فخر رازی
«فخرالدین محمد بن عمر رازی» مشهور به «فخر رازی» و «امام المشکّکین» (۵۴۳-۶۰۶ ق) متکلم، فقیه، مفسر و فیلسوف نامدار مسلمان ایرانی در سده ششم هجری است. او صاحب تألیفات بسیاری در علوم مختلف اسلامی است که معروفترین آنها کتاب «مفاتیح الغیب» از مفصل‌ترین تفاسیر قرآن می‌باشد.
| |
| نام کامل | محمد بن عمر فخر رازی |
| زادروز | ۵۴۳ قمری |
| زادگاه | شهر ری |
| وفات | ۶۰۶ قمری |
| مدفن | هرات |
|
| |
| اساتید |
کمال سمعانی، مجدالدین جیلی، ضیاالدین عمر، محمود بن حسن حمصی،... |
| شاگردان |
شمس‌الدین خسروشاهی، قطب‌الدین مصری، زین‌الدین کشی، شمس‌الدین خوئی، شهاب‌الدین نیشابوری،... |
| آثار |
مفاتیح الغیب، لباب الاشاره فی شرح اشارات، عصمة الانبیاء، نهایة العقول، المحصول فی علم الاصول، لوامع البینات، مباحث المشرقیه، الخلق و البعث،... |
زندگی‌نامه
فخرالدین ابوعبدالله محمد بن عمر تیمی رازی در ۲۵ رمضان سال ۵۴۳ یا ۵۴۴ قمری در شهر ری زاده شد.
فخر رازی در فروع دین، شافعی مذهب و در اصول عقاید، پیرو مذهب اشاعره بود و با این وصف با علمای هم کیش خود همیشه در مجادله و مناظره بود. زندگی فخر رازی، علی رغم عسرت و تنگدستی در دوران نوجوانی، پس از ورود به خوارزم و ماوراءالنهر و سکونت چند ساله در دربار خوارزمشاهیان رونق یافت.
رازى مدتى به سفر رفت و در خوارزم و ماوراءالنهر به دليل بيان مطالبى بر خلاف مذهب مردم آنجا، از شهر اخراج شده به هرات رفت. در آنجا مورد اكرام و احترام‌سلاطين غورى قرار گرفت و سلطان غياث‌الدين محمد غورى مسجد جامع‌بزرگ و مدرسه جامع هرات را براى مجالس پند و درس امام فخر رازى بنا نهاد.
فخر رازی در بیشتر اصول مسلم فلسفی شک کرده و بر فلاسفه متقدم ایراداتی وارد آورده است. از آنجا که وی دارای ذهنی بسیار نقاد و تحلیلگر بود، قدرت عجیبی در ایجاد شک و شبهه در آثار فلاسفه بزرگ داشت و از این جهت به امام المشکّکین مشهور است.
از حوادث دردناک زندگی فخر رازی در سالهای پایانی زندگی، مرگ فرزند جوانش محمد در اواسط سال ۶۰۱ ق. در هرات بود. او در اوایل سال ۶۰۶ ق. به بیماری سختی مبتلا شد و سرانجام در روز عید فطر همین سال در ۶۲ سالگی در هرات درگذشت.
متن وصیت نامه امام فخر در کتابهایی چون طبقات الشافعیه سبکی و طبقات الاطبا ذکر شده است. این وصیت نامه را وی حدود ۸ ماه پیش از مرگش یعنی در ۲۱ محرم ۶۰۶ هـ.ق خطاب به شاگردش ابوبکر ابراهیم بن ابی بکر بن علی اصفهانی املا کرده است. وصیت نامه متضمن چکیده نظریات او پیرامون دین و فلسفه و قرآن با عباراتی فشرده است.
تحصیلات و استادان
محمد بن عمر فخر رازی ابتدا نزد پدرش که خطیب مشهوری بود درس خواند و تفسیر قرآن را فراگرفت. سپس نزد کمال سمعانی (سمنانی) مقدمات علوم و در مراغه نزد مجدالدین جیلی علم کلام و حکمت را آموخته و نزد ضیاالدین عمر و محمود بن حسن حمصی دیگر علوم را فراگرفت. او برای آموختن فلسفه بوعلی و فارابی به خراسان رفت و نتیجه کامل گرفت و به ماوراءالنهر سفر کرد.
وی یکی از مشاهیر علمی و ادبی اسلام شمرده می شود که در عصر خود از بزرگترین علما و حکمای اسلام بوده و در علوم معقول و منقول یعنی فلسفه، کلام، ریاضیات و فقه و اصول، تفسیر قرآن و ادبیات، صاحب نظر و مرجع فضلای زمان محسوب می شده است.
شاگردان
فخر رازی شاگردان زیادی داشته است، که بعضی از آنها مبرز بوده‌اند از جمله: شمس‌الدین خسروشاهی، قطب‌الدین مصری، زین‌الدین کشی، شمس‌الدین خوئی، شهاب‌الدین نیشابوری.
آثار و تألیفات
نوشته ها و تصنیفات فخر رازی متعدد و در رشته های گوناگون فلسفه، کلام، حکمت، فقه و دانشهای دیگر اسلامی است. اکثر تألیفات او به زبان عربی و برخی به فارسی است:
۱. مفاتیح الغیب (تفسیر کبیر)، که از مفصل‌ترین تفاسیر قرآنی در ۳۲ جلد است.
