کشیش: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(صفحه‌ای جدید حاوی '{{الگو:منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=پایگاه}} {{نیازمند ویرایش فنی}} به طور کلی، انجا...' ایجاد کرد)
 
 
(۲ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{الگو:منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=پایگاه}}
 
{{الگو:منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=پایگاه}}
−
{{نیازمند ویرایش فنی}}
 
−
به طور کلی، انجام امور روحانی در کلیساهای مختلف، به افرادی خاص سپرده می‌شود. در اکثر کلیساها منصب کشیشی به عنوان منصبی پذیرفته شده وجود دارد. معمولا انجام آیینهای دینی و به خصوص برگزاری مراسم عشای ربانی و تعمید بر عهده‌ی کشیشان قرار داده شده است. البته در کلیساهای مختلف بر اساس تقسیم‌بندی مناصب مختلف روحانی، وظایف تعریف‌شده برای کشیش‌ها متفاوت است اما در اکثر کلیساها انجام دو آیین مذکور از وظایف کشیش شمرده شده است.
 
  
−
== واژه شناسی ==
+
به طور کلی، انجام امور روحانی در [[کلیسا|کلیساهای]] مختلف به افرادی خاص سپرده می‌شود. در اکثر کلیساها منصب کشیشی به عنوان منصبی پذیرفته شده وجود دارد. معمولاً انجام آیین های دینی و به خصوص برگزاری مراسم عشای ربانی و تعمید بر عهده‌ی کشیشان قرار داده شده است. البته در کلیساهای مختلف بر اساس تقسیم‌بندی مناصب مختلف روحانی، وظایف تعریف‌ شده برای کشیش‌ها متفاوت است اما در اکثر کلیساها انجام دو آیین مذکور از وظایف کشیش شمرده شده است.
  
−
کلمه‌ی کشیش در زبان فارسی از واژه‌ای آرامی "قشیشه" به معنی "پیر" گرفته شده است. کلمات قس و قسیس در زبان عربی نیز از همین کلمه‌ی آرامی گرفته شده است.<ref> محمدیان، بهرام و دیگران؛ دایرة المعارف کتاب مقدس؛ انتشارات روز نو، 1380ه‌ش، چاپ اول، ص 618</ref>
+
==واژه شناسی==
−
معادل انگلیسی این کلمه یعنی واژه‌ی Priest، برگرفته از کلمه‌ی یونانی presbyteros به معنی "پیر" می‌باشد.<ref> Britannica Encyclopedia of World Religions, (Encyclopedia Britannica INC, 2006), P.884</ref>
 
−
 
  
−
== خاستگاه منصب کشیشی ==
+
کلمه‌ی کشیش در زبان فارسی از واژه‌ای آرامی "قشیشه" به معنی "پیر" گرفته شده است. کلمات قس و قسیس در زبان عربی نیز از همین کلمه‌ی آرامی گرفته شده است.<ref>محمدیان، بهرام و دیگران؛ دایرة المعارف کتاب مقدس؛ انتشارات روز نو، ۱۳۸۰ه‌ش، چاپ اول، ص ۶۱۸.</ref>
  
−
شاید بتوان گفت که اولین کشیش ها در حقیقت، خود حواریون بوده اند.حضرت عیسی به رسولان خویش که نخستین کشیش ها بودند قدرت‌هایی چند را اعطا فرمود: انجام دادن مراسم عشای ربانی، بخشیدن گناهان، اجرای شعایر دینی و موعظه.
+
معادل انگلیسی این کلمه یعنی واژه‌ی Priest، برگرفته از کلمه‌ی یونانی presbyteros به معنی "پیر" می‌باشد.<ref> Britannica Encyclopedia of World Religions, (Encyclopedia Britannica INC, ۲۰۰۶), P.۸۸۴</ref>
−
البته صرف نظر از اینکه حواریون را کشیش بدانیم یا خیر، این مسأله مورد قبول همگان است که حضرت عیسی پیش از صعود خویش به آسمان، مأموریتی به رسولان عطا فرمود.
 
−
زمانی که حواریون سنشان بالا رفت تصمیمی گرفتند تا شاگردان را بدون کلیسایی دارای ساختار منظم و سلسله مراتب رها نسازند. آنها دست‌های خود را بر کسانی که برای ادامه وظیفه‌شان انتخاب کرده بودند نهادند.
 
−
این مسئولان جدید (یا همان کشیش‌ها) در عهد جدید به دو نام مختلف خوانده می‌شدند؛ اسقف و کشیش. اصطلاح کشیش بیشتر در کلیساهایی که از یهودیت نشأت می‌گرفتند به کار می‌رفت (اول تیموتاؤس 4: 14 و 5: 17، تیطس 1: 5، یعقوب 5: 14، اعمال رسولان 14: 23 و 20: 17) و کلمه‌ی اسقف به معنای "ناظر" در کلیساهایی که در دنیای یونانی زبان تأسیس گردیدند مورد استفاده بود (فیلیپیان 1: 1، اول تیموتاؤس 3: 1 – 7، تیطس 1: 7).<ref> محمدیان، بهرام و دیگران؛ پیشین، ص 616</ref>
 
−
بنابر این باید توجه داشت که در قرن اول میلادی جایگاه کشیشی و اسقفی به جای یکدیگر به کار برده می‌شد و تفاوتی میان آن دو دانسته نمی‌شد و در قرن دوم میلادی بود که میان این دو جایگاه، تفاوت گذاشته شد و وظایف و اختیارات این دو جایگاه از یکدیگر تفکیک گردید.<ref> K. Flinn, Frank, Encyclopedia of Catholicism, (Facts on File, New York, 2007), P.527</ref>
 
