت الاعتقادیه"، (24 اردیبهشت 1391).
• حافظیان، ابوالفضل. "النکت الاعتقادیهی شیخ مفید یا «فخریة فی الاعتقاد» فخرالمحققین؟"، پایگاه کتابشناسی شیعه، (12 مرداد 1389)، (24 اردیبهشت 1391).

متن کتاب النكت الإعتقادية و رسائل أخري

النكت الإعتقادية و رسائل أخري