۲. تفسیر القرآن الصغیر، که آن را به نام «اسرار التنزیل و انوار التاویل» نامیده است.
۳. نهایة العقول
۴. المحصول فی علم الاصول
۵. المحصل افکار المتقدمین و المتأخرین من الحکما و المتکلمین
۶. الملخص فی الحکمه
۷. شرح عیون الحکمه
۸. مباحث المشرقیه، که کتابی است بزرگ در علوم الهی و طبیعی که در آن انتقادات سختی به آرا حکما کرده است.
۹. لباب الاشاره فی شرح اشارات، که در این کتاب «اشارات» ابن سینا را به طرز "قال-اقول" شرح کرده و انتقادات و اعتراضات سختی بر بوعلی و فلسفه او وارد آورده است.
۱۰. المطالب العالیه فی الحکمه
۱۱. الاربعین فی اصول الدین
۱۲. تنبیه الاشاره فی الاصول
۱۳. المعالم فی الاصلین
۱۴. سراج القلوب
۱۵. زبدة الافکار و عمدة النظار
۱۶. الجامع الکبیر فی الطب
۱۷. مناقب الامام الاعظم الشافعی
۱۸. تفسیر اسماء الحسنی
۱۹. السرّ المکتوم فی مخاطبة الشمس و القمر و النجوم
۲۰. تأسیس التقدیس، که برای سیف الدین ملک العادل در کلام نوشته است.
۲۱. الرسالة الکمالیة، که به فارسی و در منطق و نجوم نوشته است.
۲۲. الطریقة فی الجدل
۲۳. شرح سقط الزند
۲۴. رسالة فی السؤال
۲۵. منتخب تنکلوشا
۲۶. مباحث الوجود و العدم
۲۷. مباحث الجدل
۲۸. جواب القیلانی
۲۹. النبض
۳۰. شرح کلیات قانون ابن سینا، در طب
۳۱. تفسیر الفاتحه
۳۲. سورة البقرة
۳۳. شرح الوجیز للغزالی
۳۴. الطریقه العلائیه فی الخلاف، در چهار مجلد
۳۵. لوامع البینات فی شرح اسماء االله و صفاته
۳۶. فی ابطال القیاس (ناتمام)
۳۷. شرح نهج البلاغه (ناتمام)
۳۸. فضائل الصحابة الراشدین
۳۹. القضا و القدر
۴۰. رسالة الحدوث
۴۱. اللطایف الغیاثیه
۴۲. شفا الغی من الخلاف
۴۳. الخلق و البعث
۴۴. الخمسین فی اصول الدین به فارسی
۴۵. الاخلاق
۴۶. الرسالة الصاحبیه
۴۷. الرسالة المجدیه
۴۸. عصمة الانبیاء
۴۹. فی الرمل
۵۰. شرح مصادرات اقلیدس
۵۱. رساله فی الهندسه
۵۲. رساله نفثة المصدور
۵۳. رساله فی ذمّ الدنیا
۵۴. الاختیارات العلائیه فی التأثیرات المائیه
۵۵. احکام الاحکام
۵۶. الریاض المونقة فی الملل و النحل
۵۷. رساله فی النفس
۵۸. زبدة العلم فی الکلام
۵۹. تهذیب الدلایل و عیون المسائل
۶۰. تعجیز الافلاسفه
۶۱. البیان و البرهان فی رد علی اهل الزیغ و الطغیان
۶۲. شرح مفصل زمخشری
۶۳. المباحث العمادیه فی مطالب المعادیه
۶۴. نهایة الایجاز فی البیان
۶۵. الانارات فی شرح الاشارات
۶۶. ارشاد النظار الی لطایف الاسرار
۶۷. تحصیل الحق
۶۸. حدایق الازهار، یا جامع العلوم ستینی
۶۹. رساله فی النبوات
۷۰. مباحث الحدود
۷۱. الجوهر الفرد
۷۲. الرعایه
۷۳. اجوبة المسائل البخاریه
۷۴. من الراس الی الخلق
۷۵. الاشربه
۷۶. براهین النهائیه
از فخر الدین رازی همچون اکثر متفکران و دانشمندان ایرانی اشعار اندکی به زبانهای فارسی و عربی بر جای مانده است، که بیشتر حاوی مفاهیم پندآمیز هستند. سروده های فارسی او غالبا در قالب رباعی است. این رباعی ها با اشعار کسانی چون ابوسعید ابوالخیر، عمر خیام، ابن سینا و بابا افضل کاشانی به گونه ای در هم آمیخته است. مفصل ترین اثر منظوم فارسی فخرالدین رازی منظومه نویافته ای است در منطق و فلسفه. فخر رازی این منظومه را در میانه سالهای ۵۸۹ تا ۵۹۳ ساخته و در آن مباحث فلسفه و منطق، طبیعیات و الهیات را به منظور آموزش نو آموزان و طالب علمان به نظم آورد. فخرالدین رازی این منظومه را خطاب به ناصرالدین ملکشاه فرزند سلطان تکش خوارزمشاه سروده و در برخی ابیات آن از این شاهزاده ستایش کرده است.
منابع
- "امام فخر رازی"، دائرة المعارف طهور.
- جامع العلوم ستینی، فخرالدین رازی.
- "فخر رازی، امام المشککین"، سایت تبیان زنجان.
