مدارک الاحکام (کتاب)

معرفى اجمالى كتاب

این كتاب از بهترین كتب استدلالى مى‌باشد كه مورد توجه و اعتماد علماى شیعه از زمان تألیف تا به حال بوده است. از جمله ویژگی‌هاى این كتاب، استدلال محكم و اعتماد بر روایات معتبر مى‌باشد. مؤلف در این كتاب سعى كرده كه روایات را به طور كامل و با دقت تمام نقل كند. لذا این كتاب از كتب معتبر در نقل روایات است. این كتاب در بردارنده بخش عبادات فقه است كه از كتاب طهارت شروع مى‌شود و به كتاب حج پایان مى‌یابد.

بخش های کتاب

اولين دوره كتاب مدارك الأحكام در سه مجلد در مباحث عبادات نگاشته شده است. (أمل الآمل، ج 1، ص 168) اين كتاب از مبحث طهارت تا آخر مبحث حج را دربردارد.

كتاب موجود در 8 مجلد چاپ شده است. در جلد اول و دوم كتاب طهارت، در جلد سوم و چهارم كتاب صلاة، در جلد پنجم كتاب زكات، كتاب خمس و انفال، در جلد ششم مباحث صوم و اعتكاف و در جلد هفتم و هشتم كتاب حج مطرح شده است.

در جلد اول مباحث تعريف طهارت، اقسام طهارت، انواع آب‌ها، مبطلات وضو، احكام تخلى، وضو، غسل، احكام جنابت، حيض و احكام آن و غسل حيض مطرح شده است.

در جلد دوم مباحث استحاضه، نفاس، احكام اموات، غسل ميت، كفن پوشاندن، دفن كردن، غسل‌هاى مستحبى، تيمم، نجاسات و غسل مس ميت آورده شده است.

در جلد سوم مباحث نمازهاى واجب و مستحب، تعداد ركعات آنها، وقت نماز، قبله، لباس و مكان نمازگزار، اذان و اقامه، افعال نماز و مبطلات نماز مطرح شده است.

جلد چهارم شامل مباحث نماز جمعه، نمازهاى عيد فطر و عيد غدير، نماز خورشيد گرفتگى، نماز اموات، احكام خلل در نماز، نماز قضا، نماز جماعت، احكام مساجد و نماز مسافر مى‌باشد.

در جلد پنجم مباحث تعريف زكات، واجبات زكات، (زكات حيوانات، طلا و نقره، غلات، مال التجارة)، كتاب خمس و انفال مطرح شده است. جلد ششم شامل مباحث صوم، مبطلات روزه، مكروهات روزه، زمان روزه، روزه‌هاى صحيح، علائم ماه مبارك رمضان، شرايط روزه ماه مبارك رمضان، روزه قضا، روزه كفارات، اعتكاف، شرايط اعتكاف، اقسام اعتكاف، احكام اعتكاف و مبطلات اعتكاف مى‌باشد.

جلد هفتم شامل مباحث تعريف حج، شرايط وجوب حجة الاسلام، حج نذرى، نيابت، حج تمتع، حج افراد، حج قران، اقسام مواقيت، احكام مواقيت، مقدمات احرام، واجبات و احكام احرام، مستحبات و محرمات و مكروهات احرام، وقوف به عرفات، واجبات و احكام و مستحبات وقوف در عرفه، وقوف به مشعر (واجبات و احكام) مى‌باشد.

در جلد هشتم مباحث نزول به منىٰ و مناسك آن، صفات هدى، هدى قران، اضحيه، حلق و تقصير طواف (مقدمات، واجبات، احكام، مستحبات)، سعى، احكام منىٰ پس از برگشتن، احكام مدينه و مكه، احصاء و صد، احكام صيد، موجبات ضمان، صيد حرم، محظورات احرام، احكام عطر زدن، پوشيدن لباس دوخته شده، حلق، شعر، جدال، كندن درختان حرم و در آخر، كتاب عمره آورده شده است.

ارزش کتاب

كتاب «مدارك الأحكام» از بهترين كتاب‌هاى استدلالى فقهى و يكى از بهترين شروح شرايع الإسلام تأليف محقق حلى (م 676 ق) مى‌باشد. كتاب شرايع الإسلام از همان ابتداى تأليف، مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و كتاب‌هاى ارزنده‌اى همچون «جواهر الكلام»، «مسالك الأفهام»، «مدارك الأحكام»، «مطالع الأنوار»، «دلائل الأحكام»، «مصباح الفقيه» در شرح آن نوشته شده است.

