امامزاده سكينه خاتون قم: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(تعیین رده)
 
(۳ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
{{نیازمند ویراستاری}}
+
[[پرونده:امامزاده سکینه خاتون.jpg|بندانگشتی|امامزاده سکینه خاتون، قم]]
{{مقاله از یک نشریه}}
+
«امامزاده سکینه خاتون» از نوادگان [[امام موسی کاظم علیه السلام|امام موسى کاظم]] علیه‌السلام، در سى کیلومترى شرقى شهر [[قم]]، نزدیک دهکده «جنت آباد» کنار راه قدیم قم به کاشان قرار دارد.<ref>سفرنامه پیتردولاواله، ص ۴۳۶ به نقل از تربت پاکان، ج ۲، ص ۱۷۳.</ref> بناى این بقعه را باید از نیمه نخستین دوره [[صفویه]] به شمار آورد.<ref>تربیت پاکان، ج ۲، ص ۱۷۳.</ref>
__بی‌بخش__
 
این بقعه در سى كيلومترى شرقى شهر قم، نزديك دهكده «جنت آباد» (1) و در حوالى ويرانه هاى «قاسم آباد» كه كنار راه قديم قم به به كاشان قرار داشته، (2) واقع شده است.
 
  
بناى اين مزار را بايد از دوران شاهان صفوى و از نيمه نخستين اين دوره به شمار آورد. (3) همچنانكه در لوح زيارتنامه اين سيده جليله نوشته شده او را «سكينه بنت امام موسى كاظم(ع)» و خواهر حضرت فاطمه معصومه(س) دانسته اند. (4) كه على التحقيق فاقد ارزش و عدم مداقه در مدارك مستند مبنى بر تعداد فرزندان امام موسى كاظم(ع) مى باشد. چرا كه به اتفاق جميع مورخين و علماء سيره و رجال، امام موسى كاظم(ع) را فرزندى به نام «سكينه خاتون » نبوده، (5) و مدفون در بقعه مورد بحث شخصيتى سواى نوشته لوح زيارتنامه مى باشد.
+
==نسب و خاندان==
  
به هر حال، سكينه خاتون، سيده اى جليله از نوادگان حضرت امام موسى كاظم(ع) بوده و در جلالت قدر و عظمت شان آن همين بس كه بارگاه عظيمى براى وى برپا نموده اند و بروز كرامات و خوارق العاداتى كه از ناحيه مقدسه اين بى بى بر سر زبان اهالى جريان دارد، خود معرف شخصيت والاى اين عليا مخدره است.
+
چنانکه در لوح زیارتنامه این سیده جلیله نوشته شده او را «سکینه بنت [[امام موسی کاظم علیه السلام|امام موسى کاظم]] علیه السلام» و خواهر [[حضرت فاطمه معصومه علیها السلام|حضرت معصومه]] علیهاالسلام دانسته اند.<ref>تاریخ قم، ناصرالشریعه، ص ۱۴۰.</ref> که على التحقیق فاقد ارزش و عدم مداقه در مدارک مستند مى باشد. چرا که به اتفاق جمیع علماء سیره و رجال، امام موسى کاظم علیه السلام را فرزندى به نام «سکینه خاتون» نبوده،<ref>رجوع گردد به کتاب هاى ارشاد، ج ۲، ص ۲۴۴؛ تذکرة الخواص، ص ۳۱۵؛ اعلام الورى، ج ۲، ص ۳۶؛ الفصول المهمه، ص ۲۴۱؛ مناقب ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۳۲۴؛ دلائل الامامه، ص ۱۴۹؛ کشف الغمه، ج ۳، ص ۲۶.</ref> ولذا شخصیت مدفون در این بقعه را هم نمى توان فرزند بلافصل امام علیه السلام دانست، کما این که اکثر بقاع متبرکه ایران را منسوب به فرزندان بلافصل ائمه خصوصا امام موسى کاظم علیه السلام نموده اند که اصلى ندارد.
  
==نسب شريف سكينه خاتون==
+
به هر حال، سکینه خاتون، سیده اى جلیله از نوادگان حضرت امام موسى کاظم علیه السلام بوده و در جلالت قدر و عظمت شان آن همین بس که بارگاه عظیمى براى وى برپا نموده اند و بروز کرامات و خوارق عاداتى که از ناحیه مقدسه این بانو بر سر زبان اهالى جریان دارد، خود معرف شخصیت والاى اوست.
  
حضرت امام موسى كاظم(ع) فرزندى بنام «سكينه » نداشت و لذا شخصيت مدفون در اين بقعه را هم نمى توان فرزند بلافصل امام(ع) دانست، كما اينكه اكثر بقاع متبركه ايران را منسوب به فرزندان بلافصل ائمه: خصوصا امام موسى كاظم(ع) نموده اند كه اصلى ندارد.
+
اما در مورد شخصیت مدفون در این بقعه باید گفت که مرحوم ناصرالشریعه در کتاب «تاریخ قم»<ref>تاریخ قم، ناصرالشریعه، ص ۱۴۰.</ref> به نقل از کتاب «انوار المشعشعین»<ref>انوار المشعشعین، ج ۲، ص ۱۵۴.</ref> مى نویسد: «بنابر احتمالى که بعضى داده اند محتمل است سکینه بنت حسین بن محمد بن على بن قاسم بن عبدالله بن موسى الکاظم علیه السلام باشد که وى مادر سید مطهر بن على بن سلطان محمد شریف است».
  