  
−
== منصب کشیشی در کلیساهای مختلف ==
+
==خاستگاه منصب کشیشی==
  
−
چنانکه پیشتر گفته شد، این منصب در اکثر کلیساها وجود دارد. در کلیساهای ارتدوکس<ref> مولند، اینار؛ جهان مسیحیت؛ ترجمه محمد باقر انصاری و مسیح مهاجری، انتشارات امیر کبیر، 1381ه‌ش، چاپ دوم، ص 61</ref> و کاتولیک<ref> التعلیم المسیحی للکنیسة الکاتولیکیة، لبنان، المکتبة البولسیة، 1999م، ص 460، ش 1537 و</ref>، این منصب مورد پذیرش قرار گرفته است. در کلیساهای انگلیکن<ref> مولند، اینار؛ پیشین؛ ص 238</ref> و اسقفی<ref> روستن، لئو؛ فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی؛ ترجمه محمد بقائی، تهران، انتشارات حکمت، 1376ش، چاپ اول، ص 30</ref> (این کلیسا در آمریکا و اسکاتلند، با عنوان اپیسکوپال<ref> - Episcopal</ref> شناخته می­شود<ref> روستن، لئو؛ پیشین؛  پاورقی 1</ref>)، نیز جایگاه کشیشی به عنوان یکی از مقامات رسمی کلیسا مورد قبول است.در کلیسای لوتری نیز جایگاه کشیشی البته با عنوان "شبانی"مورد پذیرش قرار گرفته است هر چند به طور کلی در این کلیسا، اهمیت زیادی به این مناصب داده نمی‌شود.<ref> پیشین؛ ص 355</ref> کلیساهای اصلاحی (کالونی و..) <ref> مولند، اینار؛ پیشین؛ ص 350</ref> و کانگریگیشنال<ref> پیشین؛ ص 392</ref> نیز منصب کشیشی را به نوعی پذیرا شده‌اند.
+
شاید بتوان گفت که اولین کشیش ها در حقیقت، خود [[حواریون]] بوده اند. [[حضرت عیسی علیه السلام|حضرت عیسی]] علیه السلام به رسولان خویش که نخستین کشیش ها بودند قدرت‌هایی چند را اعطا فرمود: انجام دادن مراسم عشای ربانی، بخشیدن گناهان، اجرای شعایر دینی و موعظه.
−
در مقابل، در کلیسای پرزبیتری عناوینی نظیر اسقفی و کشیشی جایگاهی ندارند. در این کلیسا، بالاترین رتبه روحانی از آن شیوخ است که این عنوان، در دو شکل شیخ مربی یا شبان (خادم) و شیخ حاکم وجود دارد.<ref> روستن، لئو؛ پیشین؛ ص 140 – 141</ref> البته برخی از مسیحیان مانند باپتیست‌ها<ref> پیشین؛ ص 100</ref> و کویکرها<ref> پیشین؛ ص 323</ref> نیز به طور کلی فاقد مراتب روحانی هستند و هیچ یک از مناصب روحانی (و از جمله، کشیشی) در میان آن‌ها وجود ندارد.
 
−
 
−
== وظایف و اختیارات کشیش در کلیساهای مختلف ==
 
  
−
در کلیسای کاتولیک، عشای ربانی، بخشش گناه و تدهین نهایی توسط کشیش‌ها انجام می‌شود.<ref>التعلیم المسیحی للکنیسة الکاتولیکیة، ص 467، ش 1564</ref> در کلیسای اسقفی، کشیش‌ها عهده‌دار انجام شعایر دینی دانسته شده‌اند.<ref>روستن، لئو؛ پیشین؛ ص 30</ref>
+
البته صرف نظر از این که حواریون را کشیش بدانیم یا خیر، این مسأله مورد قبول همگان است که حضرت عیسی پیش از صعود خویش به آسمان، مأموریتی به رسولان عطا فرمود.
−
در کلیسای ارتدوکس که برگزاری شعایر بر عهده شماس است، وظیفه‌ی نظارت بر انجام شعایر بر عهده کشیش گذاشته شده است.<ref>مولند، اینار؛ پیشین؛ ص 61</ref>
 
−
در کلیسای انگلیکن، کشیش‌ها عهده­دار انجام شعایر و ایراد پند و موعظه در کلیسا هستند.<ref> پیشین؛ ص 238</ref> در کلیسای اصلاحی، اجرای شعایر و انجام وعظ، بر عهده کشیش است.<ref> پیشین؛ ص 350 – 351</ref> در کلیسای کانگریگیشنال، کشیش‌ها عهده­دار انجام شعایر هستند.<ref> پیشین؛ ص 392</ref>
 
−
 
−
== ازدواج کشیشان ==
 
  
−
به شهادت تاریخ و به اعتراف خود مسیحیان، مسأله ازدواج کشیش‌ها (و حتی اسقف‌ها) امری مرسوم بوده است و کشیشان کلیسای اولیه غالبا ازدواج می­کردند. از جمله شخصیت‌های برجسته‌ی مسیحی که دارای همسر بوده‌اند می­توان به قدیس گریگوری<ref> St. Gregory</ref>، گریگوریوس کبیر<ref> Gregorios the Elder</ref>، گریگوری نوسایی<ref> Gregory of Nyssa</ref> و سینسیوس قیروانی<ref> Synesios of Cyrene</ref> اشاره کرد.<ref> McGuckin, John Anthony, The Orthodox Church, (Blackwell, 2008, 1st ed.), p.328</ref>
+
زمانی که حواریون سنشان بالا رفت تصمیمی گرفتند تا شاگردان را بدون کلیسایی دارای ساختار منظم و سلسله مراتب رها نسازند. آنها دست‌های خود را بر کسانی که برای ادامه وظیفه‌شان انتخاب کرده بودند، نهادند.
−
از زمان شورای لتران در سال 1123، کشیشان کلیسای کاتولیک از ازدواج منع شدند.با این حال در کلیسای ارتدوکس منعی از ازدواج کشیشان وجود ندارد.البته ازدواج اگر پیش از انتصاب به مقام کشیشی یا شماسی صورت پذیرد اشکالی ندارد اما پس از انتصاب به این مقامات، دیگر ازدواج مجاز نیست.<ref> Brown, Stephen F. and Anatolios, Khaled, World Religions, Catholicism & Orthodox Christianity, (Chelsea House, 2009, 3rd ed.), P.90</ref>
 
−
مسأله‌ی منع ازدواج کشیشان از سوی کلیسای لوتری مردود شناخته شده است.لوتر با ذکر این نکته که قانون مذکور، فاقد مأخذ کتاب مقدسی است این قانون را رد کرد و خود وی نیز در سال 1525 با راهبه­ای به نام "کاترینا فون بورا" ازدواج کرد.<ref> Britannica Encyclopedia of World Religions, ibid, P.673</ref>
 
