تفویض: تفاوت بین نسخه‌ها
| سطر ۷۶: | سطر ۷۶: | ||
خواجه عبداللّه انصاری برای اهل تفویض سه درجه ذکر کرده است: درجة اول آن است که انسان بداند قبل از انجام دادن کارها هیچ قدرتی ندارد و از مکر مکاران در امان نیست، از یاری حق مأیوس نشود و به قصد و ارادة خود متکی نباشد؛ دوم، دانستن نیازمندی کامل خود به خدا به طوری که هیچیک از اعمال خود را نجات بخش و هیچ گناهی را مهلک نداند و چیزی را سبب چیزی نداند و خداوند را فاعل مطلق شمرد؛ سوم، شهود ولایت حق بر بنده است که در این مرتبه سالک خداوند را در همه امور منفرد می بیند، همه احوال و مقامات را از او می داند و هیچ امری را از غیرحق نمی شمارد و می داند که فقط خداوند مسبب احوال «جمع» و «تفرقه» و تغییرات آن برای انسان است و هر که را بخواهد هدایت یا گمراه می کند.<ref>انصاری، منازل السایرین، ص78؛ نیز رجوع کنید به اسنوی، حیاةالقلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج2، ص158ـ159؛ عبدالرزاق کاشی، شرح منازل السائرین، ص180ـ181؛ حکیم، لطائف العرفان، ص268.</ref> | خواجه عبداللّه انصاری برای اهل تفویض سه درجه ذکر کرده است: درجة اول آن است که انسان بداند قبل از انجام دادن کارها هیچ قدرتی ندارد و از مکر مکاران در امان نیست، از یاری حق مأیوس نشود و به قصد و ارادة خود متکی نباشد؛ دوم، دانستن نیازمندی کامل خود به خدا به طوری که هیچیک از اعمال خود را نجات بخش و هیچ گناهی را مهلک نداند و چیزی را سبب چیزی نداند و خداوند را فاعل مطلق شمرد؛ سوم، شهود ولایت حق بر بنده است که در این مرتبه سالک خداوند را در همه امور منفرد می بیند، همه احوال و مقامات را از او می داند و هیچ امری را از غیرحق نمی شمارد و می داند که فقط خداوند مسبب احوال «جمع» و «تفرقه» و تغییرات آن برای انسان است و هر که را بخواهد هدایت یا گمراه می کند.<ref>انصاری، منازل السایرین، ص78؛ نیز رجوع کنید به اسنوی، حیاةالقلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج2، ص158ـ159؛ عبدالرزاق کاشی، شرح منازل السائرین، ص180ـ181؛ حکیم، لطائف العرفان، ص268.</ref> | ||
| − | عبدالکریم جیلانی | + | عبدالکریم جیلانی(گیلانی)مقام تفویض را به چهار گروه اختصاص داده است: تفویض نیکان که همة کارها را به خداوند ارجاع می کنند و از هر گونه ادعای ملکیت مبرّایند؛ تفویض شهدا که افعالِ خداوند را در خود و دیگران بخوبی مشاهده می کنند، در اعمال خود از دعوی فاعلیت بری اند، خود و نفس خود را نمی بینند و از این رو توقع اجر و جزا ندارند و زمام همه امور را به حق تفویض می کنند؛ تفویض صدیقین که در همه تجلیات گوناگون خداوند جمال وی را می بینند، و تفویض مقرّبین که مختص کسانی است که در برابر آنچه خداوند برای مخلوقات مقرر کرده ناشکیبا نیستند، اسرار الاهی را فاش نمی کنند و به سبب دانستن اسرار، خود را برتر از دیگران نمی بینند و روحشان پیوسته با خداوند است.<ref>جیلانی، الانسان الکامل فی معرفة الاواخر و الاوائل، ج2، ص142.</ref> |
==تفویض و تسلیم و توکل== | ==تفویض و تسلیم و توکل== | ||
| − | عرفا ضمن آنکه قرابت بین تفویض و تسلیم را بیان کرده اند، تفویض را برتر از تسلیم دانسته اند.<ref>قس نراقی، ج3، ص213 که این دو مقام را مترادف دانسته است.</ref> به نظر عبدالکریم جیلانی، اهل تسلیم برخلاف اهل تفویض نسبت به آنچه در برابر آن تسلیم شده اند، راضی نیستند.<ref> | + | عرفا ضمن آنکه قرابت بین تفویض و تسلیم را بیان کرده اند، تفویض را برتر از تسلیم دانسته اند.<ref>قس نراقی، جامع السعادات، ج3، ص213 که این دو مقام را مترادف دانسته است.</ref> به نظر عبدالکریم جیلانی، اهل تسلیم برخلاف اهل تفویض نسبت به آنچه در برابر آن تسلیم شده اند، راضی نیستند.<ref>قس نراقی، جامع السعادات، ج3، ص213</ref> |
مستملی بخاری در شرح التعرف کلاباذی، تفویض را برتر از تسلیم دانسته و گفته است که تسلیم از اعمال مجرَّدان<ref>رجوع کنید به تجرید.</ref> و صفت کسی است که خود را صاحبِ اختیار و تدبیر می بیند و چون کاری را به خداوند بسپارد، اختیار و تدبیر را به وی واگذار می کند ولی تفویض آن است که از ابتدا برای خود اختیار و تدبیر و تصرفی در امور قائل نشود. | مستملی بخاری در شرح التعرف کلاباذی، تفویض را برتر از تسلیم دانسته و گفته است که تسلیم از اعمال مجرَّدان<ref>رجوع کنید به تجرید.</ref> و صفت کسی است که خود را صاحبِ اختیار و تدبیر می بیند و چون کاری را به خداوند بسپارد، اختیار و تدبیر را به وی واگذار می کند ولی تفویض آن است که از ابتدا برای خود اختیار و تدبیر و تصرفی در امور قائل نشود. | ||
| سطر ۸۶: | سطر ۸۶: | ||
این صفت از مقامات مفرّدان<ref>رجوع کنید به تفرید.</ref> است.<ref>ج2، ص908ـ913.</ref> عرفا [[حضرت ابراهیم]] علیه السلام را صاحب مقام تسلیم می دانند همچنانکه در [[قرآن کریم]] آمده است<ref>رجوع کنید به [[سوره بقره]]: 131.</ref> و می گویند در میان پیامبران صفت تفویض تنها مختص به پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم است.<ref>رجوع کنید به تسلیم.</ref> | این صفت از مقامات مفرّدان<ref>رجوع کنید به تفرید.</ref> است.<ref>ج2، ص908ـ913.</ref> عرفا [[حضرت ابراهیم]] علیه السلام را صاحب مقام تسلیم می دانند همچنانکه در [[قرآن کریم]] آمده است<ref>رجوع کنید به [[سوره بقره]]: 131.</ref> و می گویند در میان پیامبران صفت تفویض تنها مختص به پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم است.<ref>رجوع کنید به تسلیم.</ref> | ||