اما در مورد شخصيت مدفون در اين بقعه بايد گفت كه مرحوم ناصرالشريعه در كتاب «تاريخ قم » (6) به نقل از كتاب «انوار المشعشعين » (7) مى نويسد:
+
در همین رابطه مرحوم عباس فیض در کتاب «بدر فروزان»<ref>بدر فروزان، ص ۵۸.</ref> به نقل از انوار المشعشعین مى نویسد: «در قاسم آباد، چهار فرسخى قم، امامزاده اى مدفون است که آن را سکینه خاتون بنت امام موسى الکاظم علیه السلام مى نامند و محتمل است که او سکینه بنت حسین بن محمد بن على بن قاسم بن عبدالله بن موسى الکاظم علیه السلام بوده باشد که وى مادر سید مطهر فرزند على بن سلطان محمد شریف است که در قم بوده اند».
  
«بنابر احتمالى كه بعضى داده اند محتمل است سكينه بنت حسين بن محمد بن على بن قاسم بن عبدالله بن موسى الكاظم(ع) باشد كه وى مادر سيد مطهر بن على بن سلطان محمد شريف است ».
+
ولى آنچه نگارنده تحقیق و تتبع نموده این است که عبدالله بن موسى علیه السلام فقط از دو فرزند نسل منتشر شده و آن هم محمد و موسى مى باشد و این قول را اکثر علماء انساب از قرن سوم الى الآن پذیرفته اند.<ref>الفخرى، ص ۱۶؛ سراج الانساب، ص ۸۲؛ سرالسلسلة العلویه، ص ۴۴؛ تهذیب الانساب، ص ۱۶۳؛ الاصیلى، ص ۱۹۵؛ الفصول الفخریه، ص ۶۸؛ عمدة الطالب، ص ۲۵۲ و ۲۵۳؛ الشجرة المبارکه، ص ۹۰.</ref> وانگهى مرحوم فیض براى تقریب قول خود چنین نتیجه مى گیرد که «عبدالله بن امام موسى علیه السلام را فرزند سومى هم به نام «قاسم» بوده ولى چون در کتاب «عمدة الطالب» از او نام برده نشده است معلوم مى گردد که اعقاب او منقرض شده اند».
  
در همين رابطه مرحوم عباس فيض در كتاب «بدر فروزان » (8) به نقل از انوار المشعشعين مى نويسد:
+
باید گفت که استدلال مرحوم فیض اصلى ندارد، چه این که علماى انساب اتفاق بر این دارند که وى فقط از دو فرزند خود به نام محمد و موسى نسل باقى گذاشته و نسل محمد بن عبدالله منقرض گشته است. بنابراین مى توان گفت که یا مرحوم صاحب انوار المشعشعین و یا مرحوم فیض در معرفى شجرنامه «سکینه خاتون» اشتباه نموده اند، زیرا اگر سکینه خاتون مادر سید مطهر باشد، بنابراین نسبش به «عبیدالله بن امام موسى کاظم علیه السلام» برمى گردد و تمام علماء انساب هم براى عبیدالله فرزندى به نام «قاسم» و از وى «موسى» و از موسى «قاسم» ثبت نموده اند.<ref>تهذیب الانساب، ص ۱۶۱.</ref>
  
«در قاسم آباد، چهار فرسخى قم، امامزاده اى مدفون است كه آنرا سكينه خاتون بنت امام موسى الكاظم(ع) مى نامند.
+
فى المثل، ابونصر نجارى در کتاب «سر السلسلة العلویه»<ref>سر السلسلة العلویه، ص ۴۴.</ref> مى نویسد: «من ولد محمد بن على بن قاسم بن موسى بن قاسم بن عبیدالله بن امام موسى کاظم علیه السلام، ابوالحسن على و ابوعبدالله حسین ابنا محمد بن على بالرى». یعنى از محمد بن على بن قاسم بن موسى بن قاسم بن عبیدالله، دو فرزند باقى ماند که یکى به نام ابوالحسن على و دیگرى به نام ابوعبدالله حسین و هر دو ساکن شهررى بوده اند.
  
و محتمل است كه او سكينه بنت حسين بن محمد بن على بن قاسم بن عبدالله بن موسى الكاظم(ع) بوده باشد كه وى مادر سيد مطهر فرزند على بن سلطان محمد شريف است كه در قم بوده اند».
+
علامه نسابه مروزی ازورقانى، متوفى سال ۶۱۵ ه.ق در کتاب «[[الفخری فی أنساب الطالبیین (کتاب)|الفخرى]]»<ref>الفخرى، ص ۱۷.</ref> هم همین قول و نسب را پذیرفته است. [[فخر رازى]] در کتاب «الشجرة المبارکه»<ref>الشجرة المبارکه، ص ۹۱.</ref> همین شجرنامه را عنوان کرده و اضافه مى کند که نسل این امامزاده همه از بزرگان و نقباء و ساکنین شهررى بوده اند.
  