−
البته کلیساهای مختلف پروتستان در این زمینه با یکدیگر اختلاف نظر دارند اما در بسیاری از این کلیساها، منعی برای ازدواج مقامات روحانی وجود ندارد.<ref> به عنوان نمونه ر.ک: روستن، لئو؛ پیشین؛ ص 30 و 355</ref>
 
  
−
== ادعای کشیشی تمام مؤمنان از سوی مارتین لوتر ==
+
این مسئولان جدید (یا همان کشیش‌ها) در عهد جدید به دو نام مختلف خوانده می‌شدند؛ اسقف و کشیش. اصطلاح کشیش بیشتر در کلیساهایی که از [[یهود|یهودیت]] نشأت می‌گرفتند به کار می‌رفت (اول تیموتاؤس ۴: ۱۴ و ۵: ۱۷، تیطس ۱: ۵، یعقوب ۵: ۱۴، اعمال رسولان ۱۴: ۲۳ و ۲۰: ۱۷) و کلمه‌ی اسقف به معنای "ناظر" در کلیساهایی که در دنیای یونانی زبان تأسیس گردیدند مورد استفاده بود. (فیلیپیان ۱: ۱، اول تیموتاؤس ۳: ۱ – ۷، تیطس ۱: ۷)<ref>محمدیان، بهرام و دیگران؛ پیشین، ص ۶۱۶.</ref>
  
−
اگر چه امروزه در کلیساهای لوتری، منصب کشیشی وجود دارد اما پیشتر اشاره شد که در این کلیسا، مناصب روحانی از اهمیت خاصی برخوردار نیستند. ریشه‌ی این مطلب را در ادعای لوتر می‌توان یافت. وی در سال 1521، سه کتاب جدید خویش را منتشر ساخت و در آن به عقاید خویش و از جمله اعتقاد به کشیشی تمام مسیحیان پرداخت.<ref> K. Flinn, Frank, ibid, PP.530 – 531</ref> این ادعای وی، ریشه در کتاب مقدس دارد چرا که در رساله اول پطرس به وضوح از کهانت تمام ایمانداران سخن به میان‌ آمده است.<ref> اول پطرس 2: 4 – 10</ref>
+
بنابراین باید توجه داشت که در قرن اول میلادی جایگاه کشیشی و اسقفی به جای یکدیگر بکار برده می‌شد و تفاوتی میان آن دو دانسته نمی‌شد و در قرن دوم میلادی بود که میان این دو جایگاه، تفاوت گذاشته شد و وظایف و اختیارات این دو جایگاه از یکدیگر تفکیک گردید.<ref> .K. Flinn, Frank, Encyclopedia of Catholicism, (Facts on File, New York, ۲۰۰۷), P.۵۲۷</ref>
−
کاتولیک‌ها در مقابل ضمن پذیرش این فقره از کتاب مقدس، اظهار می‌دارند که مراد این آیه از کشیشی تمامی ایمانداران، آن است که آن‌ها به عنوان یک مجموعه و یک امت دارای مقام کشیشی هستند نه آنکه هر یک از آن‌ها دارای این مقام باشند.<ref> New Catholic Encyclopedia, (Gale, 2003, 2nd ed.), vol.11 , P.692</ref>
 
−
از نگاه کاتولیک ها، منصب کشیشی از جایگاهی خاص در کلیسا برخوردار است، جایگاهی که عموم مردم از آن بی نصیبند.به اعتقاد کاتولیک‌ها، اگر چه همه افراد تعمید یافته به نوعی در مقام کهانت سهیم­اند اما کسانی که به صورت قانونی به این درجات منصوب می­شوند به عنوان نمایندگان خصوصی مسیح شناخته می­شوند. از طریق آنان، عبادت انسان به سوی خدا بالا می­رود و برکت‌های خدا به سوی انسان نازل می­شود. کشیش، ابزار کار مسیح برای انتقال فیض به انسان‌ها است.<ref> برانتل، جرج؛ آیین کاتولیک؛ ترجمه حسن قنبری، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1381ه‌ش، چاپ اول، ص 141</ref>
 
  
−
== مسأله‌ی انتصاب زنان به مقام کشیشی ==
+
==منصب کشیشی در کلیساهای مختلف==
  
−
کلیسای کاتولیک، از گذشته تا به امروز، همواره با مسأله ی انتصاب زنان به مقامات روحانی و از جمله منصب کشیشی مخالفت ورزیده است.رهبران این کلیسا با اشاره به سنت حضرت مسیح، اظهار می­دارند که آن حضرت از هیچ زنی برای عضویت در دوازده شاگرد خود دعوت نکرد. پاپ اینوسنت سوم، در آغاز قرن سیزدهم به تکرار اظهار داشته است: «گرچه مریم باکره مقدس در عظمت و برتری از همه­ی رسولان بالاتر بود اما خداوند کلیدهای ملکوت آسمان را نه به او بلکه به آنان سپرد».<ref> وان وورست، رابرت ای؛ مسیحیت از لابلای متون؛ ترجمه جواد باغبانی و عباس رسول‎زاده، انتشارات موسسه امام خمینی، 1384 ه ش، چاپ اول،ص 523. همچنین ر.ک: برانتل، جرج؛ پیشین؛ ص 82</ref>
+
چنان که پیشتر گفته شد، این منصب در اکثر [[کلیسا|کلیساها]] وجود دارد. در کلیساهای ارتدوکس<ref>مولند، اینار؛ جهان مسیحیت؛ ترجمه محمدباقر انصاری و مسیح مهاجری، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ دوم، ص ۶۱.</ref> و کاتولیک<ref>التعلیم المسیحی للکنیسة الکاتولیکیة، لبنان، المکتبة البولسیة، ۱۹۹۹م، ص ۴۶۰، ش ۱۵۳۷.</ref>، این منصب مورد پذیرش قرار گرفته است.
−
این کلیسا در سال 1995 و در زمانی که بحث‌ها بر سر انتصاب زنان شدت گرفته بود اعلام داشت که دیدگاه این کلیسا در مورد عدم جواز انتصاب زنان از خطا مصون است و از این رو، گفت و گوی بیشتر در این مورد را ممنوع اعلام کرد.<ref> پیشین؛ ص 521</ref>
 
