قطعه (شعر): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(صفحه‌ای جدید حاوی '{{الگو:منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=پایگاه}} {{نیازمند ویرایش فنی}} قطعه در لغت به م...' ایجاد کرد)
(بدون تفاوت)

نسخهٔ ‏۳۰ اکتبر ۲۰۱۳، ساعت ۰۹:۲۳

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

Icon-computer.png
محتوای فعلی مقاله یکی از پایگاه های معتبر متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

قطعه در لغت به معنای تكه‌ای از چیزی و در اصطلاح ادبی نوع ابیاتی است كه بدون مطلع، مصرّع باشد؛ یعنی مصراع اول در بیت اول قافیه ندارد و فقط مصراع‌های زوج با هم، هم قافیه‌اند كه از اول تا آخر همه مربوط به یكدیگر و راجع به یك موضوع اخلاقی و حكایت شیرین و یا مدح و هجو و تهنیت و تعزیت و امثال آن باشد.[۱]

وجه تسمیه قطعه

قطعه را به این اعتبار كه گویا پاره‌ای از اواسط قصیده است به این نام نامیده‌اند كه جمع آن در فارسی قطعات است و گاهی مقطعات هم می‌گویند. قطعه را بیشتز در بیان مطالب اخلاقی و تعلیمی و مناظره و نامه‌نگاری و شكایت و تقاضا و از این قبیل به كار می‌برند. «ابن یمین» از قطعه سرایان معروف است؛ نمونه‌ای از قطعات وی:[۲]


به قطع راه دراز امل غنی بر آستان قناعت مگر مقام كنی


اگر دو گاو بدست آوری و مزرع‌ای یكی اسیر و یكی را وزیر نام كنی


به نان خشك حلالی كزو شود حاصل قناعت از شكرین لقمۀ حرام كنی


وگر كفاف معاشت نمی‌شود حاصل روی و قرص جوی از جهود وام كنی


هزار بار از آن به كه بامداد پگاه كمر ببندی و بر چون خودی سلامی كنی

تعدادابیات قطعه

حداقل قطعه دو بیت و حداكثر معمول و متداول آن، پانزده یا شانزده بیت است و لیكن بر حسب ضرورت تا حدود چهل، پنجاه بیت و بیشتر از آن نیز گفته‌اند؛ مثلاً از شعرای معروف قرن سیزدهم، قاآنی، قطعه ی طائیه‌ای دارد كه ابیاتش از پنجاه بیت متجاوز است. در این صورت فرق آن با قصیده همان است كه قطعه دارای مطلع مصرع نیست؛ یعنی قافیه را از آخر بیت اول آغاز كرده و در مصرع اول نیاورده‌اند، اما در قصیده شرط است كه دارای مطلع مصرّع باشد. [۳]

ویژگی های قطعه

از ویژگی‌های قطعه آن است كه تمام بیت‌های آن موضوع واحدی از قبیل حكمت، پند، مدح یا هجو را دنبال می‌كند. در میان شاعران انوری و ابن یمین مشهورترین قطعه‌ها را سروده‌اند و از معروفترین قطعه‌های دورۀ معاصر «مست و هوشیار» پروین اعتصامی، و «ضلال مبین» ملك الشعرای بهار است. قطعه از قالب‌هایی است كه می‌تواند برای نوع ادبی طنز و هجو نیز استفاده شود. همچنین شعرهایی را كه دو بیت دارند و مصرع اول آنها نیز با دو مصرع زوج هم قافیه باشد، در صورتی كه وزن آن دو بیتی یعنی (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) و یا وزن رباعی (مفعول مفاعلن مفاعیلن فع) نباشد، قطعه می‌نامند.

راه تشخیص قطعه

از آنجا كه قطعه دو بیت است، راه تشخیص آن از دو بیتی و رباعی و چهارپاره، وزن آن است. چهارپاره، شعری است كه دارای چند بند باشد كه هر بند آن چهار مصراع است و مصراع‌های زوج آن جداگانه با یكدیگر هم‌قافیه‌اند. از ویژگی‌های قطعه، گریز آن از زبان فاخر قصیده و زبان محدود غزل است؛ زیرا قطعه برای آنكه حرف معلومی را به مؤثرترین وجهی بیان كند، ناچار به استفاده از زبان محاوره است. همچنین تمام بیت‌های قطعه توالی منطقی دارند و به دلیل بیان موضوعی واحد دنبال یكدیگرند.[۴] نمونه‌ای از قطعه‌های سعدی:

یا وفا خود نبود در عالم یا كسی اندر این زمانه نكرد


كس نیاموخت علم تیر از من كه مرا عاقبت نشانه نكرد

پانویس

  1. همايي، جلال الدين؛ فنون بلاغت و صناعات ادبي، تهران، چاپخانه ستاره مؤسسه نشر نما، 1376، چاپ سيزدهم ص 149.
  2. شمسیا: 1381: ص 312
  3. همایی؛ پیشین.
  4. انوشه، حسن؛ فرهنگ نامۀ ادبي فارسي گزيدۀ اصطلاحات مضامين و موضوعات ادب فارسي، سازمان چاپ و انتشارات، چاپ دوم،1381، ص1130.