بیت الحکمه: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (مهدی موسوی صفحهٔ بیت الحكمه را به بیت الحکمه منتقل کرد)
 
(۲ نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است)
سطر ۱: سطر ۱:
بزرگ‌ترين و معتبرترين كتابخانه‌هاي جهان اسلام در سده‌هاي نخستين اسلامي در [[بغداد]] را بيت‌الحكمه مي‌دانند كه مي‌توان آن را نخستين كتابخانه عمومي يا نيمه‌عمومي و دانشگاهي در [[تاريخ اسلام]] دانست. در منابع اسلامي، اين كتابخانه به اسامي گوناگوني چون خزانه‌الحكمه، خزانه‌المأمون، خزانه‌الكتب و دارالحكمه معرفي شده، اما با نام بيت‌الحكمه بيشتر آوازه يافته است. كلمه "حكمت" در مفهوم عام، شامل علومي چون طب، نجوم، هيئت، طبيعيات، رياضيات، الهيات، منطق، و فلسفه بوده است.
+
«بیت‌الحکمه» بزرگ‌ترین و معتبرترین کتابخانه‌های جهان اسلام در سده‌های نخستین اسلامی در [[بغداد]] است که می‌توان آن را نخستین کتابخانه عمومی یا دانشگاهی در [[تاریخ اسلام]] دانست. در منابع اسلامی، این کتابخانه به اسامی گوناگونی چون خزانةالحکمه، خزانةالکتب و دارالحکمه نیز معرفی شده است. کلمه "حکمت" در مفهوم عام، شامل علومی چون [[طب]]، نجوم، هیئت، طبیعیات، [[ریاضیات]]، الهیات، [[منطق]] و [[فلسفه]] بوده است.
  
==تاريخچه==
+
==تاریخچه بیت‌الحکمه==
  
از تاريخ دقيق تأسيس بيت‌الحكمه اطلاع دقيقي در دست نيست. نخستين سنگ بناي آن در زمان انتقال خلافت از بني‌اميه به بني‌عباس در سال 132 ق. نهاده شده است؛ زيرا نوشته‌اند كه خلفاي بني‌عباس، از جمله ابوجعفر منصور (158 ق)، اهتمام بسياري به جمع‌آوري كتب قديمي و ترجمه آنها داشته‌اند؛ چنان‌كه منصور طيّ نامه‌اي از پادشاه روم خواست تا كتاب‌هاي حاكمان يوناني را براي وي بفرستد و پادشاه روم كتاب‌هاي اقليدس را همراه برخي كتب ديگر براي او فرستاد.
+
از تاریخ دقیق تأسیس بیت‌الحکمه اطلاع دقیقی در دست نیست. نخستین سنگ بنای آن در زمان انتقال خلافت از [[بنی‌امیه]] به [[بنی‌عباس]] در سال ۱۳۲ ق. نهاده شده است؛ زیرا نوشته‌اند که خلفای بنی‌عباس، از جمله [[منصور (خلیفه عباسی)|ابوجعفر منصور]] (۱۵۸ ق)، اهتمام بسیاری به جمع‌آوری کتب قدیمی و ترجمه آنها داشته‌اند؛ چنان‌که منصور طی نامه‌ای از پادشاه روم خواست تا کتاب‌های حاکمان یونانی را برای وی بفرستد و پادشاه روم کتاب‌های اقلیدس را همراه برخی کتب دیگر برای او فرستاد.
  
منصور كتاب‌هاي ديگري نيز به زبان‌هاي پهلوي، فارسي، سرياني و عبراني فراهم و خزانه‌اي از كتب مختلف بنياد كرد. اين خزانه پس از منصور به مهدي عباسي (169 ق)، كه او نيز به ترجمه اين‌ گونه كتب علاقه بسيار داشت، رسيد؛ سپس آن گنجينه همراه با برخي كتاب‌هاي تأليف‌ شده در زمان مهدي به هارون‌الرشيد به ارث رسيد و هارون با استفاده از خزانه منصور و مهدي و نيز مجموعه‌ها و كتاب‌هاي ديگري كه فراهم ساخت، اقدام به تأسيس بيت‌الحكمه كرد ولي شالوده نخستين آن همان خزانه‌هاي كتب منصور و مهدي بوده است. بر اين اساس، تاريخ تقريبي تأسيس بيت‌الحكمه به پيش از سقوط برامكه (187 ق) بازمي‌گردد؛ زيرا بنابر شواهد تاريخي، برامكه در تأسيس بيت‌الحكمه و ترجمه كتب از زبان‌هاي ديگر به زبان عربي نقش اساسي داشته‌اند.
+
منصور کتاب‌های دیگری نیز به زبان‌های پهلوی، فارسی، [[زبان سریانی|سریانی]] و عبرانی فراهم و خزانه‌ای از کتب مختلف بنیاد کرد. این خزانه پس از منصور به [[مهدی (خلیفه عباسی)|مهدی عباسی]] (۱۶۹ ق)، که او نیز به ترجمه این‌ گونه کتب علاقه بسیار داشت، رسید؛ سپس آن گنجینه همراه با برخی کتاب‌های تألیف‌ شده در زمان مهدی به [[هارون الرشید|هارون‌الرشید]] به [[ارث]] رسید و هارون با استفاده از خزانه منصور و مهدی و نیز مجموعه‌ها و کتاب‌های دیگری که فراهم ساخت، اقدام به تأسیس بیت‌الحکمه کرد ولی شالوده نخستین آن همان خزانه‌های کتب منصور و مهدی بوده است. بر این اساس، تاریخ تقریبی تأسیس بیت‌الحکمه به پیش از سقوط برامکه (۱۸۷ ق) بازمی‌گردد؛ زیرا بنابر شواهد تاریخی، برامکه در تأسیس بیت‌الحکمه و ترجمه کتب از زبان‌های دیگر به زبان عربی نقش اساسی داشته‌اند.
  
در برخي منابع آمده است كه بيت‌الحكمه در زمان هجوم سپاهيان هارون‌الرشيد به روم شرقي (بيزانس) در سال 181 ق. داير بوده است و افرادي در آن به كار ترجمه و تأليف و استنساخ كتب مشغول بوده‌اند. بيت‌الحكمه در زمان هارون پيشرفت بسيار كرد، اما درخشش و اوج شهرت آن مديون اهتمام فراوان مأمون عباسي است كه اين مركز تحول چشمگيري پيدا كرد و در حقيقت به‌ صورت مؤسسه‌اي علمي و فرهنگستاني درآمد و علاوه بر تأليف و ترجمه و نقل كتب مختلف به زبان عربي، مركزي براي بحث و مناظره، تدريس و مطالعه معارف بشري در سطوح عالي، رصد كردن ستارگان و جمع‌آوري كتب و استنساخ آنها نيز به‌ شمار مي‌رفت.
+
در برخی منابع آمده است که بیت‌الحکمه در زمان هجوم سپاهیان هارون‌الرشید به روم شرقی (بیزانس) در سال ۱۸۱ ق. دایر بوده است و افرادی در آن به کار ترجمه و تألیف و استنساخ کتب مشغول بوده‌اند. بیت‌الحکمه در زمان هارون پیشرفت بسیار کرد، اما درخشش و اوج شهرت آن مدیون اهتمام فراوان [[مأمون|مأمون عباسی]] است که این مرکز تحول چشمگیری پیدا کرد و در حقیقت به‌ صورت مؤسسه‌ای علمی و فرهنگستانی درآمد و علاوه بر تألیف و ترجمه و نقل کتب مختلف به زبان عربی، مرکزی برای بحث و مناظره، تدریس و مطالعه معارف بشری در سطوح عالی، رصد کردن ستارگان و جمع‌آوری کتب و استنساخ آنها نیز به‌ شمار می‌رفت.
  
از اين رو، در بسياري از منابع اسلامي تأسيس بيت‌الحكمه به مأمون نسبت داده شده و مطالبي نقل گرديده كه نشان‌دهنده علاقه فراوان مأمون به [[حكمت]] و [[فلسفه]] و علوم قديمي يوناني، هندي و ايراني است. ابن نديم به يكي از اين مطالب اشاره كرده و سپس نوشته است كه از آن پس مأمون به پادشاه روم نامه نوشت و از او خواست تا كتاب‌هاي خزانه روم را كه حاوي علوم قديمي يوناني بود، براي وي بفرستد. پادشاه روم گرچه در ابتدا امتناع ورزيد، پس از مشاوره با تني چند از درباريان، آن كتاب‌ها را براي مأمون به بغداد فرستاد.
+
از این رو، در بسیاری از منابع اسلامی، تأسیس بیت‌الحکمه به مأمون نسبت داده شده و مطالبی نقل گردیده که نشان‌دهنده علاقه فراوان مأمون به [[حکمت]] و [[فلسفه]] و علوم قدیمی یونانی، هندی و [[ایران|ایرانی]] است. [[ابن ندیم]] به یکی از این مطالب اشاره کرده و سپس نوشته است که از آن پس مأمون به پادشاه روم نامه نوشت و از او خواست تا کتاب‌های خزانه روم را که حاوی علوم قدیمی یونانی بود، برای وی بفرستد. پادشاه روم گرچه در ابتدا امتناع ورزید، پس از مشاوره با تنی چند از درباریان، آن کتاب‌ها را برای مأمون به [[بغداد]] فرستاد.
  
شماري از مورخان نوشته‌اند كه مأمون حدود صد بار شتر كتاب از قسطنطنيه به بغداد حمل كرد كه داراي ذخاير گرانبهايي چون كتاب‌هاي بطلميوس و مانند آن بود. انتقال اين كتاب‌ها بر اساس پيمان‌نامه صلحي بود كه با امپراتور ميخائيل سوم بسته شد و از شرايط آن، انتقال يكي از كتابخانه‌هاي مهم قسطنطنيه به بغداد بود. ابن نباته نيز در ذيل شرح حال سهل‌ بن هارون فارسي اشاره كرده است كه از جزيره قبرس نيز كتاب‌هايي براي مأمون به بغداد آوردند.
+
شماری از مورخان نوشته‌اند که مأمون حدود صد بار شتر کتاب از قسطنطنیه به بغداد حمل کرد که دارای ذخایر گرانبهایی چون کتاب‌های بطلمیوس و مانند آن بود. انتقال این کتاب‌ها بر اساس پیمان‌نامه صلحی بود که با امپراتور میخائیل سوم بسته شد و از شرایط آن، انتقال یکی از کتابخانه‌های مهم قسطنطنیه به بغداد بود. ابن نباته نیز در ذیل شرح حال سهل‌ بن هارون فارسی اشاره کرده است که از جزیره قبرس نیز کتاب‌هایی برای مأمون به بغداد آوردند.
  