−
کلیسای ارتدوکس نیز در مسأله انتصاب زنان بر همین سنت قدیمی (که طی قرنهای متمادی در کلیسا حکمفرما بوده است)پایبند است و با درخواست‌هایی که در این مورد از کلیساهای ارتدوکس شده است مخالفت می­کند.<ref> پیشین؛ ص 522</ref>
 
−
در قرن بیستم، مسأله ی انتصاب زنان به مقام کشیشی در کلیساهای پروتستان به کانون نزاع تبدیل شد و بسیاری از مسیحیان پروتستان خواهان انتصاب زنان به مقام کشیشی بودند.برای اولین بار، مناقشه و نزاع بر سر کشیشی زنان در کلیسای انگلیکن در گرفت و اولین زن در هنگ‌کنگ در سال 1944 و متعاقب آن در سال 1971 به مقام کشیشی منصوب گردید. دیگر کلیساهای انگلیکن نیز بعدها دیدگاهی مشابه را پذیرفتند و اولین زن در کلیسای انگلستان در سال 1994 به این مقام منصوب گردید.<ref> Britannica Encyclopedia of World Religions, ibid, P.885</ref>
 
−
همچنین در کلیسای اپیسکوپال نیز اولین زن به صورت غیر رسمی در سال 1974 و به صورت رسمی در سال 1976 به مقام کشیشی منصوب گردید.<ref> Mannion, Gerard and Mudge, Lewis (eds.), The Routledge Companion to the Christian Church, (Routledge, 2008, 1st ed.), P.463</ref>
 
−
به مرور زمان،‌ بسیاری از کلیساهای پروتستان، انتصاب زنان به مقامات روحانی و از جمله مقام کشیشی را پذیرا شدند.<ref> به عنوان نمونه ر.ک: برانتل، جرج؛ پیشین؛ ص 110، 156 و 356</ref>
 
  
−
== پانویس ==
+
در کلیساهای انگلیکن<ref>مولند، اینار؛ پیشین؛ ص ۲۳۸.</ref> و اسقفی<ref>روستن، لئو؛ فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی؛ ترجمه محمد بقائی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۶ش، چاپ اول، ص ۳۰.</ref> (این کلیسا در آمریکا و اسکاتلند، با عنوان اپیسکوپال<ref> - Episcopal</ref> شناخته می­ شود<ref> روستن، لئو؛ پیشین؛  پاورقی ۱</ref>)، نیز جایگاه کشیشی به عنوان یکی از مقامات رسمی کلیسا مورد قبول است.
  
−
<references/>
+
در کلیسای لوتری نیز جایگاه کشیشی البته با عنوان "شبانی" مورد پذیرش قرار گرفته است هر چند به طور کلی در این کلیسا، اهمیت زیادی به این مناصب داده نمی‌شود.<ref>پیشین؛ ص ۳۵۵.</ref> کلیساهای اصلاحی (کالونی و...) <ref> مولند، اینار؛ پیشین؛ ص ۳۵۰</ref> و کانگریگیشنال<ref> پیشین؛ ص ۳۹۲</ref> نیز منصب کشیشی را به نوعی پذیرا شده‌اند.
  
 +
در مقابل، در کلیسای پرزبیتری عناوینی نظیر اسقفی و کشیشی جایگاهی ندارند. در این کلیسا، بالاترین رتبه روحانی از آن شیوخ است که این عنوان، در دو شکل شیخ مربی یا شبان (خادم) و شیخ حاکم وجود دارد.<ref>روستن، لئو؛ پیشین؛ ص ۱۴۰ – ۱۴۱.</ref>
  
−
== منابع ==
+
البته برخی از [[مسیحیت|مسیحیان]] مانند باپتیست‌ها<ref> پیشین؛ ص ۱۰۰</ref> و کویکرها<ref> پیشین؛ ص ۳۲۳</ref> نیز به طور کلی فاقد مراتب روحانی هستند و هیچ یک از مناصب روحانی (و از جمله، کشیشی) در میان آن‌ها وجود ندارد.
  
−
[http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=45936#_ftn40 کشیش، محمد ضیاء توحیدی، سایت پژوهشکده باقر العلوم(ع)(بخش فرهنگ علوم انسانی و اسلامی)] تاریخ بازیابی : 28 بهمن 1391 .
+
==وظایف و اختیارات کشیشان در کلیسا==
 +
 
 +
در کلیسای کاتولیک، عشای ربانی، بخشش گناه و تدهین نهایی توسط کشیش‌ها انجام می‌شود.<ref>التعلیم المسیحی للکنیسة الکاتولیکیة، ص ۴۶۷، ش ۱۵۶۴.</ref> در کلیسای اسقفی، کشیش‌ها عهده‌دار انجام شعایر دینی دانسته شده‌اند.<ref>روستن، لئو؛ پیشین؛ ص ۳۰.</ref>
 +
 
 +
در کلیسای ارتدوکس که برگزاری شعایر بر عهده شماس است، وظیفه‌ی نظارت بر انجام شعایر بر عهده کشیش گذاشته شده است.<ref>مولند، اینار؛ پیشین؛ ص ۶۱.</ref>
 +
 
 +
در کلیسای انگلیکن، کشیش‌ها عهده ­دار انجام شعایر و ایراد پند و موعظه در کلیسا هستند.<ref>پیشین؛ ص ۲۳۸.</ref> در کلیسای اصلاحی، اجرای شعایر و انجام وعظ، بر عهده کشیش است.<ref>پیشین؛ ص ۳۵۰ – ۳۵۱.</ref> در کلیسای کانگریگیشنال، کشیش‌ها عهده ­دار انجام شعایر هستند.<ref>پیشین؛ ص ۳۹۲.</ref>
 +
 
 +
==ازدواج کشیشان==
 +
 
 +
به شهادت تاریخ و به اعتراف خود مسیحیان، مسأله [[ازدواج]] کشیش‌ها (و حتی اسقف‌ها) امری مرسوم بوده است و کشیشان کلیسای اولیه غالباً ازدواج می­ کردند. از جمله شخصیت‌های برجسته‌ی مسیحی که دارای همسر بوده‌اند می ­توان به قدیس گریگوری<ref> St. Gregory</ref>، گریگوریوس کبیر<ref> Gregorios the Elder</ref>، گریگوری نوسایی<ref> Gregory of Nyssa</ref> و سینسیوس قیروانی<ref> Synesios of Cyrene</ref> اشاره کرد.<ref> McGuckin, John Anthony, The Orthodox Church, (Blackwell, ۲۰۰۸, ۱st ed.), p.۳۲۸</ref>
 +
 