| − | عبدالکریم جیلانی<ref> | + | عبدالکریم جیلانی<ref>جیلانی، الانسان الکامل فی معرفة الاواخر و الاوائل، ج2، ص142.</ref> تفویض و تسلیم را به توکل نیز نزدیک دانسته و گفته است که فرق توکل با آنها این است که در توکل، موکل در آنچه وکیل آن شده، دعوی مالکیت دارد. خواجه عبداللّه انصاری نیز معنای تفویض را گسترده تر از توکل دانسته و گفته است که در توکل، موکل بعد از وقوع اتفاق بر خدا توکل می کند تا خدا مطابق با مصلحت او کارش را اصلاح کند ولی در تفویض، مُفَوِّض هم قبل و هم بعد از وقوع اتفاق، کار را به خدا محول می کند؛ بدین ترتیب در این حالت «استسلام» یا انقیاد نسبت به خدا کامل است و «توکل» را شعبه ای از آن باید دانست.<ref>انصاری، منازل السایرین، ص77؛ نیز رجوع کنید به عبدالرزاق کاشی، شرح منازل السائرین، ص178ـ179.</ref> |
==اهمیت تفویض== | ==اهمیت تفویض== | ||
| − | درباره اهمیت تفویض، غزالی<ref>ج2، ص404.</ref> از پیامبر اکرم نقل کرده است: «اَوّلُ العِلْمِ مَعْرفَةُ الجبّارِ وَ آخِرُ العِلْمِ تفویض الاَمْرِ اِلَیهِ». | + | درباره اهمیت تفویض، غزالی<ref>غزالی، کیمیای سعادت، ج2، ص404.</ref> از پیامبر اکرم نقل کرده است: «اَوّلُ العِلْمِ مَعْرفَةُ الجبّارِ وَ آخِرُ العِلْمِ تفویض الاَمْرِ اِلَیهِ».اولِ علم آن است که خداوند را به جباری و قهاری بشناسی و آخر آن این که کار را به او تفویض کنی. |
| − | علاءالدولة سمنانی<ref>ص103.</ref> نیز گفته است که اگر طاعت بنده از [[فرشتگان]] مقرب بیشتر باشد ولی در توکل و تفویض و رضا به کمال نرسد طاعتش ارزشی ندارد. همچنین گفته است که سالک باید در تسلیم و ارادت به شیخ و در تقلید از پیامبر به کمال برسد و در نتیجه آن به توکل و تفویض و رضا نایل شود.<ref> | + | علاءالدولة سمنانی<ref>سمنانی، مصنفات فارسی، ص103.</ref> نیز گفته است که اگر طاعت بنده از [[فرشتگان]] مقرب بیشتر باشد ولی در توکل و تفویض و رضا به کمال نرسد طاعتش ارزشی ندارد. همچنین گفته است که سالک باید در تسلیم و ارادت به شیخ و در تقلید از پیامبر به کمال برسد و در نتیجه آن به توکل و تفویض و رضا نایل شود.<ref>سمنانی، مصنفات فارسی، ص104.</ref> |
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
| + | ==منابع مقاله== | ||
| + | * علاوه بر قرآن ؛ | ||
| + | * محمدبن حسین آقاجمال خوانساری ، شرح محقق بارع جمال الدین محمد خوانساری بر غرر الحکم و دررالکلم ، تألیف عبدالواحدبن محمد آمدی ، چاپ جلال الدین محدّث ارموی ، تهران 1366 ش ؛ | ||
| + | * ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت 1383/1963، چاپ افست قم 1364ش؛ | ||
| + | * ابن بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم?( 1357 ش ) ؛ | ||
| + | * همو، عیون اخبارالرضاء، چاپ مهدی لاجوردی، قم 1363 ش ؛ | ||
| + | * همو، کتاب من لایحضرهُ الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم 1404؛ | ||
| + | * ابن شاذان، الایضاح، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، تهران 1363 ش ؛ | ||
| + | * ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قم 1404؛ | ||
| + | * ابن کثیر، البدایة و النهایة، چاپ علی شیری، بیروت 1408؛ | ||
| + | * ابن مخدوم حسینی، مفتاح الباب، به ضمیمة النافع یوم الحشر فی شرح الباب الحادی عشر، چاپ مهدی محقق، تهران 1365 ش ؛ | ||
| + | * ابن ندیم؛ | ||
| + | * محمد ابوزهرة، تاریخ المذاهب الاسلامیة، قاهره ( 1976 ) ؛ | ||
| + | * علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین ، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن 1400/ 1980؛ | ||
| + | * عبدالرحمان بدوی ، «محمدبن زکریا رازی »، ترجمة نصراللّه پورجوادی ، در تاریخ فلسفه در اسلام ، به کوشش میان محمد شریف ، ج 1، تهران : نشر دانشگاهی ، 1362 ش ؛ | ||
| + | * عبدالقاهربن طاهر بغدادی ، الفرق بین الفرق ، چاپ عزت عطار حسینی ، مصر 1367/ 1948؛ | ||
| + | * اسماعیل بن حماد جوهری ، الصحاح : تاج اللغة و صحاح العربیة ، چاپ احمد عبدالغفور عطار، قاهره 1376، چاپ افست بیروت 1407؛ | ||
| + | * محمدبن زکریا رازی ، رسائل فلسفیّة ، ج 1، چاپ پل کراوس : مناظرات بین ابی حاتم الرازی و ابی بکر الرازی ، قاهره 1939، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛ | ||
| + | * محمدبن عبدالکریم شهرستانی ، الملل و النحل ، چاپ محمد سیدکیلانی ، قاهره 1387/1967؛ | ||
| + | * احمدبن علی طبرسی ، الاحتجاج علی اهل اللجاج ، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به ، قم 1413؛ | ||
| + | * فضل بن حسن طبرسی ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی ، بیروت 1408/1988؛ | ||
| + | * محمدبن حسن طوسی ، التبیان فی تفسیر القرآن ، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی ، بیروت ( بی تا. ) ؛ | ||
| + | * همو، کتاب تمهید الاصول فی علم الکلام ، چاپ عبدالمحسن مشکوة الدینی ، تهران 1362 ش ؛ | ||
| + | * حسین عطوان ، الفرق الاسلامیة فی بلاد الشام فی العصر الاموی ، ( بیروت 1986 ) ؛ | ||