ولى آنچه نگارنده تحقيق و تتبع نموده اين است كه عبدالله بن موسى(ع) فقط از دو فرزند نسل منتشر شده و آن هم محمد و موسى مى باشد، و اين قول را اكثر علماء انساب از قرن سوم الى الآن پذيرفته اند. (9) وانگهى مرحوم فيض براى تقريب قول خود چنين نتيجه مى گيرد كه «عبدالله بن امام موسى(ع) را فرزند سومى هم به نام «قاسم » بوده ولى چون در كتاب «عمدة الطالب » از او نام برده نشده است معلوم مى گردد كه اعقاب او منقرض شده اند».
+
بنابراین معلوم مى گردد که مدفون در بقعه جنت آباد قم: اولا: فرزند بلافصل امام موسى کاظم علیه السلام نبوده است. ثانیا: نسب او به قاسم بن عبدالله بن امام موسى کاظم علیه السلام برنگشته است. ثالثا: اصلا به اتفاق جمیع علماء انساب، عبدالله فرزندى به نام قاسم نداشته است. رابعا: شجرنامه سکینه خاتون به قاسم بن عبیدالله ختم مى گردد. لذا به جرات مى توان گفت که مدفون در بقعه جنت آباد قم: «سیده جلیله سکینه خاتون بنت ابوعبدالله حسین بن محمد بن على بن قاسم بن موسى بن قاسم بن عبیدالله بن امام موسى کاظم علیه السلام» خواهد بود.
  
بايد گفت كه استدلال مرحوم فيض اصلى ندارد، چه اينكه علماى انساب اتفاق بر اين دارند كه وى فقط از دو فرزند خود به نام محمد و موسى نسل باقى گذاشته و نسل محمد بن عبدالله منقرض گشته است.
+
به دلیل این که [[شهادت امام کاظم علیه السلام|شهادت امام کاظم]] علیه السلام در سنه ۱۸۳ ه.ق. صورت گرفته و اگر عبیدالله ۱۰ سال از حیات پدر بزرگوارش را درک نموده باشد و هر سه نسل بعد از او را یک قرن محسوب کنیم، بنابراین تولد سکینه خاتون در اوائل قرن پنجم بوده و معقول تر به نظر مى رسد که زوجه فرزند سلطان محمد شریف باشد، زیرا که وى در سنه ۴۲۹ ه.ق در قم وفات یا به شهادت رسیده است<ref>انوار پراکنده، ج ۱، ص ۳۹۶: انجم فروزان، ص ۱۴۹؛ گنجینه آثار قم، ج ۲، ص ۴۳۷.</ref> و اگر شجرنامه منقول از فیض قمی و ناصرالشریعه را قبول نماییم، سواى این که اشتباه است، اختلاف سنى سکینه خاتون با شوهرش به ۶۰ سال خواهد رسید و این معمولا بعید است.
  
بنابراين مى توان گفت كه يا مرحوم صاحب انوار المشعشعين و يا مرحوم فيض در معرفى شجرنامه «سكينه خاتون » اشتباه نموده اند، زيرا اگر سكينه خاتون مادر سيد مطهر باشد، بنابراين نسبش به «عبيدالله بن امام موسى كاظم(ع)» برمى گردد و تمام علماء انساب هم براى عبيدالله فرزندى به نام «قاسم » و از وى «موسى » و از موسى «قاسم » ثبت نموده اند. (10)
+
وانگهى مؤلف کتاب «الفخرى»<ref>الفخرى، ص ۱۷.</ref> تایید مى نماید که «مطهر» فرزند على بن سلطان محمد شریف (همسر سکینه خاتون)، خواهرزاده ابوالفتح محمد بن عبدالله الحسین است. به عبارت دیگر ابوالفتح محمد و سکینه خاتون، هر دو فرزندان ابوعبدالله حسین مى باشد و این احتمال ما و شجرنامه سکینه خاتون درست خواهد بود. به دلیل این که مؤلف کتاب «الفخرى»<ref>الفخرى، ص ۳۴.</ref> صراحتا مى نویسد: «امه (المطهر) سکینه بنت الحسین بن محمد بن على بن القاسم بن موسى بن القاسم بن عبیدالله بن موسى الکاظم علیه السلام» یعنى مادر مطهر فرزند على، سکینه دختر حسین بن... مى باشد.
 
+
==پانویس==
فى المثل، ابونصر نجارى در كتاب «سر السلسلة العلويه » (11) مى نويسد:
+
<references />
 
+
==منابع==
«من ولد محمد بن على بن قاسم بن موسى بن قاسم بن عبيدالله بن امام موسى كاظم(ع) ابوالحسن على و ابوعبدالله حسين ابنا محمد بن على بالرى »
+
* محمدمهدى فقیه محمدى، فرهنگ کوثر، شماره ۱۴، اردیبهشت ۱۳۷۷.
 