 +
از زمان شورای لتران در سال ۱۱۲۳م، کشیشان کلیسای کاتولیک از ازدواج منع شدند. با این حال در کلیسای ارتدوکس منعی از ازدواج کشیشان وجود ندارد. البته ازدواج اگر پیش از انتصاب به مقام کشیشی یا شماسی صورت پذیرد اشکالی ندارد اما پس از انتصاب به این مقامات، دیگر ازدواج مجاز نیست.<ref> Brown, Stephen F. and Anatolios, Khaled, World Religions, Catholicism & Orthodox Christianity, (Chelsea House, ۲۰۰۹, ۳rd ed.), P.۹۰</ref>
 +
 
 +
مسأله‌ی منع ازدواج کشیشان از سوی کلیسای لوتری مردود شناخته شده است. لوتر با ذکر این نکته که قانون مذکور، فاقد مأخذ کتاب مقدسی است این قانون را رد کرد و خود وی نیز در سال ۱۵۲۵ با راهبه ­ای به نام "کاترینا فون بورا" ازدواج کرد.<ref> Britannica Encyclopedia of World Religions, ibid, P.۶۷۳</ref>
 +
 
 +
البته کلیساهای مختلف پروتستان در این زمینه با یکدیگر اختلاف نظر دارند اما در بسیاری از این کلیساها، منعی برای ازدواج مقامات روحانی وجود ندارد.<ref>به عنوان نمونه ر.ک: روستن، لئو؛ پیشین؛ ص ۳۰ و ۳۵۵.</ref>
 +
 
 +
==ادعای کشیشی تمام مؤمنان از سوی لوتر==
 +
 
 +
اگر چه امروزه در کلیساهای لوتری، منصب کشیشی وجود دارد اما پیشتر اشاره شد که در این کلیسا مناصب روحانی از اهمیت خاصی برخوردار نیستند. ریشه‌ی این مطلب را در ادعای مارتین لوتر می‌توان یافت. وی در سال ۱۵۲۱، سه کتاب جدید خویش را منتشر ساخت و در آن به عقاید خویش و از جمله اعتقاد به کشیشی تمام مسیحیان پرداخت.<ref> K. Flinn, Frank, ibid, PP.۵۳۰ – ۵۳۱</ref> این ادعای وی، ریشه در کتاب مقدس دارد چرا که در رساله اول پطرس به وضوح از کهانت تمام ایمان داران سخن به میان‌ آمده است.<ref>اول پطرس ۲: ۴ – ۱۰.</ref>
 +
 
 +
کاتولیک‌ها در مقابل ضمن پذیرش این فقره از کتاب مقدس، اظهار می‌دارند که مراد این آیه از کشیشی تمامی ایمان داران، آن است که آن‌ها به عنوان یک مجموعه و یک امت دارای مقام کشیشی هستند نه آن که هر یک از آن‌ها دارای این مقام باشند.<ref> New Catholic Encyclopedia, (Gale, ۲۰۰۳, ۲nd ed.), vol.۱۱ , P.۶۹۲</ref>
 +
 
 +
از نگاه کاتولیک ها، منصب کشیشی از جایگاهی خاص در کلیسا برخوردار است، جایگاهی که عموم مردم از آن بی نصیبند. به اعتقاد کاتولیک‌ها، اگر چه همه افراد تعمید یافته به نوعی در مقام کهانت سهیم­ اند، اما کسانی که به صورت قانونی به این درجات منصوب می­ شوند به عنوان نمایندگان خصوصی [[مسیح]] شناخته می­ شوند. از طریق آنان، عبادت انسان به سوی [[خدا]] بالا می­ رود و برکت‌های خدا به سوی انسان نازل می­ شود. کشیش، ابزار کار مسیح برای انتقال فیض به انسان‌ها است.<ref> برانتل، جرج؛ آیین کاتولیک؛ ترجمه حسن قنبری، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ اول، ص ۱۴۱.</ref>
 +
 
 +
==مسأله‌ انتصاب زنان به مقام کشیشی==
 +
 
 +
کلیسای کاتولیک، از گذشته تا به امروز همواره با مسأله ی انتصاب زنان به مقامات روحانی و از جمله منصب کشیشی مخالفت ورزیده است. رهبران این کلیسا با اشاره به سنت [[حضرت عیسی علیه السلام|حضرت مسیح]] علیه السلام، اظهار می­ دارند که آن حضرت از هیچ زنی برای عضویت در دوازده شاگرد خود دعوت نکرد.
 +
 
 +
پاپ اینوسنت سوم، در آغاز قرن سیزدهم به تکرار اظهار داشته است: «گرچه [[حضرت مریم|مریم]] باکره مقدس در عظمت و برتری از همه­ رسولان بالاتر بود اما خداوند کلیدهای ملکوت آسمان را نه به او بلکه به آنان سپرد».<ref> وان وورست، رابرت ای؛ مسیحیت از لابلای متون؛ ترجمه جواد باغبانی و عباس رسول‎زاده، انتشارات موسسه امام خمینی، ۱۳۸۴ ه ش، چاپ اول،ص ۵۲۳. همچنین ر.ک: برانتل، جرج؛ پیشین؛ ص۸۲.</ref>
 +
 
 +
این کلیسا در سال ۱۹۹۵ و در زمانی که بحث‌ها بر سر انتصاب زنان شدت گرفته بود، اعلام داشت که دیدگاه این کلیسا در مورد عدم جواز انتصاب زنان از خطا مصون است و از این رو، گفتگوی بیشتر در این مورد را ممنوع اعلام کرد.<ref>پیشین؛ ص ۵۲۱.</ref>
 +
کلیسای ارتدوکس نیز در مسأله انتصاب زنان بر همین سنت قدیمی (که طی قرن های متمادی در کلیسا حکم‌فرما بوده است) پایبند است و با درخواست‌هایی که در این مورد از کلیساهای ارتدوکس شده است، مخالفت می­ کند.<ref> پیشین؛ ص ۵۲۲.</ref>
 +
 