اين داستان را با اختلاف بسيار، ديگران نيز آورده‌اند. قفطي در شرح حال ارسطو آورده است كه مأمون به پادشاه روم نامه نوشت تا كتاب‌هاي حكمت ارسطو را براي وي بفرستد. پادشاه روم كه از مأمون شكست خورده بود، چاره‌اي جز اطاعت نديد زيرا اين داستان پس از فتح شهرهاي آنقره (آنكاراعموريّه و ديگر شهرهاي روم (به سال 190 ق) اتفاق افتاد و كتاب‌هاي فراواني از آنجا به بغداد منتقل گرديد كه از جمله يحيي‌ بن ماسويه مأمور ترجمه آنها شد. اين داستان‌ها، اگر صحت داشته باشد، نشان مي‌دهد كه حمل كتاب از روم به بغداد چند بار تكرار شده است؛ زيرا داستان‌هاي نقل‌ شده با هم اختلاف فراوان دارند.
+
این داستان را با اختلاف بسیار، دیگران نیز آورده‌اند. قفطی در شرح حال ارسطو آورده است که مأمون به پادشاه روم نامه نوشت تا کتاب‌های [[حکمت]] ارسطو را برای وی بفرستد. پادشاه روم که از مأمون شکست خورده بود، چاره‌ای جز اطاعت ندید زیرا این داستان پس از فتح شهرهای آنقره (آنکاراعموریه و دیگر شهرهای روم (به سال ۱۹۰ ق) اتفاق افتاد و کتاب‌های فراوانی از آنجا به بغداد منتقل گردید که از جمله یحیی‌ بن ماسویه مأمور ترجمه آنها شد. این داستان‌ها، اگر صحت داشته باشد، نشان می‌دهد که حمل کتاب از روم به بغداد چند بار تکرار شده است؛ زیرا داستان‌های نقل‌ شده با هم اختلاف فراوان دارند.
  
مأمون نيز از خراسان به مقدار صد بار شتر كتاب نفيس و گرانبها به [[بغداد]] منتقل ساخت؛ چنان‌كه نوشته‌اند از حاكم صقليّه نيز كتاب‌هايي درخواست كرد، كه براي وي فرستاده شد.
+
مأمون از [[خراسان]] نیز به مقدار صد بار شتر کتاب نفیس و گرانبها به [[بغداد]] منتقل ساخت؛ چنان‌که نوشته‌اند از حاکم صقلیه نیز کتاب‌هایی درخواست کرد، که برای وی فرستاده شد.
  
نهضت ترجمه و نقل علوم از زبان‌هاي مختلف به زبان عربي در [[تاريخ اسلام]]، داراي سه مرحله اساسي بوده است: مرحله نخست آن از اواخر حكومت بني‌اميه آغاز شد و تا روي كار آمدن بني‌عباس ادامه يافت؛ مرحله دوم از زمان منصور عباسي آغاز گرديد و تا روي كار آمدن هارون‌الرشيد تداوم پيدا كرد و در زمان مأمون به اوج شكوفايي خود رسيد؛ مرحله سوم پس از مأمون آغاز شد و تا قرون بعد ادامه يافت.
+
[[نهضت ترجمه در عهد خلفای عباسی|نهضت ترجمه]] و نقل علوم از زبان‌های مختلف به زبان عربی در [[تاریخ اسلام]]، دارای سه مرحله اساسی بوده است: مرحله نخست آن از اواخر حکومت بنی‌امیه آغاز شد و تا روی کار آمدن بنی‌عباس ادامه یافت؛ مرحله دوم از زمان منصور عباسی آغاز گردید و تا روی کار آمدن هارون‌الرشید تداوم پیدا کرد و در زمان مأمون به اوج شکوفایی خود رسید؛ مرحله سوم پس از مأمون آغاز شد و تا قرون بعد ادامه یافت.
  
علاقه خلفاي بني‌اميه و بني‌عباس به حكمت يوناني و علوم ايراني و هندي، ناشي از سابقه ممتدّ اين علوم در يونان، روم و ايران باستان بود. آنان سعي داشتند كه از يونان، روم و ايران پيروي كنند؛ به‌ ويژه شهرت كتابخانه‌هاي اسكندريه و دانشگاه گنديشاپور كشش و جاذبه بسياري براي آنها داشت. از اين رو به فكر ترجمه كتب يونان، روم، هند و ايران افتادند و براي ايجاد مراكز علمي، مانند آن دو مركز، اهتمام بسيار ورزيدند. ايجاد بيت‌الحكمه در بغداد كه تشابه فراواني با كتابخانه اسكندريه و گنديشاپور داشت و شامل كتابخانه و رصدخانه مجهزي نيز بود، خود مؤيد اين موضوع است.
+
علاقه خلفای بنی‌امیه و بنی‌عباس به حکمت یونانی و علوم ایرانی و هندی، ناشی از سابقه ممتدّ این علوم در یونان، روم و [[ایران]] باستان بود. آنان سعی داشتند که از یونان، روم و ایران پیروی کنند؛ به‌ ویژه شهرت کتابخانه‌های اسکندریه و دانشگاه گندیشاپور (جندیشاپور) کشش و جاذبه بسیاری برای آنها داشت. از این رو به فکر ترجمه کتب یونان، روم، هند و ایران افتادند و برای ایجاد مراکز علمی، مانند آن دو مرکز، اهتمام بسیار ورزیدند. ایجاد بیت‌الحکمه در بغداد که تشابه فراوانی با کتابخانه اسکندریه و گندیشاپور داشت و شامل کتابخانه و رصدخانه مجهزی نیز بود، خود مؤید این موضوع است.
  
بيت‌الحكمه از چند جهت با كتابخانه‌هاي اسكندريه و گنديشاپور شباهت داشته است:
+
بیت‌الحکمه از چند جهت با کتابخانه‌های اسکندریه و گندیشاپور شباهت داشته است:
  
# اهتمام بيت‌الحكمه به حكمت قديم در يونان، روم و ايران و كوشش مؤسسان آن در فراهم آوردن كتب مربوط و انتقال معارف يوناني به زبان عربي؛ چنان‌كه اسكندريه و گنديشاپور نيز چنين جنبشي داشتند تا آنها را به رنگ شرقي درآورند.
+
*اهتمام بیت‌الحکمه به حکمت قدیم در یونان، روم و ایران و کوشش مؤسسان آن در فراهم آوردن کتب مربوط و انتقال معارف یونانی به زبان عربی؛ چنان‌که اسکندریه و گندیشاپور نیز چنین جنبشی داشتند تا آنها را به رنگ شرقی درآورند.
# اعزام هيأت‌هاي تحقيق و جست‌وجو جهت يافتن كتب مختلف در كشورهاي همجوار سرزمين‌هاي اسلامي و ارتباط با پادشاهان و حاكمان آن كشورها براي به‌دست آوردن ميراث فرهنگي آنان از طرف مؤسسان بيت‌الحكمه؛ چنان‌كه بطالسه در [[مصر]] و پادشاهان ايران نيز همين كار را براي غني ساختن كتابخانه‌هاي اسكندريه و دانشگاه گنديشاپور انجام مي‌دادند.
+
*اعزام هیأت‌های تحقیق و جست‌وجو جهت یافتن کتب مختلف در کشورهای همجوار سرزمین‌های اسلامی و ارتباط با پادشاهان و حاکمان آن کشورها برای به‌دست آوردن میراث فرهنگی آنان از طرف مؤسسان بیت‌الحکمه؛ چنان‌که بطالسه در [[مصر]] و پادشاهان ایران نیز همین کار را برای غنی ساختن کتابخانه‌های اسکندریه و دانشگاه گندیشاپور انجام می‌دادند.
# انتخاب زبده‌ترين مترجمان و جمع‌آوري عالمان و متفكران براي كار در بيت‌الحكمه از جانب هارون و مأمون در بغداد؛ يعني همان كاري كه بطالسه و پادشاهان ايران براي گردآوري عالمان و دانشمندان از نقاط مختلف جهان، مخصوصاً يونان در اسكندريه و گنديشاپور به‌عمل مي‌آوردند.
+
*انتخاب زبده‌ترین مترجمان و جمع‌آوری عالمان و متفکران برای کار در بیت‌الحکمه از جانب هارون و مأمون در بغداد؛ یعنی همان کاری که بطالسه و پادشاهان ایران برای گردآوری عالمان و دانشمندان از نقاط مختلف جهان، مخصوصاً یونان در اسکندریه و گندیشاپور به‌عمل می‌آوردند.
# گوناگون بودن كارهاي فرهنگي در بيت‌الحكمه؛ به اين معنا كه در اين مركز بخش‌ها و قسمت‌هاي مختلفي جهت كارهاي متنوع تحقيقي، علمي، ترجمه، تأليف، استنساخ، تدريس و جز آنها درنظر گرفته شده بود؛ چنان‌كه در اسكندريه و گنديشاپور نيز بخش‌هاي مختلفي براي فعاليت‌هاي علمي وجود داشت. با توجه به اين شباهت‌ها، مي‌توان نتيجه گرفت كه فكر تأسيس بيت‌الحكمه توسط خلفاي بني‌عباس تقليدي از مؤسسان اسكندريه و گنديشاپور بوده است.
+
*گوناگون بودن کارهای فرهنگی در بیت‌الحکمه؛ به این معنا که در این مرکز بخش‌ها و قسمت‌های مختلفی جهت کارهای متنوع تحقیقی، علمی، ترجمه، تألیف، استنساخ، تدریس و جز آنها درنظر گرفته شده بود؛ چنان‌که در اسکندریه و گندیشاپور نیز بخش‌های مختلفی برای فعالیت‌های علمی وجود داشت. با توجه به این شباهت‌ها، می‌توان نتیجه گرفت که فکر تأسیس بیت‌الحکمه توسط خلفای بنی‌عباس تقلیدی از مؤسسان اسکندریه و گندیشاپور بوده است.
  