كتاب مسالك الأفهام شهيد ثانى، زين الدين على بن احمد عاملى (م 966 ق) يكى از اين شروح ارزنده است. قسمت عبادات شرايع الإسلام در اين كتاب به صورت مختصر شرح داده شده است و كتاب مدارك الأحكام بمنزله مكمل مسالك الأفهام مى‌باشد زيرا صاحب مدارك به منظور رفع اين نقيصه به تأليف كتاب مدارك الأحكام در شرح قسمت عبادات شرايع الإسلام پرداخته است.

در روضات الجنات اين گونه آمده است و صاحب المدارك الذي هو في تدارك مسائل جدّه الجليل العلام في شرح عبادات كتاب بشرايع الإسلام. (روضات الجنات، ج 7، ص 45)

صاحب مدارك در مقدمه كتاب پس از تعريف از مسالك الأفهام اين گونه مى‌گويد: غير أنّه مسلك في أوائله مسلك الاختصار، فيثبت رموز تلك الحال مستورة على حالها. و سپس مى‌گويد بعضى از برادران دينى از من خواسته‌اند تا آنچه را شهيد ثانى به اجمال بيان كرده است توضيح دهم و پس از استخاره آنچه را كه خداوند صلاح دانسته بود عمل كردم.

يكى از معدود كتب فقهى كه فقهاى شيعه در نقل اقوال بر آن اعتماد داشته‌اند كتاب مدارك الأحكام بوده كه اين خود نشانگر ارزش و اعتبار آن مى‌باشد. مؤلف علاوه بر كتاب مدارك كه شرح شرايع الإسلام مى‌باشد كتاب نهاية المرام را نيز در شرح مختصر النافع كه خلاصه شرايع الإسلام بوده و آن هم نيز تأليف محقق حلى مى‌باشد، نگاشته است.

بايد توجه داشت كه كتاب ديگرى نيز به نام مدارك الأحكام (المدارك) وجود دارد كه مؤلف آن علامه حلى، حسن بن يوسف (م 726 ق) مى‌باشد كه كتاب طهارت آن چاپ شده است و در أعيان الشيعة اين گونه آمده است: منه أخذ صاحب المدارك اسم كتابه. (أعيان الشيعة، ج 5، ص 404)

ترجمه، شرح، تعلیقات و... بر کتاب مدارك الأحكام از زمان نگارش مورد توجه فقهاى بزرگ شيعه واقع شده و حواشى و شروح زيادى بر آن نگاشته شده است كه به مهم‌ترين آنان اشاره مى‌شود.

1. حاشيه بر مدارك، تأليف على بن محمد طباطبايى صاحب رياض المسائل.
2. حاشيه بر قسمتى از طهارت كتاب مدارك الأحكام، تأليف سيد محمدجواد حسينى شقرائى صاحب مفتاح الكرامة.
3. حاشيه وحيد بهبهانى، آقا محمدباقر بن محمد اكمل بهبهانى، حاشيه بر كتاب طهارت و صلاة و قسمتى از زكات.
4. تدارك المدارك، تأليف محدث بحرانى، شيخ يوسف صاحب حدائق.
5. صفوة المرام من مدارك الأحكام، تأليف سيد بشر بن محمد بن ثنوان.
6. نهج الأنام إلى مدارك الأحكام في شرح شرايع الإسلام، تأليف شيخ قاسم بن محمد حارثى همدانى.
7. حاشيه بر مدارك، تأليف سيد ابراهيم بن سلطان العلماء مرعشى آملى.
8. حاشيه ملا عبداللّه بن محمد تونى، صاحب وافيه.
9. حاشيه بر مدارك، تأليف آقا محمدعلى بن آقا باقر بهبهانى.
10. حاشيه بر مدارك، تأليف ملا عزيزالله بن محمدتقى مجلسى، بزرگترين فرزند محمدتقى مجلسى.
11. حاشيه بر مدارك، تأليف امير ابراهيم بن امير معصوم حسينى قزوينى.
12. حاشيه بر مدارك، تأليف سيد على بن عزيزالله جزائرى خرم‌آبادى.
13. حاشيه بر مدارك، تأليف ملا محمدامين بن محمد شريف استرآبادى.
14. حاشيه بر مدارك، تأليف شيخ محمد بن حسن بن زين الدين مشهور به شيخ محمد سبط. درباره او گفته شده كه در خواب صاحب مدارك را ديده و او رضايت كامل خود را از اين حاشيه اعلام كرده است. (الذريعة، ج 6، ص 196)
15. حاشيه بر مدارك، تأليف ملا محمدتقى طبسى شاگرد آقا جمال خوانسارى در جلد 6 الذريعة از صفحه 196 تا 198 به نوزده حاشيه در مورد مدارك اشاره شده است.

وضعیت نشر

مدارک الاحکام توسط مؤسسه آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث در سال 1410 ق و در انتشارات مهر قم چاپ شده است.

منابع

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع فقه اهل بیت(2) [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی، معرفی کتاب "مدارک الاحکام"