 +
در قرن بیستم، مسأله ی انتصاب زنان به مقام کشیشی در کلیساهای پروتستان به کانون نزاع تبدیل شد و بسیاری از مسیحیان پروتستان خواهان انتصاب زنان به مقام کشیشی بودند. برای اولین بار، مناقشه و نزاع بر سر کشیشی زنان در کلیسای انگلیکن در گرفت و اولین زن در هنگ‌کنگ در سال ۱۹۴۴ و متعاقب آن در سال ۱۹۷۱ به مقام کشیشی منصوب گردید. دیگر کلیساهای انگلیکن نیز بعدها دیدگاهی مشابه را پذیرفتند و اولین زن در کلیسای انگلستان در سال ۱۹۹۴ به این مقام منصوب گردید.<ref> Britannica Encyclopedia of World Religions, ibid, P.۸۸۵</ref> همچنین در کلیسای اپیسکوپال نیز اولین زن به صورت غیررسمی در سال ۱۹۷۴ و به صورت رسمی در سال ۱۹۷۶ به مقام کشیشی منصوب گردید.<ref> Mannion, Gerard and Mudge, Lewis (eds.), The Routledge Companion to the Christian Church, (Routledge, ۲۰۰۸, ۱st ed.), P.۴۶۳</ref> به مرور زمان،‌ بسیاری از کلیساهای پروتستان، انتصاب زنان به مقامات روحانی و از جمله مقام کشیشی را پذیرا شدند.<ref>به عنوان نمونه ر.ک: برانتل، جرج؛ پیشین؛ ص ۱۱۰، ۱۵۶ و ۳۵۶.</ref>
 +
 
 +
==پانویس==
 +
<references />
 +
 
 +
==منابع==
 +
 
 +
*محمد ضیاء توحیدی، کشیش، [http://www.pajoohe.ir  دانشنامه پژوهه]، تاریخ بازیابی: 28 بهمن 1391.
  
 
[[رده:مسیحیت]]
 
[[رده:مسیحیت]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۵ مارس ۲۰۲۰، ساعت ۰۷:۴۵

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

Icon-computer.png
محتوای فعلی مقاله یکی از پایگاه های معتبر متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)


به طور کلی، انجام امور روحانی در کلیساهای مختلف به افرادی خاص سپرده می‌شود. در اکثر کلیساها منصب کشیشی به عنوان منصبی پذیرفته شده وجود دارد. معمولاً انجام آیین های دینی و به خصوص برگزاری مراسم عشای ربانی و تعمید بر عهده‌ی کشیشان قرار داده شده است. البته در کلیساهای مختلف بر اساس تقسیم‌بندی مناصب مختلف روحانی، وظایف تعریف‌ شده برای کشیش‌ها متفاوت است اما در اکثر کلیساها انجام دو آیین مذکور از وظایف کشیش شمرده شده است.

واژه شناسی

کلمه‌ی کشیش در زبان فارسی از واژه‌ای آرامی "قشیشه" به معنی "پیر" گرفته شده است. کلمات قس و قسیس در زبان عربی نیز از همین کلمه‌ی آرامی گرفته شده است.[۱]

معادل انگلیسی این کلمه یعنی واژه‌ی Priest، برگرفته از کلمه‌ی یونانی presbyteros به معنی "پیر" می‌باشد.[۲]

خاستگاه منصب کشیشی

شاید بتوان گفت که اولین کشیش ها در حقیقت، خود حواریون بوده اند. حضرت عیسی علیه السلام به رسولان خویش که نخستین کشیش ها بودند قدرت‌هایی چند را اعطا فرمود: انجام دادن مراسم عشای ربانی، بخشیدن گناهان، اجرای شعایر دینی و موعظه.

البته صرف نظر از این که حواریون را کشیش بدانیم یا خیر، این مسأله مورد قبول همگان است که حضرت عیسی پیش از صعود خویش به آسمان، مأموریتی به رسولان عطا فرمود.

زمانی که حواریون سنشان بالا رفت تصمیمی گرفتند تا شاگردان را بدون کلیسایی دارای ساختار منظم و سلسله مراتب رها نسازند. آنها دست‌های خود را بر کسانی که برای ادامه وظیفه‌شان انتخاب کرده بودند، نهادند.

این مسئولان جدید (یا همان کشیش‌ها) در عهد جدید به دو نام مختلف خوانده می‌شدند؛ اسقف و کشیش. اصطلاح کشیش بیشتر در کلیساهایی که از یهودیت نشأت می‌گرفتند به کار می‌رفت (اول تیموتاؤس ۴: ۱۴ و ۵: ۱۷، تیطس ۱: ۵، یعقوب ۵: ۱۴، اعمال رسولان ۱۴: ۲۳ و ۲۰: ۱۷) و کلمه‌ی اسقف به معنای "ناظر" در کلیساهایی که در دنیای یونانی زبان تأسیس گردیدند مورد استفاده بود. (فیلیپیان ۱: ۱، اول تیموتاؤس ۳: ۱ – ۷، تیطس ۱: ۷)[۳]

بنابراین باید توجه داشت که در قرن اول میلادی جایگاه کشیشی و اسقفی به جای یکدیگر بکار برده می‌شد و تفاوتی میان آن دو دانسته نمی‌شد و در قرن دوم میلادی بود که میان این دو جایگاه، تفاوت گذاشته شد و وظایف و اختیارات این دو جایگاه از یکدیگر تفکیک گردید.[۴]

منصب کشیشی در کلیساهای مختلف

چنان که پیشتر گفته شد، این منصب در اکثر کلیساها وجود دارد. در کلیساهای ارتدوکس[۵] و کاتولیک[۶]، این منصب مورد پذیرش قرار گرفته است.

در کلیساهای انگلیکن[۷] و اسقفی[۸] (این کلیسا در آمریکا و اسکاتلند، با عنوان اپیسکوپال[۹] شناخته می­ شود[۱۰])، نیز جایگاه کشیشی به عنوان یکی از مقامات رسمی کلیسا مورد قبول است.

در کلیسای لوتری نیز جایگاه کشیشی البته با عنوان "شبانی" مورد پذیرش قرار گرفته است هر چند به طور کلی در این کلیسا، اهمیت زیادی به این مناصب داده نمی‌شود.[۱۱] کلیساهای اصلاحی (کالونی و...) [۱۲] و کانگریگیشنال[۱۳] نیز منصب کشیشی را به نوعی پذیرا شده‌اند.