+
* [http://shrines.ir/post/238/%D8%A2%D8%B1%D8%A7%D9%85%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%86%D8%B9%D9%85%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%86-%D9%85%D9%82%D8%B1%D9%86-%D8%AC%D9%86%D8%A8-%D9%85%D8%B9%D8%AF%D9%86#comment-FINoGxwWgOE "امامزاده سکینه خاتون قم"، مزارات ایران و جهان اسلام].
يعنى از محمد بن على بن قاسم بن موسى بن قاسم بن عبيدالله، دو فرزند باقى ماند. كه يكى به نام ابوالحسن على و ديگرى به نام ابوعبدالله حسين و هر دو ساكن شهررى بوده اند.
+
[[رده:امامزادگان]]
 
+
[[رده:امامزاده های قم]]
علامه نسابه ازورقانى، متوفاى سال 615 ه.ق در كتاب «الفخرى » (12) هم همين قول و نسب را پذيرفته است.
 
 
 
امام فخر رازى در كتاب «الشجرة المباركه » (13) همين شجرنامه را عنوان كرده و اضافه مى كند كه نسل اين امامزاده همه از بزرگان و نقباء و ساكنين شهررى بوده اند.
 
 
 
بنابراين معلوم مى گردد كه مدفون در بقعه جنت آباد قم:
 
 
 
اولا: فرزند بلافصل امام موسى كاظم(ع) نبوده است.
 
 
 
ثانيا: نسب او به قاسم بن عبدالله بن امام موسى كاظم(ع) برنگشته است.
 
 
 
ثالثا: اصلا به اتفاق جميع علماء انساب، عبدالله فرزندى به نام قاسم نداشته است.
 
 
 
رابعا: شجرنامه سكينه خاتون به قاسم بن عبيدالله ختم مى گردد.
 
 
 
لذا به جرات مى توان گفت كه مدفون در بقعه جنت آباد قم: «سيده جليله سكينه خاتون بنت ابوعبدالله حسين بن محمد بن على بن قاسم بن موسى بن قاسم بن عبيدالله بن امام موسى كاظم(ع)» خواهد بود.
 
 
 
بدليل اينكه شهادت امام موسى كاظم(ع) در سنه 183 ه.ق به اتفاق جميع مورخين صورت گرفته و اگر عبيدالله 10 سال از حيات پدر بزرگوارش را درك نموده باشد. و هر سه نسل بعد از او را يك قرن محسوب كنيم، بنابراين تولد سكينه خاتون در اوائل قرن پنجم بوده و معقول تر به نظر مى رسد كه زوجه فرزند سلطان محمد شريف باشد، چه كه وى در سنه 429 ه.ق در قم وفات يا به شهادت رسيده است (14) و اگر شجرنامه منقول از فيض و ناصر الشريعه را قبول نماييم، سواى اينكه اشتباه است، اختلاف سنى سكينه خاتون با شوهرش به 60 سال خواهد رسيد و اين معمولا بعيد است.
 
 
 
وانگهى مؤلف كتاب «الفخرى » (15) تاييد مى نمايد كه «مطهر» فرزند على (16) بن سلطان محمد شريف، خواهر زاده ابوالفتح محمد بن عبدالله الحسين است.
 
 
 
به عبارت ديگر ابوالفتح محمد و سكينه خاتون، هر دو فرزندان ابوعبدالله حسين مى باشد و اين احتمال ما و شجرنامه سكينه خاتون درست خواهدبود.
 
 
 
به دليل اينكه مؤلف كتاب «الفخرى » (17) صراحتا مى نويسد: «امه (المطهر) سكينه بنت الحسين بن محمد بن على بن القاسم بن موسى بن القاسم بن عبيدالله بن موسى الكاظم(ع)».
 
 
 
يعنى مادر مطهر فرزند على، سكينه دختر حسين بن ... مى باشد.
 
 
 
==تعداد فرزندان و حالات همسر سكينه خاتون==
 
 
 
همانطورى كه بيان داشتيم، سكينه خاتون همسر ابوالحسن على الزكى بن محمد الشريف است، وى نقيب شهررى بوده و شيخ اجل منتجب الدين قمى در وصف او فرموده است كه:
 
 
 
«السيد الاجل ذى الحسبين، ابوالقاسم على بن ابوالفضل محمد» (18)
 
 
 
و منظور از «ذى الحسبين » آن است كه على الزكى هم از طرف پدر و هم از ناحيه مادر داراى شرف و مقام سيادت است، زيرا مادرش بنت ابى الحسن على بن احمد موسوى است و نسب پدر بزرگوارش سلطان محمد شريف (19) هم به امام زين العابدين(ع) ختم مى شود.
 
