لسان العرب (کتاب)
«لسان العرب» تألیف محمد بن مکرم ابن منظور (م، ۷۱۱ ق)، از مهمترین لغت‌نامه‌های عربی به عربی است. این کتاب شامل نظریات معتبرترین لغت‌نامه‌هاى رایج در زمان مؤلف پیرامون واژه‌هاست و از حیث تفصیل و کثرت لغات و فراوانى شواهد و توجیهات زبانى، در میان دیگر واژه‌نامه‌هاى زبان عربى کم‌نظیر است.
 | |
| نویسنده | محمد بن مكرم ابن منظور |
| موضوع | واژه‌نامه عربی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱۵ |
|
| |
مؤلف
«محمد بن مکرم» مشهور به «ابن منظور» (۷۱۱-۶۳۰ ق)، لغوی، ادیب و قاضی مسلمان مصری در قرن هفتم و هشتم هجری است. شمس‌الدين ذهبی، تقی‌الدین سبکی، از شاگردان او هستند.
مقریزی، ابن منظور را از فقهای برجسته شافعی شمرده است، در حالی که دیگران از جمله سیوطی او را دارای مذهب تشيع خالى از تعصب و رفض دانسته‌اند.
ابن منظور کتاب‌های ادبی و تاریخی متعددی را خلاصه کرده است. لغت‌نامه «لسان العرب»، از مهمترین آثار اوست. برخی دیگر از آثار او عبارتند از: سرور النفس بمدارک الحواس الخمس، مختار الاغانی فی الاخبار و التهانی، مختصر تاریخ دمشق، نثار الازهار فى الليل والنهار، اختصار کتاب الحیوان، لطائف الذخیرة، مختار الطبقات الکبری.
معرفی کتاب
کتاب «لسان العرب»، لغت نامه‌اى بزرگ است و علت عمده شهرت ابن منظور نیز همین کتاب اوست. این کتاب از حیث تفصیل و کثرت مواد لغات و فراوانى شواهد و توجیهات زبانى، در میان قاموس هاى زبان عربى کم‌نظیر است.
ابن منظور در مقدمه کتاب، انگیزه خود را از نگارش «لسان العرب» این گونه بیان مى‌گوید: «از دیرباز پیوسته به مطالعه کتاب هاى لغت مشغول بودم تا از شیوه و انگیزه نگارش آنها آگاهى یابم که آنها را بر دو دسته یافتم: گروهى بسیار زیبا مباحث را جمع‌آورى کرده‌اند، اما خوب آنها را ارائه نداده‌اند. و گروهى مباحث را زیبا ارائه داده‌اند، اما خوب جمع آورى نکرده‌اند. لذا بر آن شدم تا کتابى را به نگارش درآورم که شامل تمام واژه‌هاى لغت‌نامه‌هاى معتبر باشد و آن را به ترتیب کتاب صحاح جوهرى مرتب کردم و مزیّن به آیات قرآن و ذکر معجزات آن و روایات ارزشمند و سخنان زیبا نمودم».
انتقاد ابن منظور به دیگر کتاب‌هاى رایج لغت در دوران خود این است که غالباً از ترتیب و سبک زیبایى برخوردار نیستند و مطالب را به راحتى در اختیار خواننده قرار نمى‌دهند. از دیدگاه ابن منظور، هیچ یک از لغت نویسان پیشین، دو جنبه گردآورى و ساماندهى را یک جا به کمال نرسانده‌اند. او ویژگى آثار لغوى دیگر را تأکید بر مآخذ و روایت هاى شفاهى مى‌دانست و تازگى کار خود را در تکیه کامل بر کتب لغت مى‌دید.
ابن منظور کتاب «لسان العرب» را بر مبناى لغت نامه‌هاى زیر نگاشته و آنها را «اصول خمسه» نامیده است:
- تهذیب اللغة، نوشته ابومنصور محمد بن احمد ازهرى (م، ۳۷۰ هجرى)
- المحکم والمحیط، نوشته ابوالحسن على بن اسماعیل بن سیده اندلسى (م، ۴۵۸ هجرى)
- الصحاح، نوشته ابونصر اسماعیل بن حماد جوهرى (م، ۳۹۳ هجرى)
- حواشى بر الصحاح، نوشته ابن برى (م، ۵۸۲ هجرى)
- النهایة فی غریب الحدیث والأثر، نوشته مجدالدین ابن اثیر (م، ۶۰۶ هجرى)
ابن حجر و سیوطى و زبیدى، «جمهرة» را نیز از منابع لسان العرب شمرده‌اند. اما به نظر مى‌رسد ابن منظور مستقیماً از «جمهرة» بهره نبرده و منقولات او به طور غیرمستقیم و از طریق منابع دیگرى است، لذا نمى‌توان «جمهرة» را از منابع «لسان» به شمار آورد.