در مقابل، در کلیسای پرزبیتری عناوینی نظیر اسقفی و کشیشی جایگاهی ندارند. در این کلیسا، بالاترین رتبه روحانی از آن شیوخ است که این عنوان، در دو شکل شیخ مربی یا شبان (خادم) و شیخ حاکم وجود دارد.[۱۴]

البته برخی از مسیحیان مانند باپتیست‌ها[۱۵] و کویکرها[۱۶] نیز به طور کلی فاقد مراتب روحانی هستند و هیچ یک از مناصب روحانی (و از جمله، کشیشی) در میان آن‌ها وجود ندارد.

وظایف و اختیارات کشیشان در کلیسا

در کلیسای کاتولیک، عشای ربانی، بخشش گناه و تدهین نهایی توسط کشیش‌ها انجام می‌شود.[۱۷] در کلیسای اسقفی، کشیش‌ها عهده‌دار انجام شعایر دینی دانسته شده‌اند.[۱۸]

در کلیسای ارتدوکس که برگزاری شعایر بر عهده شماس است، وظیفه‌ی نظارت بر انجام شعایر بر عهده کشیش گذاشته شده است.[۱۹]

در کلیسای انگلیکن، کشیش‌ها عهده ­دار انجام شعایر و ایراد پند و موعظه در کلیسا هستند.[۲۰] در کلیسای اصلاحی، اجرای شعایر و انجام وعظ، بر عهده کشیش است.[۲۱] در کلیسای کانگریگیشنال، کشیش‌ها عهده ­دار انجام شعایر هستند.[۲۲]

ازدواج کشیشان

به شهادت تاریخ و به اعتراف خود مسیحیان، مسأله ازدواج کشیش‌ها (و حتی اسقف‌ها) امری مرسوم بوده است و کشیشان کلیسای اولیه غالباً ازدواج می­ کردند. از جمله شخصیت‌های برجسته‌ی مسیحی که دارای همسر بوده‌اند می ­توان به قدیس گریگوری[۲۳]، گریگوریوس کبیر[۲۴]، گریگوری نوسایی[۲۵] و سینسیوس قیروانی[۲۶] اشاره کرد.[۲۷]

از زمان شورای لتران در سال ۱۱۲۳م، کشیشان کلیسای کاتولیک از ازدواج منع شدند. با این حال در کلیسای ارتدوکس منعی از ازدواج کشیشان وجود ندارد. البته ازدواج اگر پیش از انتصاب به مقام کشیشی یا شماسی صورت پذیرد اشکالی ندارد اما پس از انتصاب به این مقامات، دیگر ازدواج مجاز نیست.[۲۸]

مسأله‌ی منع ازدواج کشیشان از سوی کلیسای لوتری مردود شناخته شده است. لوتر با ذکر این نکته که قانون مذکور، فاقد مأخذ کتاب مقدسی است این قانون را رد کرد و خود وی نیز در سال ۱۵۲۵ با راهبه ­ای به نام "کاترینا فون بورا" ازدواج کرد.[۲۹]

البته کلیساهای مختلف پروتستان در این زمینه با یکدیگر اختلاف نظر دارند اما در بسیاری از این کلیساها، منعی برای ازدواج مقامات روحانی وجود ندارد.[۳۰]

ادعای کشیشی تمام مؤمنان از سوی لوتر

اگر چه امروزه در کلیساهای لوتری، منصب کشیشی وجود دارد اما پیشتر اشاره شد که در این کلیسا مناصب روحانی از اهمیت خاصی برخوردار نیستند. ریشه‌ی این مطلب را در ادعای مارتین لوتر می‌توان یافت. وی در سال ۱۵۲۱، سه کتاب جدید خویش را منتشر ساخت و در آن به عقاید خویش و از جمله اعتقاد به کشیشی تمام مسیحیان پرداخت.[۳۱] این ادعای وی، ریشه در کتاب مقدس دارد چرا که در رساله اول پطرس به وضوح از کهانت تمام ایمان داران سخن به میان‌ آمده است.[۳۲]

کاتولیک‌ها در مقابل ضمن پذیرش این فقره از کتاب مقدس، اظهار می‌دارند که مراد این آیه از کشیشی تمامی ایمان داران، آن است که آن‌ها به عنوان یک مجموعه و یک امت دارای مقام کشیشی هستند نه آن که هر یک از آن‌ها دارای این مقام باشند.[۳۳]

از نگاه کاتولیک ها، منصب کشیشی از جایگاهی خاص در کلیسا برخوردار است، جایگاهی که عموم مردم از آن بی نصیبند. به اعتقاد کاتولیک‌ها، اگر چه همه افراد تعمید یافته به نوعی در مقام کهانت سهیم­ اند، اما کسانی که به صورت قانونی به این درجات منصوب می­ شوند به عنوان نمایندگان خصوصی مسیح شناخته می­ شوند. از طریق آنان، عبادت انسان به سوی خدا بالا می­ رود و برکت‌های خدا به سوی انسان نازل می­ شود. کشیش، ابزار کار مسیح برای انتقال فیض به انسان‌ها است.[۳۴]

مسأله‌ انتصاب زنان به مقام کشیشی

کلیسای کاتولیک، از گذشته تا به امروز همواره با مسأله ی انتصاب زنان به مقامات روحانی و از جمله منصب کشیشی مخالفت ورزیده است. رهبران این کلیسا با اشاره به سنت حضرت مسیح علیه السلام، اظهار می­ دارند که آن حضرت از هیچ زنی برای عضویت در دوازده شاگرد خود دعوت نکرد.