 
==ساختمان و بخش‌ها==
 
==ساختمان و بخش‌ها==
  
بيت‌الحكمه، چنان‌كه در برخي منابع تصريح شده است، در قسمت غربي بغداد قرار داشته ولي از نظر وضعيت ساختمان مشخص نيست. نوشته‌اند كه در اين مركز علمي غرفه‌هاي فراواني بوده كه هر يك به كاري اختصاص داشته است؛ از قبيل: غرفه‌هاي ترجمه كه به دارالترجمه معروف بوده و در هر يك از غرفه‌هاي ترجمه، لغت و زباني خاص به عربي ترجمه مي‌شده است؛ غرفه‌هاي تأليف كه به علوم مختلف اختصاص داشته‌اند؛ غرفه استنساخ؛ غرفه تذهيب و تجليد و صحافي؛ غرفه‌هاي تدريس كه در هر يك از آنها علمي و رشته‌اي از علوم تدريس مي‌شده؛ غرفه‌هاي مناظرات و مباحثات كلامي و علمي؛ غرفه‌هاي مخازن كتب و غرفه‌هايي جهت سكونت شبانه‌روزي دانشمنداني كه در بيت‌الحكمه بيتوته مي‌كردند .
+
بیت‌الحکمه، چنان‌که در برخی منابع تصریح شده است، در قسمت غربی [[بغداد]] قرار داشته ولی از نظر وضعیت ساختمان مشخص نیست. نوشته‌اند که در این مرکز علمی غرفه‌های فراوانی بوده که هر یک به کاری اختصاص داشته است؛ از قبیل: غرفه‌های ترجمه که به دارالترجمه معروف بوده و در هر یک از غرفه‌های ترجمه، لغت و زبانی خاص به عربی ترجمه می‌شده است؛ غرفه‌های تألیف که به علوم مختلف اختصاص داشته‌اند؛ غرفه استنساخ؛ غرفه تذهیب و تجلید و صحافی؛ غرفه‌های تدریس که در هر یک از آنها علمی و رشته‌ای از علوم تدریس می‌شده؛ غرفه‌های مناظرات و مباحثات [[علم کلام|کلامی]] و علمی؛ غرفه‌های مخازن کتب و غرفه‌هایی جهت سکونت شبانه‌روزی دانشمندانی که در بیت‌الحکمه بیتوته می‌کردند.
  
راجع به اين غرفه‌ها و بخش‌هاي مختلف بيت‌الحكمه اشاراتي در منابع و مآخذ قديم و جديد اسلامي ذكر شده است. از جمله نوشته‌اند كه مأمون به يحيي‌ بن زياد فرّاء دستور داد كه درباره اصول نحو كتابي تأليف كند. براي سكونت او در بيت‌الحكمه غرفه‌اي در نظر گرفت كه وي به‌ طور شبانه‌روزي در آن غرفه سكونت داشت. يحيي‌ بن زياد مطالب را تقرير مي‌كرد و كاتباني در اختيار داشت كه مطالب را مي‌نوشتند؛ چندين نفر نيز براي فراهم ساختن غذا و ديگر احتياجات وي دائم در اختيار او بودند.
+
راجع به این غرفه‌ها و بخش‌های مختلف بیت‌الحکمه اشاراتی در منابع و مآخذ قدیم و جدید اسلامی ذکر شده است. از جمله نوشته‌اند که [[مأمون]] به یحیی‌ بن زیاد فرّاء دستور داد که درباره اصول [[نحو]] کتابی تألیف کند. برای سکونت او در بیت‌الحکمه غرفه‌ای در نظر گرفت که وی به‌ طور شبانه‌روزی در آن غرفه سکونت داشت. یحیی‌ بن زیاد مطالب را تقریر می‌کرد و کاتبانی در اختیار داشت که مطالب را می‌نوشتند؛ چندین نفر نیز برای فراهم ساختن غذا و دیگر احتیاجات وی دائم در اختیار او بودند.
  
از ديگر بخش‌هاي وابسته به بيت‌الحكمه دو رصدخانه بوده است؛ يكي رصدخانه بغداد واقع در محله شمّاسيّه كه يكي از رؤساي آن سند بن علي، يهودي مسلمان‌شده به دست مأمون بود و ديگري رصدخانه [[دمشق]] كه در جبل قاسيون قرار داشته است. بر اين اساس، بيت‌الحكمه مركزي بزرگ با غرفه‌ها و رواق‌هاي متعدد بوده و هر رواقي به علمي و لغتي اختصاص داشته است.
+
از دیگر بخش‌های وابسته به بیت‌الحکمه دو رصدخانه بوده است؛ یکی رصدخانه بغداد واقع در محله شمّاسیه که یکی از رؤسای آن سند بن علی، [[یهود|یهودی]] مسلمان‌شده به دست مأمون بود و دیگری رصدخانه [[دمشق]] که در جبل قاسیون قرار داشته است. بر این اساس، بیت‌الحکمه مرکزی بزرگ با غرفه‌ها و رواق‌های متعدد بوده و هر رواقی به علمی و لغتی اختصاص داشته است.
  
==مديريت==
+
==مدیریت بیت‌الحکمه ==
  
از چگونگي اداره بيت‌الحكمه اطلاع دقيق در دست نيست، جز اين كه افرادي از برجسته‌ترين دانشمندان آن روزگار از جانب هارون‌الرشيد و مأمون براي سرپرستي بخش‌هايي از آن انتخاب مي‌شدند كه از آنان با عناوين صاحب بيت‌الحكمه، خازن بيت‌الحكمه و امين دارالترجمه ياد شده است.
+
از چگونگی اداره بیت‌الحکمه اطلاع دقیق در دست نیست، جز این که افرادی از برجسته‌ترین دانشمندان آن روزگار از جانب [[هارون الرشید|هارون‌الرشید]] و [[مأمون]] برای سرپرستی بخش‌هایی از آن انتخاب می‌شدند که از آنان با عناوین صاحب بیت‌الحکمه، خازن بیت‌الحکمه و امین دارالترجمه یاد شده است.
  
اين افراد چنان‌كه در برخي منابع تصريح شده هر يك رياست بخشي از بيت‌الحكمه را بر عهده داشته است. مشهورترين آنها عبارتند از:
+
این افراد چنان‌که در برخی منابع تصریح شده هر یک ریاست بخشی از بیت‌الحکمه را بر عهده داشته است. مشهورترین آنها عبارتند از:
  
# سهل‌ بن هارون فارسي، اديب، شاعر و حكيم شعوبي كه گويا نخستين كسي است كه به‌ عنوان مدير و رئيس بيت‌الحكمه و يا چنان‌كه در منابع آمده، صاحب بيت‌الحكمه معرفي شده است.
+
*سهل‌ بن هارون فارسی، ادیب، شاعر و حکیم شعوبی که گویا نخستین کسی است که به‌ عنوان مدیر و رئیس بیت‌الحکمه و یا چنان‌که در منابع آمده، صاحب بیت‌الحکمه معرفی شده است.
# سعيد بن هارون، برادر سهل كه از او به‌ عنوان شريك سهل در اداره بيت‌الحكمه نام برده‌اند.
+
*سعید بن هارون، برادر سهل فارسی که از او به‌ عنوان شریک سهل در اداره بیت‌الحکمه نام برده‌اند.
# سَلَم و يا به قولي سلمان كه از او نيز به‌ عنوان همكار سهل و صاحب بيت‌الحكمه ياد شده است. به احتمال قوي، اين سه نفر در زمان هارون‌الرشيد و مأمون رياست بيت‌الحكمه را بر عهده داشته‌اند و از آنجا كه اين سه تن همزمان و با هم عهده‌دار رياست بوده‌اند، مي‌توان استنباط كرد كه هر يك از آنها رياست بخشي از بيت‌الحكمه را داشته است. ابوسهل فضل‌ بن نوبخت فارسي كه از او با عناوين: خزانه‌دار (خازن) و مدير بيت‌الحكمه نام برده‌اند. وي نيز در زمان هارون‌الرشيد به اين سمت انتخاب شده بود و در حقيقت رياست بخشي را بر عهده داشت كه در آنجا كتب فارسي را ترجمه مي‌كرده‌اند.  
+
*سَلَم و یا به قولی سلمان، که از او نیز به‌ عنوان همکار سهل و صاحب بیت‌الحکمه یاد شده است. به احتمال قوی، این سه نفر در زمان هارون‌الرشید و مأمون ریاست بیت‌الحکمه را بر عهده داشته‌اند و از آنجا که این سه تن همزمان و با هم عهده‌دار ریاست بوده‌اند، می‌توان استنباط کرد که هر یک از آنها ریاست بخشی از بیت‌الحکمه را داشته است.  
# توفيل‌ بن تومارهاري كه در عهد مهدي عباسي، رياست گروه مترجمان كتب قديمي يوناني را برعهده داشته سپس در زمان هارون‌الرشيد، رياست بخشي از بيت‌الحكمه با او بوده است.
+
*[[فضل بن نوبخت|ابوسهل فضل‌ بن نوبخت فارسی]]، که از او با عناوین: خزانه‌دار (خازن) و مدیر بیت‌الحکمه نام برده‌اند. وی نیز در زمان هارون‌الرشید به این سمت انتخاب شده بود و در حقیقت ریاست بخشی را بر عهده داشت که در آنجا کتب فارسی را ترجمه می‌کرده‌اند.
# يحيي‌ بن ماسويه (يوحنّا بن ماسويه) كه در سال 190 ق. رياست گروه مترجمان كتاب‌هاي يوناني بيت‌الحكمه را برعهده داشته و كاتباني ماهر در خدمت او بوده‌اند، وي تا زمان متوكل نيز زنده و بر سر كار بوده است. سند بن علي يهودي كه رياست رصدخانه بيت الحكمه بغداد را برعهده داشته است.
+
*توفیل‌ بن تومارهاری که در عهد [[مهدی (خلیفه عباسی)|مهدی عباسی]]، ریاست گروه مترجمان کتب قدیمی یونانی را برعهده داشته سپس در زمان هارون‌الرشید، ریاست بخشی از بیت‌الحکمه با او بوده است.
# يحيي‌ بن ابي منصور منجّم كه به گفته قفطي در زمان هارون متولي بيت‌الحكمه و يا متولي خزانه الحكمه بوده و رياست رصدخانه [[بغداد]] را نيز بر عهده داشته است.
+
*یحیی‌ بن ماسویه (یوحنّا بن ماسویه)، که در سال ۱۹۰ ق. ریاست گروه مترجمان کتاب‌های یونانی بیت‌الحکمه را برعهده داشته و کاتبانی ماهر در خدمت او بوده‌اند، وی تا زمان [[متوکل (خلیفه عباسی)|متوکل]] نیز زنده و بر سر کار بوده است. سند بن علی یهودی که ریاست رصدخانه بیت الحکمه بغداد را برعهده داشته است.
# يوحنّا بن بطريق فيلسوف، كه رياست دارالترجمه كتب فلسفي را برعهده داشته است.
+
*یحیی‌ بن ابی منصور منجّم، که به گفته قفطی در زمان هارون متولی بیت‌الحکمه و یا متولی خزانه الحکمه بوده و ریاست رصدخانه [[بغداد]] را نیز بر عهده داشته است.
# حُنَين‌ بن اسحاق كه رياست دارالترجمه كتب پزشكي و مسئوليت هماهنگ‌سازي كارهاي ترجمه‌شده و وارسي و تصحيح آنها را عهده‌دار بوده و خود نيز كتب سرياني را به عربي ترجمه مي‌كرده است.
+
*یوحنّا بن بطریق فیلسوف، که ریاست دارالترجمه کتب [[فلسفه|فلسفی]] را برعهده داشته است.
# اسحاق‌ بن حُنَين كه در فضل و صحّت نقل و ترجمه كتب از لغات يوناني و سرياني به عربي همانند پدرش بود و در آشنايي به زبان عربي بر پدرش برتري داشت.
+
*حُنَین‌ بن اسحاق که ریاست دارالترجمه کتب پزشکی و مسئولیت هماهنگ‌سازی کارهای ترجمه‌شده و وارسی و تصحیح آنها را عهده‌دار بوده و خود نیز کتب سریانی را به عربی ترجمه می‌کرده است.
# حُبَيش‌ بن حسن اَعْسَم مسيحي، از شاگردان حُنَين كه از سرياني به عربي ترجمه مي‌كرد.
+
*[[اسحاق بن حنین|اسحاق‌ بن حُنَین]]، که در فضل و صحّت نقل و ترجمه کتب از لغات یونانی و [[زبان سریانی|سریانی]] به عربی همانند پدرش بود و در آشنایی به زبان عربی بر پدرش برتری داشت.
# حجاج‌ بن مطر كه رياست دارالترجمه رياضي را بر عهده داشته است.
+
*حُبَیش‌ بن حسن اَعْسَم مسیحی، از شاگردان حُنَین که از سریانی به عربی ترجمه می‌کرد.
# حسن‌ بن مرار ضبّي، معروف به صنوبري حلّي كه مدتي رياست دارالحكمه را عهده‌دار بوده است.
+
*حجاج‌ بن مطر، که ریاست دارالترجمه ریاضی را بر عهده داشته است.
# عمر بن فرّحان طبري كه رئيس دارالترجمه كتب نجوم بوده است.
+
*حسن‌ بن مرار ضبّی، معروف به صنوبری حلّی که مدتی ریاست دارالحکمه را عهده‌دار بوده است.
 +
*عمر بن فرّحان طبری، که رئیس دارالترجمه کتب نجوم بوده است.
  