 
 
على الزكى را از سكينه خاتون، دو پسر بجا مانده، يكى «سيد مطهر» و ديگرى «سيد حسين » و در وصف حسين بن على الزكى مى نويسند:
 
 
 
«ابوالمعالى كمال الشرف حسين بن على الزكى، مردى كريم و جواد و با مروت و سخاوت و داراى حشمت و جلال بوده است ». (20)
 
 
 
اكثر علماء انساب و رجال در وصف مطهر، برادر حسين بن على الزكى، فصولى را در كتبشان ذكر نموده اند كه چند نمونه از آن را تقديم شما خوانندگان عزيز مى نماييم.
 
 
 
نسابه قرن هفتم، از ورقانى متوفاى بعد از 614 ه.ق در كتاب «الفخرى » (21) درباره سيد مطهر فرزند سيكنه خاتون و نوه سلطان محمد شريف مى نويسد: «بالرى السيد الاجل المرتضى نقيب النقبا ذوالفخرين ابوالحسن المطهر ابن الزكى الفاضل النقيب ابى الحسن على بقم...»
 
 
 
ابن عنبه، نسابه قرن نهم و متوفاى 828 ه.ق درباره سيد مطهر مى نويسد: «السيد المطهر ذى الفخرين بن على الزكى، نقيب الرى و قم و آمل » (22) امام فخر رازى، متوفاى 606 ه.ق در كتاب «الشجرة المباركه » (23) در همين باره مى نويسد:
 
 
 
«السيد الاجل المرتضى ذوالفخرين نقيب النقبا ابوالحسن المطهر، كان اوحد الدنيا فى الفضل و النبل و كرم النفس، جم المحاسن، حسن الاخلاق، له مائدة منصوبة مبذوله، وكان متكلما مناظرا مترسلا شاعرا، ولى نقابة الطالبية بالرى ».
 
 
 
سيد مطهر، مردى جليل و در فضل و بزرگوارى و كرامت نفس، يگانه دنيا و تمام محاسن در او جمع بود. وى داراى اخلاق نيكو و سفره گسترده و از جمله علماء و متكلمين و نويسندگان و شعرا، عصر خود بود و نقابت سادات را در شهررى عهده داشته و مادر وى سكينه خاتون دختر حسين ... مى باشد كه خواهر مجدالدوله المطهر ذوالطرفين ابوالفتح محمد بن حسين است. شيخ اجل منتجب الدين قمى هم در وصف سيد مطهر چنين مى نگارد: «الصدر السعيد، الشرف الدولة والدين، عز الاسلام والمسلمين، السيد الاجل، الامام المرتضى الكبير الاعلم الازهد، ذى الفخرين، نقيب النقباء، سيد السادات، مطهر بن السيد الاجل الزكى ذى الحسبين ابى القاسم على ». (24)
 
 
 
پس معلوم گرديد كه سيد مطهر از بزرگان سادات و صدور اشراف بوده و نقابت سادات و رياست آن به وى محول گشته و در تمام فنون و علوم متبحر و داراى خطب و رسائل لطيف مى باشد.
 
 
 
مطهر، داراى دو پسر به اسامى «محمد» و «على » بوده و هر دو داراى كمالات نفسانى و عالم و زاهد و نقيب شده اند. (25)
 
 
 
از محمد بن مطهر، فرزندى به نام فخرالدين على به دنيا آمد، كه وى هم مثل اجدادش منصب نقابت طالبين در قم را دارا بود و براى وى هم پسرى است به نام محمد كه از اهل علم و فضل شمرده شده و داراى رياست و جلالت بوده است.
 
 
 
و از محمد بن على بن محمد بن مطهر، فرزند ارجمندى به نام يحيى به دنيا آمد كه وى بسيار جليل القدر بوده و نقيب طالبين در قم و رى و آمل را دارا بود، وى ملقب به عزالدين و مكنى به ابوالقاسم است كه خوارزمشاه او را مقتول و شهيد گردانيد و در طهران مدفون و مقبره او مطاف مردم و محل نذورات و حاجات اهالى مى باشد. (26)
 
 
 
==دلائل مدفون بودن سكينه خاتون در قم «جنت آباد»==
 
 
 
همانطوريكه در مبحث قبل اشاره گرديد، سكينه خاتون، عروس محترمه سلطان محمد شريف است و خود آن حضرت در حكومت علاءالدوله كاكويه در رى رحلت نمود و جسد مطهرش را با كمال تجليل و احترام به قم نقل داده و در كاخ و باغ تفريحگاه وى در شمال رودخانه بخاك سپردند كه الآن اين محل به كوى سلطان محمد شريف خوانده مى شود. (27)
 
 
 
از مقدمه بالا چنين مى توان احتمال داد كه از آنجايى كه على بن سلطان محمد شريف از نقباى قم و رى پس از پدر بوده، و اين رياست به فرزند وى مطهر منتقل گشته; هنگامى كه سكينه خاتون وفات يافت، وى را در جنت آباد قم، كه يكى از دهات و مزارع معروف و سرسبز آن وقت قم بوده، (28) و يقينا سيد مطهر در آن ملكى داشته، دفن نمودند و بر سر تربت او گنبدى برافراشته و بعدها نوادگان اين سيد جليله بر سر تربت جده خود تعميرات و توسعه هايى داده اند.
 