| + | * حسن بن یوسف علامه حلّی ، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت ، چاپ محمد نجمی زنجانی ، تهران 1338 ش ؛ | ||
| + | * همو، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد ، چاپ حسن حسن زاده آملی ، قم 1407 الف ؛ | ||
| + | * همو، نهج الحقّ و کشف الصّدق ، چاپ عین اللّه حسنی ارموی ، قم 1407 ب ؛ | ||
| + | * مقدادبن عبداللّه فاضل مقداد، النافع یوم الحشر فی شرح الباب الحادی عشر ، چاپ مهدی محقق ، تهران 1365 ش ؛ | ||
| + | * احمدبن محمد فیّومی ، المصباح المنیر ، بیروت 1987؛ | ||
| + | * قاضی عبدالجباربن احمد، شرح الاصول الخمسة ، چاپ عبدالکریم عثمان ، قاهره 1384؛ | ||
| + | * همو، المحیط بالتکلیف ، چاپ عمر سیدعزمی ، ( قاهره 1965 ) ؛ | ||
| + | * همو، المغنی فی ابواب التوحید و العدل ، ج 8 ، چاپ توفیق طویل و سعید زاید، مصر ( بی تا. ) ؛ | ||
| + | * محمدبن احمد قرطبی ، الجامع لاحکام القرآن ، بیروت 1405/ 1985؛ | ||
| + | * کلینی ؛ | ||
| + | * محمدبن محمد ماتریدی ، کتاب التوحید ، چاپ فتح اللّه خلیف ، استانبول 1979؛ | ||
| + | * علی بن حسام الدین متقی ، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال ، چاپ صفوة سقا،بیروت 1397؛ | ||
| + | * مجلسی ؛ | ||
| + | * محمدبن محمد مفید، اوائل المقالات ،تهران 1372 ش ؛ | ||
| + | * همو، مجموعة مصنفات شیخ مفید ، قم 1413؛ | ||
| + | * حسین بن محمدتقی نوری ، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، قم 1407ـ 1408. | ||
| + | * علاوه بر قرآن ؛ | ||
| + | * محمدبن حسن اسنوی ، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب ، در هامش ابوطالب مکی ، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید ،ج 1ـ2، قاهره 1310، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛ | ||
| + | * عبداللّه بن محمد انصاری ، منازل السایرین ، متن عربی با مقایسه به متن علل المقامات و صد میدان ، ترجمة دری منازل السایرین و علل المقامات و شرح کتاب از روی آثار پیرهرات از روان فرهادی ، تهران 1361 ش ؛ | ||
| + | * عبدالکریم بن ابراهیم جیلانی ، الانسان الکامل فی معرفة الاواخر و الاوائل ، قاهره 1390/1970؛ | ||
| + | * محمدعلی حکیم ، لطائف العرفان ، تهران 1340 ش ؛ | ||
| + | * محمدبن حسین سلمی ، طبقات الصوفیة ، چاپ نورالدین شریبه ، قاهره 1406/1986؛ | ||
| + | * همو، مجموعة آثار ابوعبدالرحمان سلمی : بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر ، چاپ نصراللّه پورجوادی ، 11: کتاب الفتوة ، چاپ سلیمان آتش ، تهران 1369ـ1372 ش ؛ | ||
| + | * عبدالرزاق کاشی ، شرح منازل السائرین ، چاپ محسن بیدارفر، قم 1372 ش ؛ | ||
| + | * احمدبن محمد علاءالدولة سمنانی ، مصنفات فارسی ، چاپ نجیب مایل هروی ، تهران 1369 ش ؛ | ||
| + | * محمدبن محمد غزالی ، کیمیای سعادت ، چاپ حسین خدیوجم ، تهران 1364 ش ؛ | ||
| + | * عبدالرزاق گیلانی ، شرح فارسی مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه ، چاپ جلال الدین محدّث ارموی ، تهران 1343ـ1344 ش ؛ | ||
| + | * اسماعیل بن محمد مستملی ، شرح التعرف لِمذهب التصوف ، چاپ محمد روشن ، تهران 1363ـ1366 ش ؛ | ||
| + | * مهدی بن ابی ذر نراقی ، جامع السعادات ، چاپ محمد کلانتر، نجف 1387/1967، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) . | ||
| − | == | + | ==منبع== |
| − | * | + | * رضا برنجکار و صفورا هوشیار، مدخل«تفویض» در دانشنامه جهان اسلام، جلد7. |
| − | |||
[[رده:واژگان قرآنی]] | [[رده:واژگان قرآنی]] | ||
[[رده:اخلاق الهی]] | [[رده:اخلاق الهی]] | ||
نسخهٔ ۶ ژوئیهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۰:۴۱
این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
تفویض، اصطلاحی در حدیث و کلام و عرفان است که در لغت به معنای واگذارکردن و تسلیم امری به دیگری و حاکم کردن او در آن امر است.[۱] این واژه معانی اصطلاحی متعدد و متفاوتی دارد.
محتویات
تفویض در قرآن و حدیث
در قرآن کریم تفویض به معنای واگذارکردن امور به خدا بکار رفته[۲] و در احادیث هم بیشتر همین معنا از تفویض قصد شده است. تعبیر «فَوَّضْتُ امری الیک» و تعبیرات مشابه آن بارها در دعاهایی که از پیامبر و ائمه علیهم السلام نقل شده، آمده است.[۳]
واگذاری امور به خدا به این معناست که خداوند را در امور خود حاکم قرار دهیم، اراده تشریعی خدا را بر اراده خود مسلط گردانیم، از فرمانهای او پیروی کنیم و از خدا بخواهیم تا تدبیر زندگی ما را بر عهده بگیرد[۴] و بدانیم که هر حول و قوه ای از اوست.
در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است که هرگاه بنده ای «لاحول و لاقوة الا باللّه» بگوید، کارش را به خدا واگذار کرده است.[۵] این معنا از تفویض با آموزة توکل مرتبط است، چنانکه برخی توکل را تفویض امور معنا کرده اند.[۶]
برخی لغت شناسان برای تعریف توکل از تفویض بهره گرفته اند و برای تعریف تفویض از توکل سود جسته اند.[۷] در احادیث بسیاری، تفویض و توکل در کنار یکدیگر ذکر شده اند.[۸]
در برخی احادیث آمده است که با تفویضِ امور خویش به خدا، بر او توکل کنید.[۹] این معنای تفویض در اخلاق اسلامی اهمیت ویژه ای دارد و در احادیث به آن ترغیب شده[۱۰] و از آن به عنوان رکن ایمان[۱۱] و حقیقت عبودیت و یقین[۱۲] یاد شده است.
همچنین از جمله آثار تفویض به این موارد می توان اشاره کرد: کفایت امور انسان توسط خدا[۱۳]، تسدید و نصرت الاهی[۱۴]، آرامش روحی[۱۵] و آسان شدن تحمل ناگواری ها.[۱۶]
تفویض به معنای واگذارکردن برخی امور دین و شریعت، مثلاً افزودن تعداد رکعات نماز یا تعیین فرایض به پیامبر اکرم و اهل بیت علیهم السلام نیز آمده است.[۱۷]
معنای دیگر تفویض در احادیث، واگذارکردن اموری چون خلقت جهان و روزی دادن و میراندن و زنده کردن مخلوقات به پیامبر و ائمه است.[۱۸] درباره این معنا گفته اند که نسبت دادن چنین افعالی به پیامبر و ائمه می تواند دو وجه داشته باشد: یکی این که آنان این امور را به اراده و قدرت خود انجام بدهند که این تفسیر نادرست است و قائلان به آن مشرک خوانده شده اند.[۱۹] و دیگر آنکه فاعل این امور خدا باشد و به نحوی مقارنِ ارادة ایشان عمل کند. در این صورت می توان این نوع تفویض را پذیرفت.[۲۰]
علاوه بر اینها، چند معنا برای تفویض در احادیث ذکر کرده اند که ناظر به واگذاری امور مختلف به پیامبر و ائمه علیهم السلام است، از جمله واگذاری امر تعلیم و تأدیب مردم و فرمان دادن مردم به اطاعت از ایشان، واگذاری بیان علوم و احکام دین بنا به صلاحدید خود یا گزینش روش تقیه، اختیار ایشان در این که بنا به مصالح خود گاه بر اساس ظاهر شریعت حکم کنند و گاه مطابق علم خود حقیقت احکام را بیان نمایند و اختیار اعطای انفال و خمس و مانند اینها بنا به ارادة خود.[۲۱]
معنای دیگر تفویض در احادیث، تفویض تشریعی خدا به انسانهاست. به این معنا که خداوند انسانها را در تکالیف و اعمالی که باید انجام دهند یا ترک کنند، به خودشان واگذار کرده و در واقع تکلیف را از آنان برداشته است. این معنای تفویض در احادیث نفی شده است.
در حدیثی از امام صادق علیه السلام، وجود اوامر و نواهی دلیلی بر تفویض نشدن اعمال به انسانها ذکر شده است.[۲۲] همچنین تفویض در احادیث به معنای تفویض تکوینی افعال از سوی خدا به انسانها آمده است، به این معنا که خداوند قدرت انجام دادن کارها را به انسانها واگذار کرده و خود از این قدرت رفع ید کرده است و در نتیجه نسبت به آن مالکیتی ندارد و بر افعال صادر شده از آن قدرت، قادر نیست.
بر این اساس، هر چند انسانها اصل توانایی انجام دادن افعال را از خدا گرفته اند، پس از گرفتن آن در افعال خود مستقل اند و اراده و تقدیر الاهی در این افعال مداخله ندارد. این معنا از تفویض در مقابل جبر قرار می گیرد که بر اساس آن انسان فاقد قدرت برای افعال خود است و همه افعال وی منتسب به خداست.[۲۳] لازمة این معنا از تفویض ، استقلال انسان در افعال اختیاری و نفی قضا و قدر در این افعال و عجز و ضعف خداست، چنانکه در احادیثی از ائمه اطهار این معنا ذکر و صریحاً رد و نفی شده است.[۲۴]
تفویض در کلام
متکلمان در بحث از تفویض به معنای مذکور در احادیث، از جمله به مباحث تفویض تشریعی و تفویض خلق و رزق به ائمه و تفویض تکوینی نظر داشته اند. گذشته از این تفویض را به معنای دیگری آورده اند که در احادیث بکار نرفته یعنی تفویضی که در مورد صفات خبریه مطرح است.[۲۵]
تفویض تشریعی در تاریخ عقاید کلامی به دو صورت مطرح شده است. یکی به صورت این نظریه که همه افعال، مباح است و خداوند شریعتی معین نکرده و از هیچ چیز نهی ننموده است.[۲۶] این معنا، همان اباحیگری و نفی مطلق تکلیف است. بغدادی[۲۷] فرقة مزدکیان را از اهل اباحة پیش از اسلام دانسته و خرّمدینان را که خود به دو گروه بابکیان و مازیاریان تقسیم می شوند، از معتقدان به اباحه پس از ظهور اسلام معرفی کرده است. شیخ مفید به این صورتِ تفویض تشریعی اشاره کرده و آن را قول زنادقه و طرفداران اباحیگری خوانده است.[۲۸]
دیگر صورت تفویضِ تشریعی این است که انسانها تکالیفی دارند، اما تعیین آنها بر عهده خودشان است و خود می توانند به کمک عقل خویش، حُسن و قبح و مصالح و مفاسد همه افعال را دریابند و نیازی به شرایع و احکام دینی ندارند. محمد بن زکریای رازی بدین معنا قائل بوده است.[۲۹] وی با وجود اعتقاد به توحید و معاد، نبوت را انکار کرده است.[۳۰] ابن بابویه به این صورت از تفویض تشریعی اشاره کرده است.[۳۱] طبرسی نیز به تفویض تشریعی اشاره دارد.[۳۲]
معنای دوم تفویض در کلام را می توان در سخنان شیخ مفید یافت. وی از تفویض به معنای واگذاری امر خلق و رزق به ائمه سخن گفته و مُفَوِّضه را گروهی از غُلات دانسته است که ائمه را حادث و مخلوق می دانند و با این حال، آفرینش و روزی دادن را به ایشان نسبت می دهند.[۳۳] شیخ طوسی[۳۴] نیز به این معنای تفویض اشاره کرده است.
معنای دیگر تفویض در علم کلام، نظریه ای است که در مقابل نظریه جبر قرار دارد و بر اساس آن، خداوند قدرت انجام دادن کارها را به انسانها واگذار کرده است و خود بر این افعال قادر نیست و دخالتی در آنها ندارد. بر اساس این نظریه، قضا و قدر الاهی در افعال اختیاری انسان نفی می شود. همان طور که در بحث از دو معنای نخست تفویض در علم کلام گفته شد، شیخ صدوق و شیخ مفید و شیخ طوسی، تفویض مطرح شده در احادیث را بر دو معنای پیشگفته منطبق کرده اند.