پاپ اینوسنت سوم، در آغاز قرن سیزدهم به تکرار اظهار داشته است: «گرچه مریم باکره مقدس در عظمت و برتری از همه­ رسولان بالاتر بود اما خداوند کلیدهای ملکوت آسمان را نه به او بلکه به آنان سپرد».[۳۵]

این کلیسا در سال ۱۹۹۵ و در زمانی که بحث‌ها بر سر انتصاب زنان شدت گرفته بود، اعلام داشت که دیدگاه این کلیسا در مورد عدم جواز انتصاب زنان از خطا مصون است و از این رو، گفتگوی بیشتر در این مورد را ممنوع اعلام کرد.[۳۶] کلیسای ارتدوکس نیز در مسأله انتصاب زنان بر همین سنت قدیمی (که طی قرن های متمادی در کلیسا حکم‌فرما بوده است) پایبند است و با درخواست‌هایی که در این مورد از کلیساهای ارتدوکس شده است، مخالفت می­ کند.[۳۷]

در قرن بیستم، مسأله ی انتصاب زنان به مقام کشیشی در کلیساهای پروتستان به کانون نزاع تبدیل شد و بسیاری از مسیحیان پروتستان خواهان انتصاب زنان به مقام کشیشی بودند. برای اولین بار، مناقشه و نزاع بر سر کشیشی زنان در کلیسای انگلیکن در گرفت و اولین زن در هنگ‌کنگ در سال ۱۹۴۴ و متعاقب آن در سال ۱۹۷۱ به مقام کشیشی منصوب گردید. دیگر کلیساهای انگلیکن نیز بعدها دیدگاهی مشابه را پذیرفتند و اولین زن در کلیسای انگلستان در سال ۱۹۹۴ به این مقام منصوب گردید.[۳۸] همچنین در کلیسای اپیسکوپال نیز اولین زن به صورت غیررسمی در سال ۱۹۷۴ و به صورت رسمی در سال ۱۹۷۶ به مقام کشیشی منصوب گردید.[۳۹] به مرور زمان،‌ بسیاری از کلیساهای پروتستان، انتصاب زنان به مقامات روحانی و از جمله مقام کشیشی را پذیرا شدند.[۴۰]

پانویس

  1. ↑ محمدیان، بهرام و دیگران؛ دایرة المعارف کتاب مقدس؛ انتشارات روز نو، ۱۳۸۰ه‌ش، چاپ اول، ص ۶۱۸.
  2. ↑ Britannica Encyclopedia of World Religions, (Encyclopedia Britannica INC, ۲۰۰۶), P.۸۸۴
  3. ↑ محمدیان، بهرام و دیگران؛ پیشین، ص ۶۱۶.
  4. ↑ .K. Flinn, Frank, Encyclopedia of Catholicism, (Facts on File, New York, ۲۰۰۷), P.۵۲۷
  5. ↑ مولند، اینار؛ جهان مسیحیت؛ ترجمه محمدباقر انصاری و مسیح مهاجری، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ دوم، ص ۶۱.
  6. ↑ التعلیم المسیحی للکنیسة الکاتولیکیة، لبنان، المکتبة البولسیة، ۱۹۹۹م، ص ۴۶۰، ش ۱۵۳۷.
  7. ↑ مولند، اینار؛ پیشین؛ ص ۲۳۸.
  8. ↑ روستن، لئو؛ فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی؛ ترجمه محمد بقائی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۶ش، چاپ اول، ص ۳۰.
  9. ↑ - Episcopal
  10. ↑ روستن، لئو؛ پیشین؛ پاورقی ۱
  11. ↑ پیشین؛ ص ۳۵۵.
  12. ↑ مولند، اینار؛ پیشین؛ ص ۳۵۰
  13. ↑ پیشین؛ ص ۳۹۲
  14. ↑ روستن، لئو؛ پیشین؛ ص ۱۴۰ – ۱۴۱.
  15. ↑ پیشین؛ ص ۱۰۰
  16. ↑ پیشین؛ ص ۳۲۳
  17. ↑ التعلیم المسیحی للکنیسة الکاتولیکیة، ص ۴۶۷، ش ۱۵۶۴.
  18. ↑ روستن، لئو؛ پیشین؛ ص ۳۰.
  19. ↑ مولند، اینار؛ پیشین؛ ص ۶۱.
  20. ↑ پیشین؛ ص ۲۳۸.
  21. ↑ پیشین؛ ص ۳۵۰ – ۳۵۱.
  22. ↑ پیشین؛ ص ۳۹۲.
  23. ↑ St. Gregory
  24. ↑ Gregorios the Elder
  25. ↑ Gregory of Nyssa
  26. ↑ Synesios of Cyrene
  27. ↑ McGuckin, John Anthony, The Orthodox Church, (Blackwell, ۲۰۰۸, ۱st ed.), p.۳۲۸
  28. ↑ Brown, Stephen F. and Anatolios, Khaled, World Religions, Catholicism & Orthodox Christianity, (Chelsea House, ۲۰۰۹, ۳rd ed.), P.۹۰
  29. ↑ Britannica Encyclopedia of World Religions, ibid, P.۶۷۳
  30. ↑ به عنوان نمونه ر.ک: روستن، لئو؛ پیشین؛ ص ۳۰ و ۳۵۵.
  31. ↑ K. Flinn, Frank, ibid, PP.۵۳۰ – ۵۳۱
  32. ↑ اول پطرس ۲: ۴ – ۱۰.
  33. ↑ New Catholic Encyclopedia, (Gale, ۲۰۰۳, ۲nd ed.), vol.۱۱ , P.۶۹۲
  34. ↑ برانتل، جرج؛ آیین کاتولیک؛ ترجمه حسن قنبری، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۱ه‌ش، چاپ اول، ص ۱۴۱.
  35. ↑ وان وورست، رابرت ای؛ مسیحیت از لابلای متون؛ ترجمه جواد باغبانی و عباس رسول‎زاده، انتشارات موسسه امام خمینی، ۱۳۸۴ ه ش، چاپ اول،ص ۵۲۳. همچنین ر.ک: برانتل، جرج؛ پیشین؛ ص۸۲.
  36. ↑ پیشین؛ ص ۵۲۱.
  37. ↑ پیشین؛ ص ۵۲۲.
  38. ↑ Britannica Encyclopedia of World Religions, ibid, P.۸۸۵
  39. ↑ Mannion, Gerard and Mudge, Lewis (eds.), The Routledge Companion to the Christian Church, (Routledge, ۲۰۰۸, ۱st ed.), P.۴۶۳
  40. ↑ به عنوان نمونه ر.ک: برانتل، جرج؛ پیشین؛ ص ۱۱۰، ۱۵۶ و ۳۵۶.

منابع

برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=کشیش&oldid=119020»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا