علم عروض

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی مقاله یکی از پایگاه های معتبر متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

«علم عَروض» علمی است که شعر صحیح از ناصحیح به وسیله آن شناخته می‌شود. به عبارت دیگر، آن را علم عروض خوانند، زیرا معروضٌ علیه شعر است، یعنی شعر را بر آن عرضه کنند تا موزون آن از ناموزون مشخص گردد. موضوع علم عروض، تفاعیل عروضی می‌باشد که معیاری است برای شناخت بحور شعری و تشخیص اوزان شعر و عوارضی که بر آنها وارد می‌شود.

عروض در لغت و اصطلاح

«عروض» در لغت معانی متعددی دارد از جمله: شتر ماده ریاضت نایافته، کرانه و گوشه، راه که در دامنه کوه و در تنگنا باشد؛ ج: عُرُض، مضمون و فحوی و معنای کلام: عرفت فی عروض کلامه؛ از فحوی و معنی کلام او دانستم، جایی که پیش آید کسی را وقت رفتن، بسیار از چیزی، ابر و سحاب، طعام، حاجت، چنانکه گویند: هو رکوض بلا عروض؛ یعنی او دونده و حرکت کننده ای است بدون حاجتی که برای او پیش آمده باشد، نظیر و مانند، گویند: هذه المسألة عروض هذه؛ یعنی این مسأله نظیر این یکی است.

جمع آن اَعاریض و آن جمع بر غیر قیاس باشد و گویی که جمع اعریض است. اصطلاح عروض، جزء آخر مصراع اول از شعر است. یا آخرین جزء از شطر اول بیت، رکن آخر از مصراع اول بیت. مصراع اول به اصطلاح عروضیان، عروض باشد.

علم عروض علمی است معروف که بدان اوزان بحور دریافته می شوند. یا علمی است که میزان شعر از آن موزون کنند. معرفت اصولی چند که از آنجا احوال بحور و اوزان شعر معلوم کنند. میزان کلام منظوم است، همچنانکه نحو میزان کلام منثور است. فن شناختن وزنها و بحرهای اشعار. میزان سخن منظوم که از اشعار بحث کند. عروض نام علمی از دوازده قسم علم نزد عرب که در این دو بیت نام آنها را گنجانیده اند:

صرف و نحو، عروض بعده لغة ثم اشتقاق و قرض الشعر، انشاء

علم المعانی، بیان، الخط، قافیة تاریخ، هذا لعلم العرب احصاء

سبب نامیدن این علم را به «عروض» چنین گفته اند که موزون از ناموزون بوسیله آن شناخته می شود و یا چون آن ناحیه و قسمتی از علوم است و یا به سبب آنکه صعب و سخت می باشد و یا به این جهت است که شعر را بر آن عرضه می دارند و یا این که چون در مکه بر خلیل بن احمد الهام شد بدین نام خوانده شده است.

سیفی در وجه تسمیه آن وجوه بسیار نوشته است، از جمله آن دو وجه است که خلیل بن احمد در مکه مبارکه به این علم ملهم شده، و یکی از اسمای مکه عروض است، این علم را به اسم مکه خوانند تیمناً. یا آنکه عروض به معنی معروض است. این علم نیز معروضٌ علیه شعر است که شعر را بر آن عرض می کنند تا موزون از ناموزون جدا شود. عَروض، فَعول به معنی مفعول است، چنانکه رَکوب به معنی مرکوب و حَلوب به معنی محلوب.

عروض و قافیه معنی نسنجد که هر ظرفی در او معنی نگنجد

مخترع یا مدوّن علم عروض

مشهور چنان است که علم عروض را اول بار خلیل بن احمد عروضی (متوفی به سال ۱۷۰ یا ۱۷۵ هـ.ق) از روی علم موسیقی و ایقاع استخراج کرد و آن را در پنج دایره شامل پانزده بحر تدوین کرد. پس از وی ابوالحسن سعید بلخی ملقب به اخفش اوسط (متوفی بسال ۲۱۵ هـ.ق) یک بحر بر آن افزود و شعرای فارسی زبان سه وزن یا بحر دیگر استخراج کردند و بر بحور افزودند (قریب و جدید و مُشاکِل)، تا شماره بحرها یا وزنهای اصلی عروض به نوزده رسید و همچنان این علم بدست ادبای ایران و عرب کامل گردید.