 
 
==توصيف بقعه و بارگاه سكينه خاتون==
 
 
 
بقعه مورد سخن از بناهاى كهن و متين و مشتمل بر بقعه و سه ايوان و صحن مى باشد. اين گنبد به شهادت سبك بنا و قبه كلاخودى و آجرى آن، از آثار قرن هشتم هجرى و در عصر صفويه از گنبد آن با كاشيكارى معرق تزيين و ايوانهايى هم بر بناى اصلى افزوده گرديد و چندين سال قبل هم، حجراتى در سه جانب بقعه و صحن ساخته شد كه غالبا سطح آن در زير شن روان باد آورده پنهان است.
 
 
 
اثر قابل توجه در اين مزار، گنبد بزرگ و مرتفع آن است كه بيشتر آرايش ساقه ورودى آن فرو ريخته است. روى گنبد هم با كاشى معرق بند اسليمى خوش طرحى آراسته بود، كه اكنون تنها چند قسمت مختصر آن باقى است.
 
 
 
گنبد به شكل كلاخودى بوده و ارتفاع آن 10 متر و قطر تقريبى آن 7 متر مى باشد، كه آرايش ساقه گنبد كه مقدارى بيشتر از آن از بين رفته، نخست يك رديف كاشى خشتى زيباى زمينه طلايى، و سپس زير آن كتيبه كمربندى گرداگرد با پهناى نيم متر از كاشى معرق بوده كه بر آن سوره مباركه جمعه به خط ثلث سفيد نوشته شده، و تمام آن از جمله در پايان كه جاى رقم كاتب و سال تاريخ آن است فرو ريخته، و پس از آن در پايين كتيبه ميان دو حاشيه بيست سانتى مترى از نامهاى «الله » «محمد» و «على » به خط بنائى تزييناتى شده بود. (29)
 
 
 
در پايان از سازمان ميراث فرهنگى استان قم تقاضا مى شود كه هر چه سريعتر به اين آثار باستانى توجه كافى مبذول نمايند، چه اينكه در آينده نزديك شاهد فرو ريختن گنبد آن خواهيم بود.
 
 
 
==پى نوشت==
 
 
 
1- مؤلف كتاب گنجيه آثار قم، ج 2، ص 514 و تربت پاكان، ج 2، ص 173، زآلون آباد نوشته اند كه ظاهرا اين منطقه هم مثل قاسم آباد، ويران شده و بقعه مذكور جزء قريه جنت آباد محسوب شده است.
 
 
 
2- سفرنامه پيتردولاواله، ص 436 به نقل از تربت پاكان، ج 2، ص 173.
 
 
 
3- تربيت پاكان، ج 2، ص 173.
 
 
 
4- تاريخ قم، ناصرالشريعه، ص 140.
 
 
 
5- رجوع گردد به كتابهاى ارشاد، ج 2، ص 244; تذكرة الخواص، ص 315; اعلام الورى، ج 2، ص 36; الفصول المهمه، ص 241; مناقب ابن شهرآشوب، ج 4، ص 324; دلائل الامامه، ص 149; كشف الغمه، ج 3، ص 26.
 
 
 
6- تاريخ قم، ناصرالشريعه، ص 140.
 
 
 
7- انوار المشعشعين، ج 2، ص 154.
 
 
 
8- بدر فروزان، ص 58.
 
 
 
9- الفخرى، ص 16; سراج الانساب، ص 82; سرالسلسلة العلويه، ص 44; تهذيب الانساب، ص 163; الاصيلى، ص 195; الفصول الفخريه، ص 68; عمدة الطالب، ص 252 و253; الشجرة المباركه، ص 90.
 
 
 
10- تهذيب الانساب، ص 161.
 
 
 
11- سر السلسلة العلويه، ص 44.
 
 
 
12- الفخرى، ص 17.
 
 
 
13- الشجرة المباركه، ص 91.
 
 
 
14- انوار پراكنده، ج 1، ص 396: انجم فروزان، ص 149; گنجينه آثار قم، ج 2، ص 437.
 
 
 
15- الفخرى، ص 17.
 
 
 
16- على بن سلطان محمد شريف، همسر محترم سكينه خاتون.
 
 
 
17- الفخرى، ص 34.
 
 
 
18- انجم فروزان، ص 150.
 
 
 
19- حالات سلطان محمد شريف در جلد اول، انوار پراكنده، ص 303 تا 322 مفصلا بيان شده به آنجا رجوع گردد.
 
 
 
20- الشجرة المباركه، ص 118.
 
 
 
21- الفخرى، ص 34.
 
 
 
22- عمدة الطالب، ص 284.
 
 
 
23- الشجرة المباركه، ص 117.
 
 
 
24- انجم فروزان، ص 150.
 
 
 
25- الفخرى، ص 35; الشجرة المباركه، ص 118; الاصيلى، ص 225; عمدة الطالب، ص 284; تهذيب الانساب، ص 185.
 
 
 
26- همان.
 
 
 
27- گنجينه آثار قم، ج 2، ص 437; انجم فروزان، ص 14.
 