بنابراین مسئله مهم این است که بدانیم مفوّضه به معنای سوم چه کسانی هستند. در تاریخ فِرَق و مذاهب اسلامی و کلامی، دو گروه به نام مفوّضه خوانده شده اند: قَدَریانِ نخستین یا مرجئة قدریه و معتزله. مَعبَد جُهَنی، غَیلان دمشقی، محمد بن شبیب، ابن شمر و صالحی از قدریان نخستین بوده اند.[۳۵]
آنچه به طور قطع می توان به قدریان نخستین نسبت داد، انکار جبر است.[۳۶]، اما برخی مورخان علم کلام، انکار قضا و قدر الاهی در افعال اختیاری انسان را به این گروه نسبت داده اند.[۳۷] عقیده به تفویض را می توان به معتزله نیز نسبت داد، اما متکلمان امامیه معمولاً در بحث جبر و تفویض، معتزله را هم رأی امامیه معرفی می کنند.[۳۸]
یکی از مباحثی که می توان بر اساس رأی معتزله، مفوّضه بودن آنان را اثبات کرد. مسئله قادر بودن خدا بر مقدور عبد است. اشعری در مقالات الاسلامیین می گوید که معتزله تعلق دو قدرت بر مقدور واحد را محال می دانند و از این رو بر آن اند که خداوند بر مقدور انسان قادر نیست؛ البته بجز شَحّام که خدا را بر مقدورات انسان قادر می داند و بر آن است که حرکت واحد می تواند هم مقدور خدا باشد هم مقدور انسان.[۳۹]
معتزله بجز شحّام، بر دو دسته اند: بسیاری از معتزله از جمله جُبّائی، معتقدند که خدا بر جنس فعلی که انسان را بر آن قادر ساخته مانند حرکت و سکون قدرت دارد اما معتزلة بغداد بر آن اند که خدا بر مقدور انسان و جنس مقدور او قادر نیست.[۴۰]
قاضی عبدالجبار معتزلی فصلی مستقل و مبسوط از کتاب المغنی را به بحث «فی استحالة مقدورٍ لِقادِرَیْن اولقدرتَیْن» اختصاص داده و دلایل متعددی بر آن اقامه کرده است. او حتی تعلق دو قدرتی را که از آنِ قادر واحد باشد، بر مقدور واحد محال می داند.[۴۱]
لازمة این نظریة معتزله که خداوند را بر مقدور انسان قادر نمی دانند، این است که خداوند اختیار مقدورات را به گونه ای به انسان واگذار کرده است که سلطنت خداوند را از مقدور انسان نفی می کند و عجز او را در موارد فعل اختیاری انسان اثبات می کند و این مطلب همان تفویض مورد بحث است.
فضل بن شاذان[۴۲] و بغدادی[۴۳] و شهرستانی[۴۴] گفته اند که معتزله قضا و قدر الاهی را در افعال انسان نفی کرده اند[۴۵] همچنین بنا به گزارش شهرستانی، نظام معتزلی معتقد بوده است که خدا نسبت به گناهان انسانها قادر نیست و ابوعلی جبّائی و ابوهاشم جبّائی بر این عقیده بوده اند که انسان ، خالقِ افعال خویش است و در آنها استقلال دارد.[۴۶] عقیدة معتزله به مستقل بودن انسان در افعال و نیز نفی قضا و قدر الاهی در افعال انسان می تواند دلیلی بر مفوضه بودن آنان باشد.
معنای دیگر تفویض در کلام، به مسئله صفات خبریه بازمی گردد. صفات خبریه آن دسته از صفات الاهی است که در آیات و اَخبار آمده و برخلاف صفات ذاتیه، عقل به خودی خود، آنها را برای خدا اثبات نمی کند مانند وجود دست و پا و صورت برای خدا. دربارة این گونه صفات در میان متکلمان اختلاف نظر وجود دارد و یکی از نظریات، نظریة تفویض است که برخی از اهل حدیث و نیز ماتُریدیه به آن قائل اند.
آنان ضمن نسبت دادن صفات خبریه به خداوند، از هر گونه اظهارنظر درباره مُفاد و مفهوم این صفات خودداری و معنای آنها را به خدا تفویض می کنند. پاسخ مالک بن اَنَس به پرسشی درباره چگونگی استوای خدا بر عرش، نشان دهنده این دیدگاه است.[۴۷]
ماتریدی نیز در بحث از استوای خدا بر عرش با تأکید بر نفی تشبیه و لزوم ایمان به آنچه در قرآن آمده، نوشته است که در تأویل این آیه نمی توان شیء مراد از آن را تعیین کرد زیرا علم ما از دستیابی بدان قاصر است؛ پس به آنچه خداوند از آن قصد کرده، ایمان می آوریم همانگونه که به مواردی مانند رؤیت آنگونه که در قرآن آمده است، ایمان می آوریم.
به نظر ماتریدی باید از یک سو تشبیه را نفی کرد و از سوی دیگر به اصل مطلبی که در نقل آمده است، ایمان آورد و معنا و تفسیر مطلب را به خدا واگذار کرد. به اعتقاد وی این امر در هر جا که قرآن چیزی را اثبات کرده مثل رؤیت خدا، جاری است.[۴۸]
تفویض در عرفان
در عرفان تفویض نزد عارفان، ترکِ اختیار و واگذاشتن کار خود به خداوند و مقدمة «رضا»ست.[۴۹] و با «تسلیم» و «توکل» قرابت دارد.[۵۰] این اصطلاح از آیه 44 سوره مؤمن گرفته شده است: «...وَأُفَوِّضُ أَمْرِي إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ».کار خود را به خدا واگذاشتم که او به بندگانش بصیر است.
