التنبیه و الإشراف (کتاب)

نویسنده	علی بن حسین مسعودی
موضوع	تاریخ اسلام/ جغرافیای ایران
زبان	عربی
تعداد جلد	1
التنبيه و الإشراف

التنبیه والاِشراف، کتابی به عربی در تاریخ و جغرافیا از ابوالحسن علی بن حسین مسعودی.(متوفی 345)

التنبیه والاشراف که احتمالاً آخرین کتاب مسعودی است و تألیف آن در سال وفات وی به پایان رسیده، حاوی خلاصه ای از اطلاعات همه کتابهای او و تحلیل آنهاست.

مسعودی التنبیه والاشراف را تألیفی مختصر و هفتمین کتاب در سلسله تألیفات تاریخی خود خوانده است. وی در 344 نگارش این کتاب را آغاز کرد و در همان سال آن را به پایان رساند.

وی در این کتاب از شرح و بسط مطالب و بحث و جدل پرهیز کرده و برای توضیحات بیشتر به کتابهای دیگر خود ارجاع داده است.

آنچه در التنبیه والاشراف همانند مُرُوج الذهب، دیگر اثر برجای ماندة مسعودی جلب توجه می کند، پیوستگی تاریخ و جغرافیای علمی است. مسعودی با توجه به تأثیر جغرافیا و عوامل محیطی در زندگی انسان، این دو دانش را به گونه ای ممتاز و ابتکاری درهم آمیخته است.

در مقدمة التنبیه هدف از تألیف این اثر و شماری از آثار پیشین نویسنده و موضوعات گوناگون آنها ذکر شده است. سپس فصل هایی به مطالب جغرافیایی اختصاص یافته است که حدود یک پنجم کتاب را دربرمی گیرد. این فصلها مشتمل اند بر اطلاعات عمومی درباره جغرافیای طبیعی، نجوم، هیئت افلاک، تأثیر نجوم (احکام نجوم)، ترکیب عناصر، تقسیم زمان و ویژگی های فصول سال، بادهای چهارگانه و جهت وزش و تأثیر آنها، شکل و مساحت و قسمتهای گوناگون زمین، ویژگیهای هر ناحیه و تأثیر آن در ساکنان آنجا، وصف اقالیم و تأثیر آب و هوا، دریاها و اقوام هفت گانه.

در فصل مربوط به اقوام از هفت قوم بزرگ دوران قدیم یاد کرده است.

چهار پنجم کتاب، مشتمل بر تاریخ عمومی جهان در دو قسمت تنظیم شده است: تاریخ پیش از اسلام و تاریخ اسلام تا رویدادهای سال 345، مقارن خلافت مطیع عباسی (344ـ364). قسمت نخست طبقه بندی موضوعی دارد.

قسمت تاریخ اسلام آن شامل سیره پیامبر و شرح سالشمار رویدادهای پس از هجرت (تا سال دهم) است که با نامگذاری ویژه هر سال آغاز می شود. مسعودی در این قسمت با توجه به اختلاف روایات ، مباحث را جامع و مرتب و در عین حال مختصر تنظیم کرده است. حوادث سالهای بعد بر اساس توالی دوران خلفا می آید. بخش پایانی کتاب به ویژه قسمتِ خلفایِ عباسیِ معاصرِ مؤلف، بسیار مختصر است و تنها به بیان روز جلوس خلیفه و وفات و ویژگی ها و اوصاف شخصی وی بسنده کرده و حتی رویدادهای مهم را دربرندارد.

التنبیه والاشراف از نظر تاریخ علوم و ادیان نیز اهمیت دارد و شامل مباحثی در فلسفه، نجوم، پزشکی، ادیان کهن و عقاید است. از برخی آداب و رسوم رایج نزد اقوام و مذاهب نیز سخن گفته است.

التنبیه والاشراف با وجود حجم اندک (یک پنجم مروج الذهب)، حوزه علایق علمی مسعودی را نشان می دهد. مطالب و مواد اصلی التنبیه هر چند در اساس برگرفته از آثار تاریخی ـ جغرافیایی پیشین مؤلف است، نمی توان آن را صرفاً خلاصه ای از آنها شمرد حتی با وجود همسانی با مروج الذهب در طرح کلی و موضوعات اصلی باید آن را اثری مستقل دانست که از جهاتی مبسوطتر است. التنبیه متضمن مطالب تازه و تکمیلی است که گزارشهای تاریخی آن، حوادث معاصر مؤلف را در جهان اسلام و سرزمین های غیراسلامی در برمی گیرد.

نویسنده در این کتاب همچنین پاره ای از اشتباهات تاریخی و ترتیب زمانی یا خطاهایی خاص در داده ها و داوری ها را که در مروج الذهب راه یافته، تصحیح کرده است از جمله فصل مربوط به امپراتوری روم شرقی (بیزانس) و ظهور و گسترش آیین مسیحیت که نمونه ای برجسته در این شیوة اصلاحی و تکمیلی است. حجم اطلاعات مربوط به تاریخ امپراتوری مسیحی روم شرقی و مناسبات آن با خلافت اسلامی در التنبیه والاشراف سه برابر مروج الذهب است.؛ از این رو، اشبول وی را تنها مورخ مسلمان و عرب دانسته که درباره تاریخ روم شرقی پس از اسلام روایتی منظم و مستقل فراهم آورده است.

منابع

• التنبیه والاِشراف، محمدرضا ناجی، دانشنامه جهان اسلام.

متن کتاب التنبيه و الإشراف

التنبيه و الإشراف