مسجد غمامه

یکی از مساجد مدینه، مسجد غمامه (مسجد ابر) است.نخستین مسجد در منطقه غرب مدینه که نزدیکترین فاصله را در حال حاضر با مسجد النبی دارد مسجد غمامه است.

موقعیت جغرافیایی مسجد

زمانی که نمازگزار در مسجد النبی به سمت قبله می‌ایستد و روی به جنوب دارد، سمت راست او غرب و سمت چپش، مدفن پیامبر(صلی الله علیه وآله) و شرق است.

در امتداد شمال غربِ مسجد، در فاصله حدود سیصد متری، چندین مسجد وجود دارد که مهم‌ترین آنها مسجد غمامه است و سیصد متر با مسجد فاصله دارد.

طول مسجد 26 متر، عرض آن در حدود 13 متر و مساحت کل آن 338 متر بوده است. این مسجد اکنون توسعه یافته و به سبکی نو ساخته شده است. در این محیط اکنون سه مسجد دیگر با نامهای مسجد امام علی علیه السلام، مسجد ابوبکر و مسجد عمر وجود دارد که گویا جدیدالاحداث است. تازه تر از آنها مسجد عثمان است که در فاصله ای میان این مساجد و مسجد بلال ساخته شده است.

مساجد همجوار مسجد

مساجد دیگر عبارتند از: مسجد علی بن ابی طالب(علیه السلام)، مسجد ابوبکر، مسجد عمر بن خطاب و مسجد عثمان ابن عفان.

وجه تسمیه مسجد به مسجد مصلاّ

عیدگاه به طور معمول، محیطی وسیع ـ حتی بدون دیوار ـ بوده و محلی برای محراب ـ گاه به صورت موقت ـ در آن مشخص می‌شده است. لذا نام دیگر این مسجد مسجد مصلا است.

نام مکان مسجد غمامه

میدان وسیعی که مسجد غمامه و چند مسجد دیگر به نام خلفای نخست در آن قرار گرفته، مناخه نام داشته یا بعدها به این نام تبدیل شده است. مناخه محلّ فرود شتران بود که مسافرانِ زائر، از آن‌جا به عنوان بارانداز استفاده می‌کردند. این میدان وسیع در کنار شهر، از زمان رسول خدا(صلی الله علیه وآله) محل اقامه نماز عید بوده و هر سال، آن حضرت و سپس خلفاء، در جایی از آن، به نماز می‌ایستادند.

اقامه نماز پیامبر در مسجد

از جمله محلی که حضرت در سال‌های پایانی عمر خویش در آن‌جا اقامه نماز عید و نماز باران کرد؛ جایی است که امروزه به نام مسجد مصلا یا مسجد غمامه شناخته می‌شود. روایات چندی حکایت از اقامه نماز عید فطر و عید قربان در این مصلا دارد؛ از جمله ابوسعید خدری روایت کرده است که رسول خدا(صلی الله علیه وآله) روز عید فطر و قربان به مصلاّ می‌آمد. ابتدا نماز می‌خواند؛ پس از آن در برابر صفوف نمازگزاران می‌ایستاد و به وعظ آنان می‌پرداخت. در همان‌جا بود که اگر قصد اعزام سپاهی را داشت، آنان را می‌فرستاد یا اگر دستور دیگری داشت اعلام می‌کرد و سپس به خانه باز می‌گشت. افزون بر نماز عید، نماز باران (صلاة الاستسقاء) نیز به طور معمول در مصلاّی عید خوانده می‌شود.

همچنین در روایتی آمده است که وقتی خبر مرگ نجاشی حاکم حبشه، که از مهاجرین استقبال کرده بود، به رسول خدا(صلی الله علیه وآله) رسید، آن حضرت در محل مصلا و از دور، بر جنازه نجاشی نماز میّت خواندند.

دعا خواندن پیامبر در مسجد

روایت دیگری از ابوهریره، حکایت از آن دارد که هر گاه رسول خدا(صلی الله علیه وآله) از سفر باز می‌گشت و به مصلاّ می‌رسید، در آن‌جا به سمت قبله می‌ایستاد و دعا می‌کرد.

وجه تسمیه مسجد

نامگذاری این مسجد به «مسجد غمامه» از آن روست که زمانی به هنگام نماز و دعای آن حضرت، ابری بر بالای سر رسول خدا صلی الله علیه و آله و مسلمانان سایه افکند و از این رو مسجد غمامه نامیده شد. این مسجد تا اواخر قرن نهم هجری محل برگزاری نماز عید بوده است. و اقامه نماز باران در این مُصلاّ، سبب شد تا پس از استجابت دعای پیامبر(صلی الله علیه وآله) و مسلمانان، مسجد موجود به نام مسجد غمامه یا مسجد ابر نامگذاری شود. عبد الغنی نوشته است که وی این وجه نام‌گذاری را در کتاب‌های کهن نیافته است.

نخستين نماز عيد در اسلام

واقدي، ابن سعد، طبري، ابن اثير، ابن كثير، يعقوبي، مسعودي، ابن جوزي از زاد المعاد، به اسناد صحيح روايت مي كنند: اوّلين نماز عيدي كه محمد(صلي الله عليه وآله)در مدينه به جاي آورد، نماز عيد قربان بود.

اين عبادت در محلّي برگزار شد كه بعدها «المصلّي» نام گرفت و گفته اند: تاريخ انجام آن، پس از غزوه بدر و بني قينقاع بوده است.

در منابعي چند تقريباً اتّفاق نظر كامل وجود دارد كه پيامبر اسلام، نماز عيد را در صحرا و فضاي باز مناسب ـ كه در آن ايّام منطقه «مناخه» در غرب مسجد النبي بوده ـ به جاي مي آورده است.

به گفته يحيي بن داود بن الفرات، هنگامي كه محمد(صلي الله عليه وآله)براي نماز، به محل مذكور (المصلي) رسيد، فرمود:

«هذا مستمطرنا و مصلاّنا لأضحانا و فطرنا لا يضيق و لا ينقص منه شيء»

«اين جا محلّ طلب باران ما براي عيد قربان و عيد فطر است كه نه (محيط آن) تنگ و نه چيزي از آن كاسته مي شود.»

بنای مسجد غمامه

بنای نخست آن، در زمان عمر بن عبد العزیز و در همان نقطه‌ای بوده است که رسول خدا(صلی الله علیه وآله) نماز عید را برگزار کرد سپس در گذر زمان، این مسجد بارها بازسازی شد و از آن رو که مورد استفاده عامه مسلمانان بود، عنایت بیشتری نسبت به آن صورت گرفت.

بنای فعلی آن عثمانی و از روزگار عبد المجید اول عثمانی (حکومت از ۱۲۵۵ تا ۱۲۷۷) می‌باشد که پس از آن در زمان سلطان عبد الحمید عثمانی (۱۲۹۳ ـ ۱۳۲۷) بازسازی شد. در دوره سعودی نیز باز بر همان مبنا، ترمیم شد که کتیبه موجود تاریخ آن را سال ۱۴۱۱ یعنی به عهد سلطنت فهد نشان می‌دهد.

طول مسجد ۲۶ متر، عرض آن حدود ۱۳ متر و مساحت کلّ آن ۳۳۸ متر بوده است. در سال‌های اخیر مسجد یاد شده با حفظ معماری، به صورتی نو تزیین شده است.

منابع

• آثار اسلامي مکه و مدينه، رسول جعفریان.
• اماكن و آثار اسلامي،مدينه شناسى ، جلد اوّل،بخش 10،مسجد مصلّي، در دسترس درحوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، بازیابی: 17 اسفند 1392.