از افراد ديگري چون عباس‌ بن سعيد جوهري، ثابت‌بن قُرّه، ابومعشر منجم و كندي نيز به‌عنوان مترجمان بيت‌الحكمه نام برده‌اند. البته تعداد كساني كه با بيت‌الحكمه همكاري داشته‌اند بسيار است. فهرست اسامي كساني كه در زمان هارون و مأمون و بعد از آنها در دارالحكمه به كار ترجمه و تأليف اشتغال داشته‌اند، همراه با نام كتاب‌هايي كه تأليف و ترجمه كرده‌اند در قرن اول و دوم از مقاله هفتم كتاب الفهرست ابن نديم و در كتاب عصرالمأمون رفاعي آمده است. آنان كتاب‌هاي متعددي از زبان‌هاي مختلف يوناني، رومي، فارسي، پهلوي، هندي، قبطي، نبطي، عبراني، سرياني، آرامي و برخي زبان‌هاي ديگر به عربي ترجمه كرده‌اند.
+
از افراد دیگری چون عباس‌ بن سعید جوهری، ثابت‌بن قُرّه، ابومعشر منجم و کندی نیز به‌عنوان مترجمان بیت‌الحکمه نام برده‌اند. البته تعداد کسانی که با بیت‌الحکمه همکاری داشته‌اند بسیار است. فهرست اسامی کسانی که در زمان هارون و مأمون و بعد از آنها در دارالحکمه به کار ترجمه و تألیف اشتغال داشته‌اند، همراه با نام کتاب‌هایی که تألیف و ترجمه کرده‌اند در قرن اول و دوم از مقاله هفتم کتاب [[فهرست ابن ندیم (کتاب)|الفهرست ابن ندیم]] و در کتاب عصرالمأمون رفاعی آمده است. آنان کتاب‌های متعددی از زبان‌های مختلف یونانی، رومی، فارسی، پهلوی، هندی، قبطی، نبطی، عبرانی، سریانی، آرامی و برخی زبان‌های دیگر به عربی ترجمه کرده‌اند.
  
در اين مركز علمي و فرهنگي، عده‌اي ديگر با عناوين كاتب، ناسخ و مجلِّد نيز به كار اشتغال داشته‌اند. بعضي از آنان عبارتند از:
+
در این مرکز علمی و فرهنگی، عده‌ای دیگر با عناوین کاتب، ناسخ و مجلِّد نیز به کار اشتغال داشته‌اند. بعضی از آنان عبارتند از:
  
# علاّن بن حسن شعوبي ايراني از بزرگان برامكه، كه عالِم به انساب بوده و تأليفاتي نيز داشته است وي پيش از سال 187 ق. در بيت‌الحكمه به استنساخ كتب مشغول بوده است.
+
*علاّن بن حسن شعوبی ایرانی، از بزرگان برامکه، که عالِم به انساب بوده و تألیفاتی نیز داشته است. وی پیش از سال ۱۸۷ ق. در بیت‌الحکمه به استنساخ کتب مشغول بوده است.
# ابن ابي‌الحُرَيش كه مجلّد و صحّاف بوده است.
+
*ابن ابی‌الحُرَیش که مجلّد و صحّاف بوده است.
  
عده‌اي از دانشمندان هم در بيت‌الحكمه به تأليف و تصنيف اشتغال داشته‌اند كه در متون و منابع اسلامي به آنها اشاره شده است. از جمله اين افراد مي‌توان به يحيي‌ بن زياد فرّاء اشاره كرد.  
+
عده‌ای از دانشمندان هم در بیت‌الحکمه به تألیف و تصنیف اشتغال داشته‌اند که در متون و منابع اسلامی به آنها اشاره شده است. از جمله این افراد می‌توان به یحیی‌ بن زیاد فرّاء اشاره کرد. از کتاب‌هایی که در بیت‌الحکمه بغداد تألیف شده و مؤلف آن هرثمی شعرانی است؛ هم‌اکنون به‌ صورت خطی در کتابخانه کوپریلی در [[ترکیه]] به شماره ۱۳۹۴ و به نام الفنون‌ الحربیه (کتاب‌الحیل) موجود است.  
  
از كتاب‌هايي كه در بيت‌الحكمه بغداد تأليف شده و مؤلف آن هرثمي شعراني است. هم‌اكنون به‌ صورت خطي در كتابخانه كوپريلي در تركيه به شماره 1394 و به نام الفنون‌ الحربيه (كتاب‌الحيل) موجود است.
+
==امور مالی بیت‌الحکمه ==
  
==امور مالي==
+
درباره وضع مالی و تأمین بودجه و مبالغ بیت‌الحکمه اطلاع دقیق و روشنی در دست نیست؛ چنان‌که درباره تعداد کسانی که در آن به کار علمی و اداری اشتغال داشته‌اند نیز آگاهی چندانی نداریم. همچنین مشخص نیست که حقوق این افراد به چه صورت و به چه میزانی پرداخت می‌شده است. اما این که گروه بسیاری از دانشمندان برجسته اسلامی از اقصی نقاط سرزمین‌های اسلامی به این مرکز علمی جلب شده و در آن به کار اشتغال داشته‌اند، نشان می‌دهد که اولاً این مرکز از شهرت بسیاری برخوردار بوده است؛ ثانیاً حقوق و حق‌الزحمه‌ای که به آنان پرداخت می‌شده چنان قابل توجه بوده که افراد بسیاری را به‌ سوی خود جلب می‌کرده است؛ و ثالثاً بیشتر افرادی که در این مرکز کار می‌کرده‌اند از مشاهیر، عالمان و نخبگان شخصیت‌های علمی بوده‌اند. طبیعی است که پرداخت حقوق باید بر مبنای رتبه علمی آنان محاسبه می‌شده است. از خلال چند گزارش که راجع به پرداخت حق‌الزحمه و حقوق ماهانه در منابع آمده است، می‌توان موازنه‌ای تقریبی راجع به پرداخت حقوق و مخارج ماهانه و سالانه سنگین بیت‌الحکمه در آن روزگار به‌دست آورد.
  
درباره وضع مالي و تأمين بودجه و مبالغ آن اطلاع دقيق و روشني در دست نيست؛ چنان‌كه درباره تعداد كساني كه در بيت‌الحكمه به كار علمي و اداري اشتغال داشته‌اند نيز آگاهي چنداني نداريم. همچنين مشخص نيست كه حقوق اين افراد به چه صورت و به چه ميزاني پرداخت مي‌شده است. اما اين كه گروه بسياري از دانشمندان برجسته اسلامي از اقصي نقاط سرزمين‌هاي اسلامي به اين مركز علمي جلب شده و در آن به كار اشتغال داشته‌اند، نشان مي‌دهد كه اولاً اين مركز از شهرت بسياري برخوردار بوده است؛ ثانياً حقوق و حق‌الزحمه‌اي كه به آنان پرداخت مي‌شده چنان قابل توجه بوده كه افراد بسياري را به‌ سوي خود جلب مي‌كرده است؛ و ثالثاً بيشتر افرادي كه در اين مركز كار مي‌كرده‌اند از مشاهير، عالمان و نخبگان شخصيت‌هاي علمي بوده‌اند. طبيعي است كه پرداخت حقوق بايد بر مبناي رتبه علمي آنان محاسبه مي‌شده است. از خلال چند گزارش كه راجع به پرداخت حق‌الزحمه و حقوق ماهانه در منابع آمده است، مي‌توان موازنه‌اي تقريبي راجع به پرداخت حقوق و مخارج ماهانه و سالانه سنگين بيت‌الحكمه در آن روزگار به‌دست آورد.
+
در گزارشی از ابن ابی‌ اُصَیبَعه به نقل از سجستانی آمده است که بنو شاکر (محمد، احمد و حسن) که خود در بیت‌الحکمه به کار ترجمه اشتغال داشته‌اند، عهده‌دار پرداخت حقوق به برخی دانشمندان نیز بوده‌اند و نوشته‌اند که اینان به کسانی چون حُنَین‌ بن اسحاق، اسحاق‌ بن حنین، ثابت‌ بن قُرَّه، حُبَیش‌ بن حسن اعْسَم و جمعی دیگر ماهانه پانصد دینار پرداخت می‌کرده‌اند.
  
در گزارشي از ابن ابي‌اُصَيْبَعه به نقل از سجستاني آمده است كه بنو شاكر (محمد، احمد، و حسن) كه خود در بيت‌الحكمه به كار ترجمه اشتغال داشته‌اند، عهده‌دار پرداخت حقوق به برخي دانشمندان نيز بوده‌اند و نوشته‌اند كه اينان به كساني چون حُنَين‌ بن اسحاق، اسحاق‌ بن حنين، ثابت‌ بن قُرَّه، حُبَيش‌ بن حسن اعْسَم و جمعي ديگر ماهانه پانصد دينار پرداخت مي‌كرده‌اند.
+
در گزارش دوم آمده است که مأمون به حُنَین‌ بن اسحاق که کتب یونانی را ترجمه می‌کرده به وزن کتاب‌های ترجمه‌شده طلا می‌پرداخته است. در گزارش سوم آمده است که محمد بن عبدالملک زیات که در زمان الواثق عباسی سمت وزارت داشته، برای مترجمان و ناسخان در هر ماه معادل دوهزار دینار حقوق پرداخت می‌کرده است.
  