محتوای کتاب
ابن منظور در این کتاب، ریشه‌هاى لغات را به پیروى از جوهرى بر پایه نظام قافیه ترتیب داده است. بر حسب این نظام، ملاک ترتیب الفبایى ریشه‌ها در مرتبه اول، حرف پایانى است، پس از آن حرف نخست و سرانجام حرف میانى است.
این کتاب علاوه بر معانى واژه‌ها، شامل احادیث، آیات قرآن کریم، بحث هاى تفسیرى، معجزات قرآن، سخنان بزرگان، ضرب المثل ها و اشعار فراوان مى‌باشد.
ابن منظور به عقیده خویش توانسته است آراء پراکنده لغویان مشرق و مغرب را گرد آورد و جامعیتى به لسان دهد که گذشتگان به سبب عدم نقل تمام از سایر لغت نامه‌ها به آن نرسیده بودند. بنابراین کتاب «لسان العرب» شامل نظریات مهمترین و معتبرترین لغت نامه‌هاى رایج در زمان مؤلف پیرامون واژه‌هاست.
مؤلف چنانکه خود مى‌گوید، روى هم رفته در نقل از منابع، امین است، جز آن که غالبا مأخذ قول را ذکر نکرده و گاهى در نقل از متن اصلى عبارتى را انداخته است. همچنین کثرت لغات و شواهد و عدم تلفیق نقلهاى گوناگون در مواردى سخن او را به آشفتگى و تکرار کشانده است.
تعلیقه‌های کتاب
از میان کارهایى که در نقد و اصلاح «لسان العرب» صورت گرفته است، دو کتاب با عناوین «تصحیح لسان العرب» از احمد تیمور (قاهره ۱۳۳۴-۱۳۴۳ قمرى) و «تحقیقات و تنبیهات فی معجم لسان العرب» از عبدالسلام هارون (بیروت ۱۴۰۷ قمرى) قابل ذکر است.
همچنین لسان العرب از آنجا که شامل انبوهى از شواهد شعرى است، پیوسته مورد توجه محققان قرار داشته است. در حدود سال ۱۹۶۰ میلادى، حمید الله همه شواهد شعرى آن را استخراج نمود و بر حسب قافیه آنها منظم کرد و دست نویس مجموعه آنها را به صورت نُسخ تصویرى در اختیار محققان فرانسوى قرار داد.
منابع
- نرم افزار جامع تفاسیر نور، بخش کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
| دائره المعارف ها | * دانشنامه جهان اسلام * دائرة المعارف بزرگ اسلامی * دائرة المعارف قرآن کریم * دانشنامه فرهنگ فاطمی * دانشنامه امام حسین علیه السلام * دانشنامه امیرالمومنین علیه السلام * دانشنامه قرآن و حدیث * دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی * دایرة المعارف فارسی |
| فرهنگ های تخصصی | *فرهنگ قرآن * فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام * فرهنگ عاشورا * قاموس قرآن * نثر طوبی * سفینه البحار |
| واژه نامه ها | * المنجد * تاج العروس * جمهرة اللغة * قاموس المحیط * لسان العرب * مجمع البحرین * مفردات قرآن راغب * معجم مقاییس اللغة |
| سرگذشت نامه ها | *ريحانة الادب * روضات الجنات * طبقات اعلام الشیعه * اعیان الشیعه * مجالس المؤمنین * گلشن ابرار * ستارگان حرم * اثر آفرینان |
| کتابشناسی ها | * الذریعه الی تصانیف الشیعه * کشف الظنون * الفهرست ابن ندیم * فهرست کتاب های چاپی فارسی |
| منابع مرجع الکترونیکی | * ویکی شیعه * دانشنامه اسلامی |