در مصباح الشریعه منسوب به امام صادق علیه السلام آمده است که تفویض پنج حرف دارد: «ت» ترکِ تدبیر در امور دنیا و واگذاردن کار به خدا؛ «ف» فنای هر چه که سالک را به غیرخدا مشغول کند؛ «و» وفا به عهدی که انسان با خدا بسته است؛ «ی» یقین به خدا و یأس از خود؛ «ض» ضمیر مصفا و کارهای ضروری را به خدا وانهادن.[۵۱]
خواجه عبداللّه انصاری تفویض را پس از مقام توکل و قبل از مقام ثقه دانسته است.[۵۲] در رسالة صد میدان منسوب به وی تقویض بعد از ایثار و قبل از فتوح آمده و به سه نوع آن اشاره شده است: تفویض در دین که عبارت است از مداخله نکردن سالک در امور خداوندی و سازگاری با آنچه خداوند مقرر کرده؛ تفویض در قسم قسمت، یعنی بنده قسمت خود را بپذیرد و با دعا و طلب درصدد تغییر حکم خداوند و قسمت خود نباشد؛ تفویض در حسابِ خلق که عبارت است از پذیرفتن ظاهر مردم و نیندیشیدن به باطن آنان و پرهیزکردن از بدشمردن دیگران.[۵۳]
درجات اهل تفویض
خواجه عبداللّه انصاری برای اهل تفویض سه درجه ذکر کرده است: درجة اول آن است که انسان بداند قبل از انجام دادن کارها هیچ قدرتی ندارد و از مکر مکاران در امان نیست، از یاری حق مأیوس نشود و به قصد و ارادة خود متکی نباشد؛ دوم، دانستن نیازمندی کامل خود به خدا به طوری که هیچیک از اعمال خود را نجات بخش و هیچ گناهی را مهلک نداند و چیزی را سبب چیزی نداند و خداوند را فاعل مطلق شمرد؛ سوم، شهود ولایت حق بر بنده است که در این مرتبه سالک خداوند را در همه امور منفرد می بیند، همه احوال و مقامات را از او می داند و هیچ امری را از غیرحق نمی شمارد و می داند که فقط خداوند مسبب احوال «جمع» و «تفرقه» و تغییرات آن برای انسان است و هر که را بخواهد هدایت یا گمراه می کند.[۵۴]
عبدالکریم جیلانی(گیلانی)مقام تفویض را به چهار گروه اختصاص داده است: تفویض نیکان که همة کارها را به خداوند ارجاع می کنند و از هر گونه ادعای ملکیت مبرّایند؛ تفویض شهدا که افعالِ خداوند را در خود و دیگران بخوبی مشاهده می کنند، در اعمال خود از دعوی فاعلیت بری اند، خود و نفس خود را نمی بینند و از این رو توقع اجر و جزا ندارند و زمام همه امور را به حق تفویض می کنند؛ تفویض صدیقین که در همه تجلیات گوناگون خداوند جمال وی را می بینند، و تفویض مقرّبین که مختص کسانی است که در برابر آنچه خداوند برای مخلوقات مقرر کرده ناشکیبا نیستند، اسرار الاهی را فاش نمی کنند و به سبب دانستن اسرار، خود را برتر از دیگران نمی بینند و روحشان پیوسته با خداوند است.[۵۵]
تفویض و تسلیم و توکل
عرفا ضمن آنکه قرابت بین تفویض و تسلیم را بیان کرده اند، تفویض را برتر از تسلیم دانسته اند.[۵۶] به نظر عبدالکریم جیلانی، اهل تسلیم برخلاف اهل تفویض نسبت به آنچه در برابر آن تسلیم شده اند، راضی نیستند.[۵۷]
مستملی بخاری در شرح التعرف کلاباذی، تفویض را برتر از تسلیم دانسته و گفته است که تسلیم از اعمال مجرَّدان[۵۸] و صفت کسی است که خود را صاحبِ اختیار و تدبیر می بیند و چون کاری را به خداوند بسپارد، اختیار و تدبیر را به وی واگذار می کند ولی تفویض آن است که از ابتدا برای خود اختیار و تدبیر و تصرفی در امور قائل نشود.
این صفت از مقامات مفرّدان[۵۹] است.[۶۰] عرفا حضرت ابراهیم علیه السلام را صاحب مقام تسلیم می دانند همچنانکه در قرآن کریم آمده است[۶۱] و می گویند در میان پیامبران صفت تفویض تنها مختص به پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم است.[۶۲]
عبدالکریم جیلانی[۶۳] تفویض و تسلیم را به توکل نیز نزدیک دانسته و گفته است که فرق توکل با آنها این است که در توکل، موکل در آنچه وکیل آن شده، دعوی مالکیت دارد. خواجه عبداللّه انصاری نیز معنای تفویض را گسترده تر از توکل دانسته و گفته است که در توکل، موکل بعد از وقوع اتفاق بر خدا توکل می کند تا خدا مطابق با مصلحت او کارش را اصلاح کند ولی در تفویض، مُفَوِّض هم قبل و هم بعد از وقوع اتفاق، کار را به خدا محول می کند؛ بدین ترتیب در این حالت «استسلام» یا انقیاد نسبت به خدا کامل است و «توکل» را شعبه ای از آن باید دانست.[۶۴]
اهمیت تفویض
درباره اهمیت تفویض، غزالی[۶۵] از پیامبر اکرم نقل کرده است: «اَوّلُ العِلْمِ مَعْرفَةُ الجبّارِ وَ آخِرُ العِلْمِ تفویض الاَمْرِ اِلَیهِ».اولِ علم آن است که خداوند را به جباری و قهاری بشناسی و آخر آن این که کار را به او تفویض کنی.
علاءالدولة سمنانی[۶۶] نیز گفته است که اگر طاعت بنده از فرشتگان مقرب بیشتر باشد ولی در توکل و تفویض و رضا به کمال نرسد طاعتش ارزشی ندارد. همچنین گفته است که سالک باید در تسلیم و ارادت به شیخ و در تقلید از پیامبر به کمال برسد و در نتیجه آن به توکل و تفویض و رضا نایل شود.[۶۷]
پانویس
- ↑ جوهری، الصحاح : تاج اللغة و صحاح العربیة؛ ابن فارِس، معجم مقاییس اللغة؛ ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر؛ فَیّومی، المصباح المنیر، ذیل «فوض».
- ↑ سوره مؤمن: 44.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به ابن بابویه، من لایحضرهُ الفقیه، 1404، ج1، ص495؛ کلینی، ج2، ص525؛ متقی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج2، ص174؛ مجلسی، ج84، ص313ـ314.
- ↑ مجلسی، ج1، ص225.
- ↑ مجلسی، ج90، ص189.
- ↑ رجوع کنید به طوسی، التبیان، ج6، ص11، ج9، ص580؛ فضل طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج5، ص129؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج 8، ص160.
- ↑ رجوع کنید به ابن فارس، معجم مقاییس اللغة؛ فیّومی، المصباح المنیر، ذیل «وکل».
- ↑ رجوع کنید به ابن بابویه، من لایحضرهُ الفقیه، 1404، ج1، ص495؛ کلینی، ج2، ص47، 52، 525، 581؛ متقی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج1، ص37؛ مجلسی، ج83، ص182، ج74، ص177، ج65، ص382.
- ↑ کلینی، ج2، ص65؛ مجلسی، ج75، ص336.
- ↑ فضل طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج1، ص320؛ نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج2، ص420، ج10، ص172.
- ↑ متقی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج1، ص37؛ کلینی، ج2، ص47؛ مجلسی، ج74، ص177.
- ↑ کلینی، ج2، ص52؛ مجلسی، ج1، ص225، ج7، ص180.