در گزارش دوم آمده است كه مأمون به حُنَين‌ بن اسحاق كه كتب يوناني را ترجمه مي‌كرده به وزن كتاب‌هاي ترجمه‌شده طلا مي‌پرداخته است. در گزارش سوم آمده است كه محمد بن عبدالملك زيّات كه در زمان الواثق عباسي سمت وزارت داشته، براي مترجمان و ناسخان در هر ماه معادل دوهزار دينار حقوق پرداخت مي‌كرده است.
+
بنابراین، می‌توان گفت که مخارج ماهانه بیت‌الحکمه رقمی بیش از بیست‌هزار دینار در ماه بوده و این مبلغ غیر از مخارجی است که ماهانه در بیت‌الحکمه برای تهیه مُرکب، کاغذ، تجلید، خرید کتاب و خوراک ساکنان بیت‌الحکمه و ملازمان آنجا و کتابخانه بوده است.
  
بنابراين، مي‌توان گفت كه مخارج ماهانه بيت‌الحكمه رقمي بيش از بيست‌هزار دينار در ماه بوده و اين مبلغ غير از مخارجي است كه ماهانه در بيت‌الحكمه براي تهيه مُركّب، كاغذ، تجليد، خريد كتاب و خوراك ساكنان بيت‌الحكمه و ملازمان آنجا و كتابخانه بوده است.
+
==گردآوری کتب==
  
==گردآوري كتب==
+
سنگ بنای کتابخانه بیت‌الحکمه [[بغداد]] را مخازن کتب خلفای عباسی پیش از هارون‌الرشید تشکیل می‌داد. مخازن کتب منصور و مهدی، دو تن از خلفای عباسی که هر دو برای خود گنجینه کتب فراهم کرده بودند، پس از مرگشان به هارون به ارث رسید و بدین ترتیب نخستین مجموعه کتب بیت‌الحکمه شکل گرفت.
  
سنگ بناي كتابخانه بيت‌الحكمه [[بغداد]] را مخازن كتب خلفاي عباسي پيش از هارون‌الرشيد تشكيل مي‌داد. مخازن كتب منصور و مهدي، دو تن از خلفاي عباسي كه هر دو براي خود گنجينه كتب فراهم كرده بودند، پس از مرگشان به هارون به ارث رسيد و بدين ترتيب نخستين مجموعه كتب بيت‌الحكمه شكل گرفت.
+
برخی نوشته‌اند که اسناد و نامه‌ها و پیمان‌نامه‌های [[پیامبر اسلام]] صلی الله علیه و آله و نبشته‌های آیات و متون [[احادیث]] و کتاب‌هایی که تا آن زمان در جهان [[اسلام]] تألیف شده بود نیز از دیگر مجموعه‌هایی است که هسته اصلی تشکیل بیت‌الحکمه و کتابخانه آن بوده است. یکی از نامه‌های مهمی که در بیت‌الحکمه نگهداری می‌شده از [[عبدالمطلب]]، جدّ پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بوده که بر روی پوست نوشته شده است. از آنجا که تأسیس بیت‌الحکمه با فتوحات چشمگیر و کشورگشایی‌های هارون‌الرشید و مأمون همزمان بوده است، بسیاری از کتاب‌های آن از سرزمین‌های فتح‌شده بدست آمده است.
  
برخي نوشته‌اند كه اسناد و نامه‌ها و پيمان‌نامه‌هاي [[پيامبر اسلام]] صلی الله علیه و آله و نبشته‌هاي آيات و متون [[احاديث]] و كتاب‌هايي كه تا آن زمان در جهان اسلام تأليف شده بود نيز از ديگر مجموعه‌هايي است كه هسته اصلي تشكيل بيت‌الحكمه و كتابخانه آن بوده است. يكي از نامه‌هاي مهمي كه در بيت‌الحكمه نگهداري مي‌شده از عبدالمطلب، جدّ پيامبر اسلام صلی الله علیه و آله بوده كه بر روي پوست نوشته شده است. از آنجا كه تأسيس بيت‌الحكمه با فتوحات چشمگير و كشورگشايي‌هاي هارون‌الرشيد و مأمون همزمان بوده است، بسياري از كتاب‌هاي آن از سرزمين‌هاي فتح‌شده بدست آمد كه تفصيل آن در منابع تاريخي آمده است.
+
راه‌های دیگر گردآوری کتاب در بیت‌الحکمه عبارت بوده است از:
  
راه‌هاي ديگر گردآوري كتاب در بيت‌الحكمه عبارت بوده است از:
+
* اعزام هیأت‌های علمی و کتابشناسان ورزیده به شهرهای روم شرقی و ایران و هند و دیگر سرزمین‌ها برای شناسایی و تهیه و خرید و انتقال کتب فلسفی و علمی قدیمی یونانی، ایرانی و هندی؛ که از جمله می‌توان به اعزام هیأتی در سال ۲۱۰ ق. از جانب مأمون اشاره کرد که اعضای آن عبارت بودند از: حجاج‌ بن مطر، ابن بطریق، حُنَین‌ بن اسحاق و سَلَم (صاحب بیت‌الحکمه) که در مدت نُه سال جست‌وجو، منابع و کتب مهمی را شناسایی و تهیه کردند و به بغداد منتقل ساختند.
 +
* گنجاندن ماده و شرطی در پیمان‌نامه‌های صلح منعقد شده میان هارون‌الرشید و مأمون با سلاطین و حکومت‌های شکست‌خورده، مبنی بر این که این پادشاهان و کشورها موظفند برخی کتاب‌های کتابخانه‌های کشور خویش را به [[بغداد]] منتقل سازند که از این رهگذر کتاب‌های بسیاری در بیت‌الحکمه فراهم گردید.
 +
* مکاتبه هارون و مأمون با پادشاهان و حاکمان کشورهای همجوار که در نامه‌ها خواسته شده بود برای بیت‌الحکمه کتاب ارسال دارند.
  
1) اعزام هيأت‌هاي علمي و كتابشناسان ورزيده به شهرهاي روم شرقي و ايران و هند و ديگر سرزمين‌ها براي شناسايي و تهيه و خريد و انتقال كتب فلسفي و علمي قديمي يوناني، ايراني و هندي؛ كه از جمله مي‌توان به اعزام هيأتي در سال 210 ق. از جانب مأمون اشاره كرد كه اعضاي آن عبارت بودند از: حجاج‌ بن مطر، ابن بطريق، حُنَين‌ بن اسحاق و سَلَم (صاحب بيت‌الحكمه) كه در مدت نُه سال جست‌وجو، منابع و كتب مهمي را شناسايي و تهيه كردند و به بغداد منتقل ساختند.
+
کتاب‌هایی که به این ترتیب در بیت‌الحکمه گردآوری شده بود در غرفه‌های مخصوصی به نام "گنجینه" (خزینه یا خزانه) نگهداری می‌شد که در رشته‌های مختلف علمی از جمله حکمت، طب، نجوم، موسیقی، ریاضیات، طبیعیات، الهیات و مانند آن بوده است و از زبان‌های یونانی، رومی، سریانی، عبرانی، قبطی، نبطی، آرامی، هندی (سانسکریت)، فارسی و پهلوی ترجمه شده بود؛ حتی نبشته‌هایی مانند خطوط حمیری، حبشی، و جز آن نیز در بیت‌الحکمه وجود داشته است. از دیگر منابع موجود در بیت‌الحکمه کتاب‌های اسلامی درباره [[حدیث]]، [[کلام]]، [[تفسیر]]، و دیگر [[علوم اسلامی|علوم اسلامی]] بوده است؛ همچنین نقشه‌های جغرافیایی مربوط به شهرها و اقالیم سبعه که [[مسعودی]] صاحب [[مروج الذهب (کتاب)|مروج‌الذهب]]، آنها را در بیت‌الحکمه دیده و نوشته است که این نقشه‌ها با انواع رنگ‌ها ترسیم شده بود و بهتر از کتاب جغرافیایی مارینوس و کتاب جغرافیایی بطلمیوس بوده‌اند. تفسیر جغرافیایی قطع‌الارض در نقشه مأمونی که جمعی از جغرافیدانان آن زمان ترسیم کرده بودند، شامل تصاویری از افلاک، نجوم، دشت‌ها، کوه‌ها، دریاها و شهرها بوده است.
  
2) گنجاندن ماده و شرطي در پيمان‌نامه‌هاي صلح منعقدشده ميان هارون‌الرشيد و مأمون با سلاطين و حكومت‌هاي شكست‌خورده، مبني بر اين كه اين پادشاهان و كشورها موظفند برخي كتاب‌هاي كتابخانه‌هاي كشور خويش را به [[بغداد]] منتقل سازند كه از اين رهگذر كتاب‌هاي بسياري در بيت‌الحكمه فراهم گرديد.
+
آمار دقیقی از کتب موجود در کتابخانه بیت‌الحکمه در دست نیست و مورخان آمار مختلفی در این مورد ارائه کرده‌اند؛ چنان‌که از چهارصد هزار جلد تا رقم مبالغه‌آمیز چهار میلیون جلد نوشته‌اند. از آنجا که منابع تاریخی، بیت‌الحکمه را بزرگ‌ترین و مهم‌ترین کتابخانه صدر اسلام ذکر کرده‌اند، معلوم می‌شود که منابع و کتاب‌های بسیاری در آن بوده است. این کتاب‌ها در دفتری ثبت می‌شده که گویا فهرست آن کتابخانه بوده است و این فهرست را مأمون بررسی می‌کرده است. در برخی منابع، ضمن اشاره به این مطلب نوشته‌اند که مأمون در یک نوبت که این فهرست را بررسی می‌کرده متوجه می‌شود که کتاب جاویدان خرد در آن فهرست ثبت نشده است و حال آن که این کتاب را برای مأمون آورده بودند، لذا از کتابداران در مورد این کتاب و علت ثبت نکردن آن در فهرست سؤال می‌کند.
  