اما تألیف این فن به فارسی از قرن چهارم هجری آغاز شده است. از مؤلفان قدیم این علم ابوالحسن علی بهرامی سرخسی و بوزرجمهر قاینی (یا قسیمی) و منشوری سمرقندی را می توان نام برد که بحور و دوایر تازه ای اختراع کردند و به تدریج عروض فارسی به صورتی درآمد که با عروض عربی متغایر گشت.

بنای اوزان و افاعیل عروض

اوزان عروض:

بنای اوزان عروض بر فاء و عین و لام (فعل) نهادند، همچنانکه بناء لغت عرب تا تصریف اوزان لغوی و شعری بر یک نسق باشد و چنانکه لغویان گویند «ضرب» بر وزن فعل است و «ضارب» بر وزن فاعل و «مضروب» بر وزن مفعول، عروضیان گویند «نگارینا» بر وزن مفاعیلن است و «نازنینا» بر وزن فاعلاتن و «دلدار من» بر وزن مستفعلن.

و نون تنوین در افاعیل عروض بنویسند تا مکتوب و ملفوظ اوزان در حرف یکسان باشد و در فکّ اجزاء بحور از یکدیگر اشتباه نیفتد. خلیل بن احمد اوزان عروض را از اشعار عرب تتبع نموده مقرر در پانزده بحر ساخته است و ادعای حصر در این اوزان نمودن دور از کار است و این بحور را در لفظی چند منتظم و مضبوط ساخته اند و آن الفاظ را اصول و افاعیل و تفاعیل گویند و ارکان نیز نامند و آن ده است و نزد بعضی هشت.

این افاعیل نزد اکثر از دو جزو ترکیب یافته است: سبب و وتد. سبب در لغت ریسمان است و در اصطلاح عروض کلمه دوحرفی را گویند، مانند: بر، همه و وتد، در لغت میخ را گویند و به اصطلاح عروض، کلمه سه حرفی است، مانند: چمن، لاله و برخی از عروضیان، بنای افاعیل عروض را بر سه رکن نهاده اند: سبب و وتد و فاصله.

فاصله که در لغت به معنی ستون است، در اصطلاح عروض به صغری و کبری تقسیم می شود. فاصله صغری کلمه چهارحرفی است که سه حرف اولش متحرک باشد، مانند: نکنی و فاصله کبری کلمه پنج حرفی است که چهار حرف اول آن متحرک باشد مانند: شکنمش.

افاعیل عروض:

به هر یک از وزن شعرها یک تفعیله عروضی یا افاعیل می گویند. افاعیل عروض که ده است، بعضی خماسی است و بعضی سباعی. خماسی آنها دو باشد: فعولن و فاعلن که هر یک مرکب از وتد مجموع و سبب خفیف است و سباعی آنها هشت است: مفاعیلن، فاعلاتن، مستفعلن که هر یک مرکب از یک وتد مجموع و دو سبب خفیف است. متفاعلن، مفاعلتن که هر یک مرکب از یک وتد مجموع و یک فاصله صغری است. مُستَفعلن، فاعِلاتن، مفعولات، که هر یک مرکب از دو سبب خفیف و یک وتد مفروق است.

بحور عروض

بُحوری که از تکرار بعضی افاعیل یا از ترکیب بعضی با بعضی حاصل می شود، نوزده است که بصورت غیرمرتب بدین قرار است:

رَجَز، خفیف و رَمَل، منسرح، دگر مجتث بسیط و وافر و کامل، هَزَج، طویل و مدید

مُشاکِل و متقارب، سریع و مقتضَب است مضارع و متدارک، قریب نیز و جدید

و بعضی عروضیان پارسی یازده بحر دیگر استخراج کرده اند که عبارتند از: عریض، عمیق، صریم، کبیر، مذیل، قلیب، حمید، صغیر، اصم، سلیم و حمیم. اما خلیل بن احمد بنای عروض را بر این پانزده بحر گذاشته بود: طویل، مدید، بسیط، کامل، وافر، رمل، هزج، رجز، منسرح، مضارع، سریع، خفیف، مجتث، مقتضب و متقارب و بعد از او ابوالحسن اخفش بحر شانزدهم یعنی متدارک را پیدا کرد.