 
 
28- مرآت البلدان، ج 4، ص 369، فرهنگ دهخدا، ج 5، ص 6909.
 
 
 
29- تربت پاكان، ج 2، ص 173 و 174; گنجينه آثار قم، ج 2، ص 516 الى 518.
 
 
 
==منبع==
 
 
 
محمد مهدى فقيه محمدى, فرهنگ كوثر شماره 14 ارديبهشت 1377
 
 
 
{{رده:امامزاده های قم}}
 

نسخهٔ کنونی تا ‏۸ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۴۲

امامزاده سکینه خاتون، قم

«امامزاده سکینه خاتون» از نوادگان امام موسى کاظم علیه‌السلام، در سى کیلومترى شرقى شهر قم، نزدیک دهکده «جنت آباد» کنار راه قدیم قم به کاشان قرار دارد.[۱] بناى این بقعه را باید از نیمه نخستین دوره صفویه به شمار آورد.[۲]

نسب و خاندان

چنانکه در لوح زیارتنامه این سیده جلیله نوشته شده او را «سکینه بنت امام موسى کاظم علیه السلام» و خواهر حضرت معصومه علیهاالسلام دانسته اند.[۳] که على التحقیق فاقد ارزش و عدم مداقه در مدارک مستند مى باشد. چرا که به اتفاق جمیع علماء سیره و رجال، امام موسى کاظم علیه السلام را فرزندى به نام «سکینه خاتون» نبوده،[۴] ولذا شخصیت مدفون در این بقعه را هم نمى توان فرزند بلافصل امام علیه السلام دانست، کما این که اکثر بقاع متبرکه ایران را منسوب به فرزندان بلافصل ائمه خصوصا امام موسى کاظم علیه السلام نموده اند که اصلى ندارد.

به هر حال، سکینه خاتون، سیده اى جلیله از نوادگان حضرت امام موسى کاظم علیه السلام بوده و در جلالت قدر و عظمت شان آن همین بس که بارگاه عظیمى براى وى برپا نموده اند و بروز کرامات و خوارق عاداتى که از ناحیه مقدسه این بانو بر سر زبان اهالى جریان دارد، خود معرف شخصیت والاى اوست.

اما در مورد شخصیت مدفون در این بقعه باید گفت که مرحوم ناصرالشریعه در کتاب «تاریخ قم»[۵] به نقل از کتاب «انوار المشعشعین»[۶] مى نویسد: «بنابر احتمالى که بعضى داده اند محتمل است سکینه بنت حسین بن محمد بن على بن قاسم بن عبدالله بن موسى الکاظم علیه السلام باشد که وى مادر سید مطهر بن على بن سلطان محمد شریف است».

در همین رابطه مرحوم عباس فیض در کتاب «بدر فروزان»[۷] به نقل از انوار المشعشعین مى نویسد: «در قاسم آباد، چهار فرسخى قم، امامزاده اى مدفون است که آن را سکینه خاتون بنت امام موسى الکاظم علیه السلام مى نامند و محتمل است که او سکینه بنت حسین بن محمد بن على بن قاسم بن عبدالله بن موسى الکاظم علیه السلام بوده باشد که وى مادر سید مطهر فرزند على بن سلطان محمد شریف است که در قم بوده اند».

ولى آنچه نگارنده تحقیق و تتبع نموده این است که عبدالله بن موسى علیه السلام فقط از دو فرزند نسل منتشر شده و آن هم محمد و موسى مى باشد و این قول را اکثر علماء انساب از قرن سوم الى الآن پذیرفته اند.[۸] وانگهى مرحوم فیض براى تقریب قول خود چنین نتیجه مى گیرد که «عبدالله بن امام موسى علیه السلام را فرزند سومى هم به نام «قاسم» بوده ولى چون در کتاب «عمدة الطالب» از او نام برده نشده است معلوم مى گردد که اعقاب او منقرض شده اند».

باید گفت که استدلال مرحوم فیض اصلى ندارد، چه این که علماى انساب اتفاق بر این دارند که وى فقط از دو فرزند خود به نام محمد و موسى نسل باقى گذاشته و نسل محمد بن عبدالله منقرض گشته است. بنابراین مى توان گفت که یا مرحوم صاحب انوار المشعشعین و یا مرحوم فیض در معرفى شجرنامه «سکینه خاتون» اشتباه نموده اند، زیرا اگر سکینه خاتون مادر سید مطهر باشد، بنابراین نسبش به «عبیدالله بن امام موسى کاظم علیه السلام» برمى گردد و تمام علماء انساب هم براى عبیدالله فرزندى به نام «قاسم» و از وى «موسى» و از موسى «قاسم» ثبت نموده اند.[۹]

فى المثل، ابونصر نجارى در کتاب «سر السلسلة العلویه»[۱۰] مى نویسد: «من ولد محمد بن على بن قاسم بن موسى بن قاسم بن عبیدالله بن امام موسى کاظم علیه السلام، ابوالحسن على و ابوعبدالله حسین ابنا محمد بن على بالرى». یعنى از محمد بن على بن قاسم بن موسى بن قاسم بن عبیدالله، دو فرزند باقى ماند که یکى به نام ابوالحسن على و دیگرى به نام ابوعبدالله حسین و هر دو ساکن شهررى بوده اند.