3) مكاتبه هارون و مأمون با پادشاهان و حاكمان كشورهاي همجوار كه در نامه‌ها خواسته شده بود براي بيت‌الحكمه كتاب ارسال دارند.
+
==رکود و ویرانی بیت‌الحکمه==
  
كتاب‌هايي كه به اين ترتيب در بيت‌الحكمه گردآوري شده بود در غرفه‌هاي مخصوصي به نام "گنجينه" (خزينه يا خزانه) نگهداري مي‌شد كه در رشته‌هاي مختلف علمي از جمله حكمت، طب، نجوم، موسيقي، رياضيات، طبيعيات، الهيات و مانند آن بوده است و از زبان‌هاي يوناني، رومي، سرياني، عبراني، قبطي، نبطي، آرامي، هندي (سانسكريت)، فارسي، و پهلوي ترجمه شده بود؛ حتي نبشته‌هايي مانند خطوط حميري، حبشي، و جز آن نيز در بيت‌الحكمه وجود داشته است. از ديگر منابع موجود در بيت‌الحكمه كتاب‌هاي اسلامي درباره [[حديث]]، [[كلام]]، تفسير، و ديگر علوم اسلامي بوده است؛ همچنين نقشه‌هاي جغرافيايي مربوط به شهرها و اقاليم سبعه كه مسعودي صاحب مروج‌الذهب، آنها را در بيت‌الحكمه ديده و نوشته است كه اين نقشه‌ها با انواع رنگ‌ها ترسيم شده بود و بهتر از كتاب جغرافيايي مارينوس و كتاب جغرافيايي بطلميوس بوده‌اند. تفسير جغرافيايي قطع‌الارض در نقشه مأموني كه جمعي از جغرافيدانان آن زمان ترسيم كرده بودند، شامل تصاويري از افلاك، نجوم، دشت‌ها، كوه‌ها، درياها، و شهرها بوده است.
+
اخبار مربوط به بیت‌الحکمه به‌صورت پراکنده در متون قدیمی و تاریخی آمده است. در این متون اوج شکوفایی بیت‌الحکمه را مربوط به زمان خلافت [[مأمون|مأمون عباسی]] دانسته‌اند، اما پس از مأمون به‌ تدریج از رونق بیت‌الحکمه کاسته شد تا آنجا که پس از چند قرن از میان رفت. علل مختلفی برای افول این مرکز علمی در منابع تاریخی ذکر شده است که مهم‌ترین آنها عبارتند از:
  
آمار دقيقي از كتب موجود در كتابخانه بيت‌الحكمه در دست نيست و مورخان آمار مختلفي در اين مورد ارائه كرده‌اند؛ چنان‌كه از چهارصد هزار جلد تا رقم مبالغه‌آميز چهار ميليون جلد نوشته‌اند. از آنجا كه منابع تاريخي، بيت‌الحكمه را بزرگ‌ترين و مهم‌ترين كتابخانه صدر اسلام ذكر كرده‌اند، معلوم مي‌شود كه منابع و كتاب‌هاي بسياري در آن بوده است. اين كتاب‌ها در دفتري ثبت مي‌شده كه گويا فهرست آن كتابخانه بوده است و اين فهرست را مأمون بررسي مي‌كرده است. در برخي منابع، ضمن اشاره به اين مطلب نوشته‌اند كه مأمون در يك نوبت كه اين فهرست را بررسي مي‌كرده متوجه مي‌شود كه كتاب جاويدان خرد در آن فهرست ثبت نشده است و حال آن كه اين كتاب را براي مأمون آورده بودند، لذا از كتابداران در مورد اين كتاب و علت ثبت نكردن آن در فهرست سؤال مي‌كند.
+
* انتقال مرکز خلافت از [[بغداد]] به [[سامرا]] در زمان [[معتصم|معتصم عباسی]] (۱۷۹-۲۲۷ ق)، برادر مأمون. وی در سال ۲۲۲ ق. شهر سامرا را بنا کرد و مرکز خلافت را به آنجا انتقال داد. با انتقال مرکز خلافت، مراکز علمی و فرهنگی بغداد از جمله بیت‌الحکمه از رونق افتاد و از آن پس بیشتر به‌عنوان خزانةالمأمون شهرت یافت. با این همه تا پایان قرن چهارم ق، علما و دانشمندان اسلامی به این مرکز علمی و کتابخانه آن توجه بسیار داشته و برای استفاده به آن مرکز مراجعه می‌کرده‌اند. کسانی چون [[مسعودی]] و [[ابن ندیم|ابن ندیم]] از برخی کتاب‌های بیت‌الحکمه بهره برده و در کتب خود به این مطلب اشاره کرده‌اند.
 
+
* فتنه‌ها و آشوب‌های مختلفی که پس از مأمون در بغداد پدید آمد نیز باعث رکود بیشتر و ضعف روزافزون و از رونق افتادن بیت‌الحکمه گردید. از این رو، بسیاری نوشته‌اند که این مرکز به‌مرور مورد دستبرد خلفا قرار گرفت و کتب موجود در آن ضمیمه خزائن کتب خلفا گردید.
==ويراني بيت‌الحكمه==
+
* اختلاف سلجوقیان با [[معتزله]] که بیت‌الحکمه مرکز تجمع آنان بود، باعث گردید که سلجوقیان این مرکز علمی را ویران سازند و کتب آن را به‌ غارت برند.
 
+
* شواهد انکارناپذیری وجود دارد که بیت‌الحکمه تا زمان هجوم مغولان به [[بغداد]] نیز وجود داشته است. ابن ابی‌اصیبعه نوشته است که در سال ۶۴۳ ق که کتاب عیون‌الانباء را تدوین می‌کرده، از تعدادی از کتاب‌های بیت‌الحکمه که دارای مهر و علامت مأمون بوده و خود او دیده، استفاده کرده است. اما با سقوط بغداد و هجوم مغولان به داخل آن شهر، بسیاری از مراکز علمی و کتابخانه‌ها از جمله بیت‌الحکمه ویران گردید و کتاب‌های این کتابخانه‌ها غارت شد یا در آتش سوخت و یا به دجله ریخته شد؛ چنان‌که گفته‌اند از کتاب‌های به دجله ریخته، سدّی به‌وجود آمد که مغولان و دیگر مردم از روی آنها عبور می‌کردند و آب دجله به‌ سبب مرکب کتاب‌ها سیاه شده بود.
اخبار مربوط به بيت‌الحكمه به‌صورت پراكنده در متون قديمي و تاريخي آمده است. در اين متون اوج شكوفايي بيت‌الحكمه را مربوط به زمان خلافت مأمون عباسي دانسته‌اند، اما پس از مأمون به‌ تدريج از رونق بيت‌الحكمه كاسته شد تا آنجا كه پس از چند قرن از ميان رفت. علل مختلفي براي افول اين مركز علمي در منابع تاريخي ذكر شده است كه مهم‌ترين آنها عبارتند از:
 
 
 
1. انتقال مركز خلافت از [[بغداد]] به [[سامرا]] در زمان معتصم عباسي (179-227 ق)، برادر مأمون. وي در سال 222 ق. شهر سامرا را بنا كرد و مركز خلافت را به آنجا انتقال داد. با انتقال مركز خلافت، مراكز علمي و فرهنگي بغداد از جمله بيت‌الحكمه از رونق افتاد و از آن پس بيشتر به‌عنوان خزانه‌المأمون شهرت يافت. با اين همه تا پايان قرن چهارم ق، علما و دانشمندان اسلامي به اين مركز علمي و كتابخانه آن توجه بسيار داشته و براي استفاده به آن مركز مراجعه مي‌كرده‌اند. كساني چون مسعودي و ابن نديم از برخي كتاب‌هاي بيت‌الحكمه بهره برده و در كتب خود به اين مطلب اشاره كرده‌اند.
 
 
 
2. فتنه‌ها و آشوب‌هاي مختلفي كه پس از مأمون در بغداد پديد آمد نيز باعث ركود بيشتر و ضعف روزافزون و از رونق افتادن بيت‌الحكمه گرديد. از اين رو، بسياري نوشته‌اند كه اين مركز به‌مرور مورد دستبرد خلفا قرار گرفت و كتب موجود در آن ضميمه خزائن كتب خلفا گرديد.
 
 
 
3. اختلاف سلجوقيان با معتزله كه بيت‌الحكمه مركز تجمع آنان بود، باعث گرديد كه سلجوقيان اين مركز علمي را ويران سازند و كتب آن را به‌ غارت برند.
 
 
 
4. شواهد انكارناپذيري وجود دارد كه بيت‌الحكمه تا زمان هجوم مغولان به [[بغداد]] نيز وجود داشته است. ابن ابي‌اصيبعه نوشته است كه در سال 643 ق كه كتاب عيون‌الانباء را تدوين مي‌كرده، از تعدادي از كتاب‌هاي بيت‌الحكمه كه داراي مهر و علامت مأمون بوده و خود او ديده، استفاده كرده است. اما با سقوط بغداد و هجوم مغولان به داخل آن شهر، بسياري از مراكز علمي و كتابخانه‌ها از جمله بيت‌الحكمه ويران گرديد و كتاب‌هاي اين كتابخانه‌ها غارت شد يا در آتش سوخت و يا به دجله ريخته شد؛ چنان‌كه گفته‌اند از كتاب‌هاي به دجله ريخته، سدّي به‌وجود آمد كه مغولان و ديگر مردم از روي آنها عبور مي‌كردند و آب دجله به‌ سبب مركّب كتاب‌ها سياه شده بود.
 
 
 
شماري از كتاب‌هاي كتابخانه‌هاي بغداد، از جمله بيت‌الحكمه پس از فتح [[بغداد]] توسط هولاكوخان به‌ كوشش خواجه نصيرالدين طوسي و يارانش به كتابخانه رصدخانه مراغه انتقال يافت و شماري ديگر بعدها توسط خواجه رشيدالدين فضل‌الله همداني به كتابخانه ربع رشيدي در تبريز منتقل شد.
 
  
 +
شماری از کتاب‌های کتابخانه‌های بغداد، از جمله بیت‌الحکمه پس از فتح بغداد توسط هولاکوخان به‌ کوشش [[خواجه نصیرالدین طوسی|خواجه نصیرالدین طوسی]] و یارانش به کتابخانه رصدخانه مراغه انتقال یافت و شماری دیگر بعدها توسط خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی به کتابخانه ربع رشیدی در [[تبریز|تبریز]] منتقل شد.
 
==منابع==
 
==منابع==
* [http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/%D8%A8%D9%8A%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%83%D9%85%D9%87.aspx دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "بيت الحكمه" از علي رفيعي (علامرودشتي)؛ تلخيص از داكا]، بازیابی: 7 مرداد 1392.
+
*[http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/%D8%A8%D9%8A%D8%AA%20%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%83%D9%85%D9%87.aspx دائرةالمعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، مدخل "بیت الحکمه" از علی رفیعی]، بازیابی: ۷ مرداد ۱۳۹۲.
 