- ↑ کلینی، ج2، ص547؛ مجلسی، ج90، ص189.
- ↑ کلینی، ج2، ص63؛ آقاجمال خوانساری، شرح محقق بارع جمال الدین محمد خوانساری بر غرر الحکم و دررالکلم، ج5، ص220؛ نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج5، ص222.
- ↑ مجلسی، ج65، ص382، ج75، ص164؛ آقا جمال خوانساری، شرح محقق بارع جمال الدین محمد خوانساری بر غرر الحکم و دررالکلم، ج4، ص115.
- ↑ کلینی، ج2، ص559؛ مجلسی، ج1، ص225.
- ↑ کلینی، ج1، ص265ـ268؛ مجلسی، ج17، ص1ـ14، ج25، ص328ـ350.
- ↑ مجلسی، ج25، ص349.
- ↑ رجوع کنید به ابن بابویه، عیون اخبار الرضاء، 1363ش، ج1، ص124؛ احمد طبرسی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ج2، ص198؛ مجلسی، ج5، ص12؛ نیز رجوع کنید به ادامة مقاله، بخش کلام.
- ↑ مجلسی، ج25، ص348.
- ↑ مجلسی، ج25، ص349ـ350.
- ↑ رجوع کنید به کلینی، ج1، ص159؛ احمد طبرسی، الاحتجاج علی اهل اللجاج ، ج2، ص254.
- ↑ رجوع کنید به جبر و اختیار.
- ↑ رجوع کنید به ابن بابویه، التوحید، 1357ش، ص359ـ360، 363؛ ابن بابویه،عیون اخبار الرضاء، 1363ش، ج1، ص144؛ مجلسی، ج5، ص17؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله.
- ↑ رجوع کنید به ادامة مقاله.
- ↑ اشعری، مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ص439.
- ↑ بغدادی، الفرق بین الفرق، ص160ـ161.
- ↑ مفید، مجموعة مصنفات شیخ مفید، 1413، ج5، ص46.
- ↑ رجوع کنید به رازی، رسائل فلسفیّة، ج1، ص291ـ316.
- ↑ بدوی، محمدبن زکریا رازی، ص627ـ629.
- ↑ ابن بابویه، التوحید، 1357ش، ص360ـ361؛ مفید، مجموعة مصنفات شیخ مفید، 1413، ج5، ص29.
- ↑ رجوع کنید به احمد طبرسی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ج2، ص254.
- ↑ رجوع کنید به مفید، 1413، مجموعة مصنفات شیخ مفید، ج5، ص133؛ مفید،اوائل المقالات، 1372ش، ص21، 124.
- ↑ طوسی، تمهید، ص27.
- ↑ ابن ندیم، ص201؛ بغدادی، الفرق بین الفرق، ص19؛ شهرستانی، الملل و النحل، ج1، ص125؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج9، ص42ـ43؛ عطوان، الفرق الاسلامیة فی بلاد الشام فی العصر الاموی، ص29.
- ↑ قاضی عبدالجباربن احمد، المغنی، ج8، ص4.
- ↑ بغدادی، الفرق بین الفرق، ص20؛ شهرستانی، الملل و النحل، ج1، ص49؛ ابوزهرة، تاریخ المذاهب الاسلامیة، ج1، ص124.
- ↑ رجوع کنید به مفید، اوائل المقالات، 1372ش، ص15؛ علامه حلی، نهج الحقّ و کشف الصّدق، 1407ب، ص101؛ علامه حلی، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، 1338ش، ص110؛ علامه حلی، 1407الف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص308؛ فاضل مقداد، النافع یوم الحشر فی شرح الباب الحادی عشر، ص27؛ ابن مخدوم حسینی، مفتاح الباب ص156.
- ↑ اشعری، مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ص199.
- ↑ اشعری، مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ص199ـ200؛ علامه حلّی، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، 1338ش، ص88، 91.
- ↑ رجوع کنید قاضی عبدالجباربن احمد، به شرح الاصول الخمسة، ج8، ص109ـ161؛ نیز رجوع کنید به قاضی عبدالجباربن احمد، المحیط، ص356ـ366؛ همو، شرح الاصول، ص375ـ376.
- ↑ ابن شاذان، الایضاح، ص6.
- ↑ بغدادی، الفرق بین الفرق، ص68.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ج1، ص125.
- ↑ نیز رجوع کنید به ابوزهرة، تاریخ المذاهب الاسلامیة، ج1، ص124.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ج1، ص56، 74.
- ↑ رجوع کنید به شهرستانی، الملل و النحل، ج1، ص85.
- ↑ ماتریدی، التوحید، ص74.
- ↑ انصاری، منازل السایرین، ص76، 334؛ سلمی، طبقات الصوفیة، 1406، ص174؛ سلمی، مجموعة آثار ابوعبدالرحمان سلمی، 1369ـ1372ش، ج2، ص279.
- ↑ رجوع کنید به ادامة مقاله.
- ↑ گیلانی، شرح فارسی مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه، ج2، ص470؛ برای آگاهی از احادیث رجوع کنید به بخش اول مقاله.
- ↑ انصاری، منازل السایرین، ص75ـ78.
- ↑ انصاری، صد میدان، ص334.
- ↑ انصاری، منازل السایرین، ص78؛ نیز رجوع کنید به اسنوی، حیاةالقلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج2، ص158ـ159؛ عبدالرزاق کاشی، شرح منازل السائرین، ص180ـ181؛ حکیم، لطائف العرفان، ص268.
- ↑ جیلانی، الانسان الکامل فی معرفة الاواخر و الاوائل، ج2، ص142.
- ↑ قس نراقی، جامع السعادات، ج3، ص213 که این دو مقام را مترادف دانسته است.
- ↑ قس نراقی، جامع السعادات، ج3، ص213
- ↑ رجوع کنید به تجرید.
- ↑ رجوع کنید به تفرید.
- ↑ ج2، ص908ـ913.
- ↑ رجوع کنید به سوره بقره: 131.
- ↑ رجوع کنید به تسلیم.
- ↑ جیلانی، الانسان الکامل فی معرفة الاواخر و الاوائل، ج2، ص142.
- ↑ انصاری، منازل السایرین، ص77؛ نیز رجوع کنید به عبدالرزاق کاشی، شرح منازل السائرین، ص178ـ179.
- ↑ غزالی، کیمیای سعادت، ج2، ص404.
- ↑ سمنانی، مصنفات فارسی، ص103.
- ↑ سمنانی، مصنفات فارسی، ص104.