علامه نسابه مروزی ازورقانى، متوفى سال ۶۱۵ ه.ق در کتاب «الفخرى»[۱۱] هم همین قول و نسب را پذیرفته است. فخر رازى در کتاب «الشجرة المبارکه»[۱۲] همین شجرنامه را عنوان کرده و اضافه مى کند که نسل این امامزاده همه از بزرگان و نقباء و ساکنین شهررى بوده اند.

بنابراین معلوم مى گردد که مدفون در بقعه جنت آباد قم: اولا: فرزند بلافصل امام موسى کاظم علیه السلام نبوده است. ثانیا: نسب او به قاسم بن عبدالله بن امام موسى کاظم علیه السلام برنگشته است. ثالثا: اصلا به اتفاق جمیع علماء انساب، عبدالله فرزندى به نام قاسم نداشته است. رابعا: شجرنامه سکینه خاتون به قاسم بن عبیدالله ختم مى گردد. لذا به جرات مى توان گفت که مدفون در بقعه جنت آباد قم: «سیده جلیله سکینه خاتون بنت ابوعبدالله حسین بن محمد بن على بن قاسم بن موسى بن قاسم بن عبیدالله بن امام موسى کاظم علیه السلام» خواهد بود.

به دلیل این که شهادت امام کاظم علیه السلام در سنه ۱۸۳ ه.ق. صورت گرفته و اگر عبیدالله ۱۰ سال از حیات پدر بزرگوارش را درک نموده باشد و هر سه نسل بعد از او را یک قرن محسوب کنیم، بنابراین تولد سکینه خاتون در اوائل قرن پنجم بوده و معقول تر به نظر مى رسد که زوجه فرزند سلطان محمد شریف باشد، زیرا که وى در سنه ۴۲۹ ه.ق در قم وفات یا به شهادت رسیده است[۱۳] و اگر شجرنامه منقول از فیض قمی و ناصرالشریعه را قبول نماییم، سواى این که اشتباه است، اختلاف سنى سکینه خاتون با شوهرش به ۶۰ سال خواهد رسید و این معمولا بعید است.

وانگهى مؤلف کتاب «الفخرى»[۱۴] تایید مى نماید که «مطهر» فرزند على بن سلطان محمد شریف (همسر سکینه خاتون)، خواهرزاده ابوالفتح محمد بن عبدالله الحسین است. به عبارت دیگر ابوالفتح محمد و سکینه خاتون، هر دو فرزندان ابوعبدالله حسین مى باشد و این احتمال ما و شجرنامه سکینه خاتون درست خواهد بود. به دلیل این که مؤلف کتاب «الفخرى»[۱۵] صراحتا مى نویسد: «امه (المطهر) سکینه بنت الحسین بن محمد بن على بن القاسم بن موسى بن القاسم بن عبیدالله بن موسى الکاظم علیه السلام» یعنى مادر مطهر فرزند على، سکینه دختر حسین بن... مى باشد.

پانویس

  1. سفرنامه پیتردولاواله، ص ۴۳۶ به نقل از تربت پاکان، ج ۲، ص ۱۷۳.
  2. تربیت پاکان، ج ۲، ص ۱۷۳.
  3. تاریخ قم، ناصرالشریعه، ص ۱۴۰.
  4. رجوع گردد به کتاب هاى ارشاد، ج ۲، ص ۲۴۴؛ تذکرة الخواص، ص ۳۱۵؛ اعلام الورى، ج ۲، ص ۳۶؛ الفصول المهمه، ص ۲۴۱؛ مناقب ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۳۲۴؛ دلائل الامامه، ص ۱۴۹؛ کشف الغمه، ج ۳، ص ۲۶.
  5. تاریخ قم، ناصرالشریعه، ص ۱۴۰.
  6. انوار المشعشعین، ج ۲، ص ۱۵۴.
  7. بدر فروزان، ص ۵۸.
  8. الفخرى، ص ۱۶؛ سراج الانساب، ص ۸۲؛ سرالسلسلة العلویه، ص ۴۴؛ تهذیب الانساب، ص ۱۶۳؛ الاصیلى، ص ۱۹۵؛ الفصول الفخریه، ص ۶۸؛ عمدة الطالب، ص ۲۵۲ و ۲۵۳؛ الشجرة المبارکه، ص ۹۰.
  9. تهذیب الانساب، ص ۱۶۱.
  10. سر السلسلة العلویه، ص ۴۴.
  11. الفخرى، ص ۱۷.
  12. الشجرة المبارکه، ص ۹۱.
  13. انوار پراکنده، ج ۱، ص ۳۹۶: انجم فروزان، ص ۱۴۹؛ گنجینه آثار قم، ج ۲، ص ۴۳۷.
  14. الفخرى، ص ۱۷.
  15. الفخرى، ص ۳۴.

منابع