و بعد از او بحر قریب و جدید و مشاکل از طرف محدثان متأخر یافت شد. از بحور فوق، طویل و مدید و بسیط و وافر و کامل مخصوص شعر عرب است و شاعران فارسی زبان در این پنج بحر کمتر شعر گفته اند و جدید و قریب و مشاکل مخصوص شعر فارسی است و یازده بحر باقی بین فارسی و عربی مشترک است.

بیت شعر در بحر طویل به چهار «فعولن مفاعلین» تمام می شود و مدید از چهار بار «فاعلاتن فاعلن» و بسیط از چهار «مستفعلن فاعلن» و وافر هشت بار مفاعلتن و کامل هشت بار متفاعلن و هزج از هشت مفاعیلن و رجز از هشت مستفعلن و رمل از هشت فاعلاتن و سریع از دو بار «مستفعلن مستفعلن مفعولات» و منسرح از چهار بار «مستفعلن مفعولات» و خفیف از دو بار «فاعلاتن مستفعلن فاعلاتن» و مضارع از چهار بار «مفاعیلن فاعلاتن» و مقتضب از چهار بار «مفعولات مستفعلن» و مجتث از چهار بار «مستفعلن فاعلاتن» و متقارب از هشت فعولن و متدارک از هشت فاعلن و قریب از دو بار «مفاعیلن مفاعیلن فاعلاتن» و جدید از دو بار «فاعلاتن مستفعلن» و مشاکل از دو بار «فاعلاتن مفاعیلن مفاعیلن».

هفت بحر متقارب، رمل، هزج، رجز، کامل، وافر و متدارک را که از تکرار یکی از اجزاء حاصل می شود بحور متفق ارکان نامند و دوازده بحر باقی که از ترکیب اجزاء مختلف با یکدیگر تشکیل می گردد، بحور مختلف ارکان نامیده می شود.

هرگاه در اجزاء بحور تغییری راه نیابد، آن را جزو سالم نامند و بحر را نیز بحر یا وزن سالم گویند، چون بیت ذیل:

خداوندا تو دانایی بهر رازی تو مر درماندگان را چاره می سازی

که از شش بار مفاعیلن تشکیل شده، لذا هزج مسدس سالم است و هرگاه در جزوی با کم و زیاد کردن حروف و حرکات تغییری رخ دهد آن را جزو غیرسالم گویند و خود تغییر را زحاف گویند و بحر را غیرسالم یا مزاحف خوانند، چون این بیت:

خداوندا در توفیق بگشای نظامی را ره تحقیق بنمای

که هر مصراع آن از «مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل» تشکیل شده است لذا بحر هزج مسدس مزاحف می باشد.

انفکاک بحور و دوایر عروض

در عروض هر چند بحر متناسب را جزو یک دستگاه کرده آن را دایره نامیده اند و برای هر دایره اسمی مخصوص وضع کرده اند و ترتیب رسم این دوایر چنین است که دایره را بوسیله رسم کردن اقطار، بر چند بخش قسمت کرده و بر محیط دایره در هر بخش یکی از ارکان سبب و وتد و فاصله را با حرف «ف ع ل» نوشته اند سپس مبداء انشعاب هر بحری را تعیین کرده اند، چنانکه از هر کدام از ارکان آغاز شود یکی از بحور مربوط به آن دایره استخراج می شود.

دوایر مشهور بحور عروض شش دایره است که از هر کدام آنها چند بحر از نوزده بحر استخراج می گردد:

1. دایره متّفقه که دو بحر متقارب و متدارک از آن استخراج می شود.
2. دایره مختلفه که سه بحر طویل و مدید و بسیط از آن بیرون می آید.
3. دایره مؤتلفه که مشتمل بر دو بحر وافر و کامل است.
4. دایره مجتلبه که سه بحر رجز و هزج و رمل از آن جدا می شود.
5. دایره مشتبهه مشتمل بر چهار بحر منسرح و مضارع و مجتث و مقتضب.
6. دایره منتزعه که پنج بحر خفیف و سریع و جدید و قریب و مشاکل از آن استخراج می شود.

منابع

• لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه عروض، در دسترس در واژه یاب، بازیابی: ۱۰ آبان ۱۳۹۲.
• "درآمدی بر عروض عربی"، دکتر محمود خرسندی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، بهار ۱۳۸۲، در دسترس در پایگاه مجلات تخصصی نور، بازیابی: مهر ۱۳۹۲.