 
 
[[رده:کتابخانه های تاریخی جهان اسلام]]
 
[[رده:کتابخانه های تاریخی جهان اسلام]]
 +
[[رده:کتابخانه های جهان اسلام]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۵ مارس ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۲۰

«بیت‌الحکمه» بزرگ‌ترین و معتبرترین کتابخانه‌های جهان اسلام در سده‌های نخستین اسلامی در بغداد است که می‌توان آن را نخستین کتابخانه عمومی یا دانشگاهی در تاریخ اسلام دانست. در منابع اسلامی، این کتابخانه به اسامی گوناگونی چون خزانةالحکمه، خزانةالکتب و دارالحکمه نیز معرفی شده است. کلمه "حکمت" در مفهوم عام، شامل علومی چون طب، نجوم، هیئت، طبیعیات، ریاضیات، الهیات، منطق و فلسفه بوده است.

تاریخچه بیت‌الحکمه

از تاریخ دقیق تأسیس بیت‌الحکمه اطلاع دقیقی در دست نیست. نخستین سنگ بنای آن در زمان انتقال خلافت از بنی‌امیه به بنی‌عباس در سال ۱۳۲ ق. نهاده شده است؛ زیرا نوشته‌اند که خلفای بنی‌عباس، از جمله ابوجعفر منصور (۱۵۸ ق)، اهتمام بسیاری به جمع‌آوری کتب قدیمی و ترجمه آنها داشته‌اند؛ چنان‌که منصور طی نامه‌ای از پادشاه روم خواست تا کتاب‌های حاکمان یونانی را برای وی بفرستد و پادشاه روم کتاب‌های اقلیدس را همراه برخی کتب دیگر برای او فرستاد.

منصور کتاب‌های دیگری نیز به زبان‌های پهلوی، فارسی، سریانی و عبرانی فراهم و خزانه‌ای از کتب مختلف بنیاد کرد. این خزانه پس از منصور به مهدی عباسی (۱۶۹ ق)، که او نیز به ترجمه این‌ گونه کتب علاقه بسیار داشت، رسید؛ سپس آن گنجینه همراه با برخی کتاب‌های تألیف‌ شده در زمان مهدی به هارون‌الرشید به ارث رسید و هارون با استفاده از خزانه منصور و مهدی و نیز مجموعه‌ها و کتاب‌های دیگری که فراهم ساخت، اقدام به تأسیس بیت‌الحکمه کرد ولی شالوده نخستین آن همان خزانه‌های کتب منصور و مهدی بوده است. بر این اساس، تاریخ تقریبی تأسیس بیت‌الحکمه به پیش از سقوط برامکه (۱۸۷ ق) بازمی‌گردد؛ زیرا بنابر شواهد تاریخی، برامکه در تأسیس بیت‌الحکمه و ترجمه کتب از زبان‌های دیگر به زبان عربی نقش اساسی داشته‌اند.

در برخی منابع آمده است که بیت‌الحکمه در زمان هجوم سپاهیان هارون‌الرشید به روم شرقی (بیزانس) در سال ۱۸۱ ق. دایر بوده است و افرادی در آن به کار ترجمه و تألیف و استنساخ کتب مشغول بوده‌اند. بیت‌الحکمه در زمان هارون پیشرفت بسیار کرد، اما درخشش و اوج شهرت آن مدیون اهتمام فراوان مأمون عباسی است که این مرکز تحول چشمگیری پیدا کرد و در حقیقت به‌ صورت مؤسسه‌ای علمی و فرهنگستانی درآمد و علاوه بر تألیف و ترجمه و نقل کتب مختلف به زبان عربی، مرکزی برای بحث و مناظره، تدریس و مطالعه معارف بشری در سطوح عالی، رصد کردن ستارگان و جمع‌آوری کتب و استنساخ آنها نیز به‌ شمار می‌رفت.

از این رو، در بسیاری از منابع اسلامی، تأسیس بیت‌الحکمه به مأمون نسبت داده شده و مطالبی نقل گردیده که نشان‌دهنده علاقه فراوان مأمون به حکمت و فلسفه و علوم قدیمی یونانی، هندی و ایرانی است. ابن ندیم به یکی از این مطالب اشاره کرده و سپس نوشته است که از آن پس مأمون به پادشاه روم نامه نوشت و از او خواست تا کتاب‌های خزانه روم را که حاوی علوم قدیمی یونانی بود، برای وی بفرستد. پادشاه روم گرچه در ابتدا امتناع ورزید، پس از مشاوره با تنی چند از درباریان، آن کتاب‌ها را برای مأمون به بغداد فرستاد.

شماری از مورخان نوشته‌اند که مأمون حدود صد بار شتر کتاب از قسطنطنیه به بغداد حمل کرد که دارای ذخایر گرانبهایی چون کتاب‌های بطلمیوس و مانند آن بود. انتقال این کتاب‌ها بر اساس پیمان‌نامه صلحی بود که با امپراتور میخائیل سوم بسته شد و از شرایط آن، انتقال یکی از کتابخانه‌های مهم قسطنطنیه به بغداد بود. ابن نباته نیز در ذیل شرح حال سهل‌ بن هارون فارسی اشاره کرده است که از جزیره قبرس نیز کتاب‌هایی برای مأمون به بغداد آوردند.

این داستان را با اختلاف بسیار، دیگران نیز آورده‌اند. قفطی در شرح حال ارسطو آورده است که مأمون به پادشاه روم نامه نوشت تا کتاب‌های حکمت ارسطو را برای وی بفرستد. پادشاه روم که از مأمون شکست خورده بود، چاره‌ای جز اطاعت ندید زیرا این داستان پس از فتح شهرهای آنقره (آنکارا)، عموریه و دیگر شهرهای روم (به سال ۱۹۰ ق) اتفاق افتاد و کتاب‌های فراوانی از آنجا به بغداد منتقل گردید که از جمله یحیی‌ بن ماسویه مأمور ترجمه آنها شد. این داستان‌ها، اگر صحت داشته باشد، نشان می‌دهد که حمل کتاب از روم به بغداد چند بار تکرار شده است؛ زیرا داستان‌های نقل‌ شده با هم اختلاف فراوان دارند.

مأمون از خراسان نیز به مقدار صد بار شتر کتاب نفیس و گرانبها به بغداد منتقل ساخت؛ چنان‌که نوشته‌اند از حاکم صقلیه نیز کتاب‌هایی درخواست کرد، که برای وی فرستاده شد.

نهضت ترجمه و نقل علوم از زبان‌های مختلف به زبان عربی در تاریخ اسلام، دارای سه مرحله اساسی بوده است: مرحله نخست آن از اواخر حکومت بنی‌امیه آغاز شد و تا روی کار آمدن بنی‌عباس ادامه یافت؛ مرحله دوم از زمان منصور عباسی آغاز گردید و تا روی کار آمدن هارون‌الرشید تداوم پیدا کرد و در زمان مأمون به اوج شکوفایی خود رسید؛ مرحله سوم پس از مأمون آغاز شد و تا قرون بعد ادامه یافت.

علاقه خلفای بنی‌امیه و بنی‌عباس به حکمت یونانی و علوم ایرانی و هندی، ناشی از سابقه ممتدّ این علوم در یونان، روم و ایران باستان بود. آنان سعی داشتند که از یونان، روم و ایران پیروی کنند؛ به‌ ویژه شهرت کتابخانه‌های اسکندریه و دانشگاه گندیشاپور (جندیشاپور) کشش و جاذبه بسیاری برای آنها داشت. از این رو به فکر ترجمه کتب یونان، روم، هند و ایران افتادند و برای ایجاد مراکز علمی، مانند آن دو مرکز، اهتمام بسیار ورزیدند. ایجاد بیت‌الحکمه در بغداد که تشابه فراوانی با کتابخانه اسکندریه و گندیشاپور داشت و شامل کتابخانه و رصدخانه مجهزی نیز بود، خود مؤید این موضوع است.

بیت‌الحکمه از چند جهت با کتابخانه‌های اسکندریه و گندیشاپور شباهت داشته است:

  • اهتمام بیت‌الحکمه به حکمت قدیم در یونان، روم و ایران و کوشش مؤسسان آن در فراهم آوردن کتب مربوط و انتقال معارف یونانی به زبان عربی؛ چنان‌که اسکندریه و گندیشاپور نیز چنین جنبشی داشتند تا آنها را به رنگ شرقی درآورند.
  • اعزام هیأت‌های تحقیق و جست‌وجو جهت یافتن کتب مختلف در کشورهای همجوار سرزمین‌های اسلامی و ارتباط با پادشاهان و حاکمان آن کشورها برای به‌دست آوردن میراث فرهنگی آنان از طرف مؤسسان بیت‌الحکمه؛ چنان‌که بطالسه در مصر و پادشاهان ایران نیز همین کار را برای غنی ساختن کتابخانه‌های اسکندریه و دانشگاه گندیشاپور انجام می‌دادند.
  • انتخاب زبده‌ترین مترجمان و جمع‌آوری عالمان و متفکران برای کار در بیت‌الحکمه از جانب هارون و مأمون در بغداد؛ یعنی همان کاری که بطالسه و پادشاهان ایران برای گردآوری عالمان و دانشمندان از نقاط مختلف جهان، مخصوصاً یونان در اسکندریه و گندیشاپور به‌عمل می‌آوردند.
  • گوناگون بودن کارهای فرهنگی در بیت‌الحکمه؛ به این معنا که در این مرکز بخش‌ها و قسمت‌های مختلفی جهت کارهای متنوع تحقیقی، علمی، ترجمه، تألیف، استنساخ، تدریس و جز آنها درنظر گرفته شده بود؛ چنان‌که در اسکندریه و گندیشاپور نیز بخش‌های مختلفی برای فعالیت‌های علمی وجود داشت. با توجه به این شباهت‌ها، می‌توان نتیجه گرفت که فکر تأسیس بیت‌الحکمه توسط خلفای بنی‌عباس تقلیدی از مؤسسان اسکندریه و گندیشاپور بوده است.

ساختمان و بخش‌ها

بیت‌الحکمه، چنان‌که در برخی منابع تصریح شده است، در قسمت غربی بغداد قرار داشته ولی از نظر وضعیت ساختمان مشخص نیست. نوشته‌اند که در این مرکز علمی غرفه‌های فراوانی بوده که هر یک به کاری اختصاص داشته است؛ از قبیل: غرفه‌های ترجمه که به دارالترجمه معروف بوده و در هر یک از غرفه‌های ترجمه، لغت و زبانی خاص به عربی ترجمه می‌شده است؛ غرفه‌های تألیف که به علوم مختلف اختصاص داشته‌اند؛ غرفه استنساخ؛ غرفه تذهیب و تجلید و صحافی؛ غرفه‌های تدریس که در هر یک از آنها علمی و رشته‌ای از علوم تدریس می‌شده؛ غرفه‌های مناظرات و مباحثات کلامی و علمی؛ غرفه‌های مخازن کتب و غرفه‌هایی جهت سکونت شبانه‌روزی دانشمندانی که در بیت‌الحکمه بیتوته می‌کردند.