منابع مقاله
- علاوه بر قرآن ؛
- محمدبن حسین آقاجمال خوانساری ، شرح محقق بارع جمال الدین محمد خوانساری بر غرر الحکم و دررالکلم ، تألیف عبدالواحدبن محمد آمدی ، چاپ جلال الدین محدّث ارموی ، تهران 1366 ش ؛
- ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت 1383/1963، چاپ افست قم 1364ش؛
- ابن بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم?( 1357 ش ) ؛
- همو، عیون اخبارالرضاء، چاپ مهدی لاجوردی، قم 1363 ش ؛
- همو، کتاب من لایحضرهُ الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم 1404؛
- ابن شاذان، الایضاح، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، تهران 1363 ش ؛
- ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قم 1404؛
- ابن کثیر، البدایة و النهایة، چاپ علی شیری، بیروت 1408؛
- ابن مخدوم حسینی، مفتاح الباب، به ضمیمة النافع یوم الحشر فی شرح الباب الحادی عشر، چاپ مهدی محقق، تهران 1365 ش ؛
- ابن ندیم؛
- محمد ابوزهرة، تاریخ المذاهب الاسلامیة، قاهره ( 1976 ) ؛
- علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین ، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن 1400/ 1980؛
- عبدالرحمان بدوی ، «محمدبن زکریا رازی »، ترجمة نصراللّه پورجوادی ، در تاریخ فلسفه در اسلام ، به کوشش میان محمد شریف ، ج 1، تهران : نشر دانشگاهی ، 1362 ش ؛
- عبدالقاهربن طاهر بغدادی ، الفرق بین الفرق ، چاپ عزت عطار حسینی ، مصر 1367/ 1948؛
- اسماعیل بن حماد جوهری ، الصحاح : تاج اللغة و صحاح العربیة ، چاپ احمد عبدالغفور عطار، قاهره 1376، چاپ افست بیروت 1407؛
- محمدبن زکریا رازی ، رسائل فلسفیّة ، ج 1، چاپ پل کراوس : مناظرات بین ابی حاتم الرازی و ابی بکر الرازی ، قاهره 1939، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
- محمدبن عبدالکریم شهرستانی ، الملل و النحل ، چاپ محمد سیدکیلانی ، قاهره 1387/1967؛
- احمدبن علی طبرسی ، الاحتجاج علی اهل اللجاج ، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به ، قم 1413؛
- فضل بن حسن طبرسی ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی ، بیروت 1408/1988؛
- محمدبن حسن طوسی ، التبیان فی تفسیر القرآن ، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
- همو، کتاب تمهید الاصول فی علم الکلام ، چاپ عبدالمحسن مشکوة الدینی ، تهران 1362 ش ؛
- حسین عطوان ، الفرق الاسلامیة فی بلاد الشام فی العصر الاموی ، ( بیروت 1986 ) ؛
- حسن بن یوسف علامه حلّی ، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت ، چاپ محمد نجمی زنجانی ، تهران 1338 ش ؛
- همو، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد ، چاپ حسن حسن زاده آملی ، قم 1407 الف ؛
- همو، نهج الحقّ و کشف الصّدق ، چاپ عین اللّه حسنی ارموی ، قم 1407 ب ؛
- مقدادبن عبداللّه فاضل مقداد، النافع یوم الحشر فی شرح الباب الحادی عشر ، چاپ مهدی محقق ، تهران 1365 ش ؛
- احمدبن محمد فیّومی ، المصباح المنیر ، بیروت 1987؛
- قاضی عبدالجباربن احمد، شرح الاصول الخمسة ، چاپ عبدالکریم عثمان ، قاهره 1384؛
- همو، المحیط بالتکلیف ، چاپ عمر سیدعزمی ، ( قاهره 1965 ) ؛
- همو، المغنی فی ابواب التوحید و العدل ، ج 8 ، چاپ توفیق طویل و سعید زاید، مصر ( بی تا. ) ؛
- محمدبن احمد قرطبی ، الجامع لاحکام القرآن ، بیروت 1405/ 1985؛
- کلینی ؛
- محمدبن محمد ماتریدی ، کتاب التوحید ، چاپ فتح اللّه خلیف ، استانبول 1979؛
- علی بن حسام الدین متقی ، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال ، چاپ صفوة سقا،بیروت 1397؛
- مجلسی ؛
- محمدبن محمد مفید، اوائل المقالات ،تهران 1372 ش ؛
- همو، مجموعة مصنفات شیخ مفید ، قم 1413؛
- حسین بن محمدتقی نوری ، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، قم 1407ـ 1408.
- علاوه بر قرآن ؛
- محمدبن حسن اسنوی ، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب ، در هامش ابوطالب مکی ، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید ،ج 1ـ2، قاهره 1310، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
- عبداللّه بن محمد انصاری ، منازل السایرین ، متن عربی با مقایسه به متن علل المقامات و صد میدان ، ترجمة دری منازل السایرین و علل المقامات و شرح کتاب از روی آثار پیرهرات از روان فرهادی ، تهران 1361 ش ؛
- عبدالکریم بن ابراهیم جیلانی ، الانسان الکامل فی معرفة الاواخر و الاوائل ، قاهره 1390/1970؛
- محمدعلی حکیم ، لطائف العرفان ، تهران 1340 ش ؛
- محمدبن حسین سلمی ، طبقات الصوفیة ، چاپ نورالدین شریبه ، قاهره 1406/1986؛
- همو، مجموعة آثار ابوعبدالرحمان سلمی : بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر ، چاپ نصراللّه پورجوادی ، 11: کتاب الفتوة ، چاپ سلیمان آتش ، تهران 1369ـ1372 ش ؛
- عبدالرزاق کاشی ، شرح منازل السائرین ، چاپ محسن بیدارفر، قم 1372 ش ؛
- احمدبن محمد علاءالدولة سمنانی ، مصنفات فارسی ، چاپ نجیب مایل هروی ، تهران 1369 ش ؛
- محمدبن محمد غزالی ، کیمیای سعادت ، چاپ حسین خدیوجم ، تهران 1364 ش ؛
- عبدالرزاق گیلانی ، شرح فارسی مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه ، چاپ جلال الدین محدّث ارموی ، تهران 1343ـ1344 ش ؛
- اسماعیل بن محمد مستملی ، شرح التعرف لِمذهب التصوف ، چاپ محمد روشن ، تهران 1363ـ1366 ش ؛
- مهدی بن ابی ذر نراقی ، جامع السعادات ، چاپ محمد کلانتر، نجف 1387/1967، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) .
منبع
- رضا برنجکار و صفورا هوشیار، مدخل«تفویض» در دانشنامه جهان اسلام، جلد7.