راجع به این غرفه‌ها و بخش‌های مختلف بیت‌الحکمه اشاراتی در منابع و مآخذ قدیم و جدید اسلامی ذکر شده است. از جمله نوشته‌اند که مأمون به یحیی‌ بن زیاد فرّاء دستور داد که درباره اصول نحو کتابی تألیف کند. برای سکونت او در بیت‌الحکمه غرفه‌ای در نظر گرفت که وی به‌ طور شبانه‌روزی در آن غرفه سکونت داشت. یحیی‌ بن زیاد مطالب را تقریر می‌کرد و کاتبانی در اختیار داشت که مطالب را می‌نوشتند؛ چندین نفر نیز برای فراهم ساختن غذا و دیگر احتیاجات وی دائم در اختیار او بودند.

از دیگر بخش‌های وابسته به بیت‌الحکمه دو رصدخانه بوده است؛ یکی رصدخانه بغداد واقع در محله شمّاسیه که یکی از رؤسای آن سند بن علی، یهودی مسلمان‌شده به دست مأمون بود و دیگری رصدخانه دمشق که در جبل قاسیون قرار داشته است. بر این اساس، بیت‌الحکمه مرکزی بزرگ با غرفه‌ها و رواق‌های متعدد بوده و هر رواقی به علمی و لغتی اختصاص داشته است.

مدیریت بیت‌الحکمه

از چگونگی اداره بیت‌الحکمه اطلاع دقیق در دست نیست، جز این که افرادی از برجسته‌ترین دانشمندان آن روزگار از جانب هارون‌الرشید و مأمون برای سرپرستی بخش‌هایی از آن انتخاب می‌شدند که از آنان با عناوین صاحب بیت‌الحکمه، خازن بیت‌الحکمه و امین دارالترجمه یاد شده است.

این افراد چنان‌که در برخی منابع تصریح شده هر یک ریاست بخشی از بیت‌الحکمه را بر عهده داشته است. مشهورترین آنها عبارتند از:

  • سهل‌ بن هارون فارسی، ادیب، شاعر و حکیم شعوبی که گویا نخستین کسی است که به‌ عنوان مدیر و رئیس بیت‌الحکمه و یا چنان‌که در منابع آمده، صاحب بیت‌الحکمه معرفی شده است.
  • سعید بن هارون، برادر سهل فارسی که از او به‌ عنوان شریک سهل در اداره بیت‌الحکمه نام برده‌اند.
  • سَلَم و یا به قولی سلمان، که از او نیز به‌ عنوان همکار سهل و صاحب بیت‌الحکمه یاد شده است. به احتمال قوی، این سه نفر در زمان هارون‌الرشید و مأمون ریاست بیت‌الحکمه را بر عهده داشته‌اند و از آنجا که این سه تن همزمان و با هم عهده‌دار ریاست بوده‌اند، می‌توان استنباط کرد که هر یک از آنها ریاست بخشی از بیت‌الحکمه را داشته است.
  • ابوسهل فضل‌ بن نوبخت فارسی، که از او با عناوین: خزانه‌دار (خازن) و مدیر بیت‌الحکمه نام برده‌اند. وی نیز در زمان هارون‌الرشید به این سمت انتخاب شده بود و در حقیقت ریاست بخشی را بر عهده داشت که در آنجا کتب فارسی را ترجمه می‌کرده‌اند.
  • توفیل‌ بن تومارهاری که در عهد مهدی عباسی، ریاست گروه مترجمان کتب قدیمی یونانی را برعهده داشته سپس در زمان هارون‌الرشید، ریاست بخشی از بیت‌الحکمه با او بوده است.
  • یحیی‌ بن ماسویه (یوحنّا بن ماسویه)، که در سال ۱۹۰ ق. ریاست گروه مترجمان کتاب‌های یونانی بیت‌الحکمه را برعهده داشته و کاتبانی ماهر در خدمت او بوده‌اند، وی تا زمان متوکل نیز زنده و بر سر کار بوده است. سند بن علی یهودی که ریاست رصدخانه بیت الحکمه بغداد را برعهده داشته است.
  • یحیی‌ بن ابی منصور منجّم، که به گفته قفطی در زمان هارون متولی بیت‌الحکمه و یا متولی خزانه الحکمه بوده و ریاست رصدخانه بغداد را نیز بر عهده داشته است.
  • یوحنّا بن بطریق فیلسوف، که ریاست دارالترجمه کتب فلسفی را برعهده داشته است.
  • حُنَین‌ بن اسحاق که ریاست دارالترجمه کتب پزشکی و مسئولیت هماهنگ‌سازی کارهای ترجمه‌شده و وارسی و تصحیح آنها را عهده‌دار بوده و خود نیز کتب سریانی را به عربی ترجمه می‌کرده است.
  • اسحاق‌ بن حُنَین، که در فضل و صحّت نقل و ترجمه کتب از لغات یونانی و سریانی به عربی همانند پدرش بود و در آشنایی به زبان عربی بر پدرش برتری داشت.
  • حُبَیش‌ بن حسن اَعْسَم مسیحی، از شاگردان حُنَین که از سریانی به عربی ترجمه می‌کرد.
  • حجاج‌ بن مطر، که ریاست دارالترجمه ریاضی را بر عهده داشته است.
  • حسن‌ بن مرار ضبّی، معروف به صنوبری حلّی که مدتی ریاست دارالحکمه را عهده‌دار بوده است.
  • عمر بن فرّحان طبری، که رئیس دارالترجمه کتب نجوم بوده است.

از افراد دیگری چون عباس‌ بن سعید جوهری، ثابت‌بن قُرّه، ابومعشر منجم و کندی نیز به‌عنوان مترجمان بیت‌الحکمه نام برده‌اند. البته تعداد کسانی که با بیت‌الحکمه همکاری داشته‌اند بسیار است. فهرست اسامی کسانی که در زمان هارون و مأمون و بعد از آنها در دارالحکمه به کار ترجمه و تألیف اشتغال داشته‌اند، همراه با نام کتاب‌هایی که تألیف و ترجمه کرده‌اند در قرن اول و دوم از مقاله هفتم کتاب الفهرست ابن ندیم و در کتاب عصرالمأمون رفاعی آمده است. آنان کتاب‌های متعددی از زبان‌های مختلف یونانی، رومی، فارسی، پهلوی، هندی، قبطی، نبطی، عبرانی، سریانی، آرامی و برخی زبان‌های دیگر به عربی ترجمه کرده‌اند.

در این مرکز علمی و فرهنگی، عده‌ای دیگر با عناوین کاتب، ناسخ و مجلِّد نیز به کار اشتغال داشته‌اند. بعضی از آنان عبارتند از:

  • علاّن بن حسن شعوبی ایرانی، از بزرگان برامکه، که عالِم به انساب بوده و تألیفاتی نیز داشته است. وی پیش از سال ۱۸۷ ق. در بیت‌الحکمه به استنساخ کتب مشغول بوده است.
  • ابن ابی‌الحُرَیش که مجلّد و صحّاف بوده است.

عده‌ای از دانشمندان هم در بیت‌الحکمه به تألیف و تصنیف اشتغال داشته‌اند که در متون و منابع اسلامی به آنها اشاره شده است. از جمله این افراد می‌توان به یحیی‌ بن زیاد فرّاء اشاره کرد. از کتاب‌هایی که در بیت‌الحکمه بغداد تألیف شده و مؤلف آن هرثمی شعرانی است؛ هم‌اکنون به‌ صورت خطی در کتابخانه کوپریلی در ترکیه به شماره ۱۳۹۴ و به نام الفنون‌ الحربیه (کتاب‌الحیل) موجود است.

امور مالی بیت‌الحکمه

درباره وضع مالی و تأمین بودجه و مبالغ بیت‌الحکمه اطلاع دقیق و روشنی در دست نیست؛ چنان‌که درباره تعداد کسانی که در آن به کار علمی و اداری اشتغال داشته‌اند نیز آگاهی چندانی نداریم. همچنین مشخص نیست که حقوق این افراد به چه صورت و به چه میزانی پرداخت می‌شده است. اما این که گروه بسیاری از دانشمندان برجسته اسلامی از اقصی نقاط سرزمین‌های اسلامی به این مرکز علمی جلب شده و در آن به کار اشتغال داشته‌اند، نشان می‌دهد که اولاً این مرکز از شهرت بسیاری برخوردار بوده است؛ ثانیاً حقوق و حق‌الزحمه‌ای که به آنان پرداخت می‌شده چنان قابل توجه بوده که افراد بسیاری را به‌ سوی خود جلب می‌کرده است؛ و ثالثاً بیشتر افرادی که در این مرکز کار می‌کرده‌اند از مشاهیر، عالمان و نخبگان شخصیت‌های علمی بوده‌اند. طبیعی است که پرداخت حقوق باید بر مبنای رتبه علمی آنان محاسبه می‌شده است. از خلال چند گزارش که راجع به پرداخت حق‌الزحمه و حقوق ماهانه در منابع آمده است، می‌توان موازنه‌ای تقریبی راجع به پرداخت حقوق و مخارج ماهانه و سالانه سنگین بیت‌الحکمه در آن روزگار به‌دست آورد.

در گزارشی از ابن ابی‌ اُصَیبَعه به نقل از سجستانی آمده است که بنو شاکر (محمد، احمد و حسن) که خود در بیت‌الحکمه به کار ترجمه اشتغال داشته‌اند، عهده‌دار پرداخت حقوق به برخی دانشمندان نیز بوده‌اند و نوشته‌اند که اینان به کسانی چون حُنَین‌ بن اسحاق، اسحاق‌ بن حنین، ثابت‌ بن قُرَّه، حُبَیش‌ بن حسن اعْسَم و جمعی دیگر ماهانه پانصد دینار پرداخت می‌کرده‌اند.

در گزارش دوم آمده است که مأمون به حُنَین‌ بن اسحاق که کتب یونانی را ترجمه می‌کرده به وزن کتاب‌های ترجمه‌شده طلا می‌پرداخته است. در گزارش سوم آمده است که محمد بن عبدالملک زیات که در زمان الواثق عباسی سمت وزارت داشته، برای مترجمان و ناسخان در هر ماه معادل دوهزار دینار حقوق پرداخت می‌کرده است.

بنابراین، می‌توان گفت که مخارج ماهانه بیت‌الحکمه رقمی بیش از بیست‌هزار دینار در ماه بوده و این مبلغ غیر از مخارجی است که ماهانه در بیت‌الحکمه برای تهیه مُرکب، کاغذ، تجلید، خرید کتاب و خوراک ساکنان بیت‌الحکمه و ملازمان آنجا و کتابخانه بوده است.

گردآوری کتب

سنگ بنای کتابخانه بیت‌الحکمه بغداد را مخازن کتب خلفای عباسی پیش از هارون‌الرشید تشکیل می‌داد. مخازن کتب منصور و مهدی، دو تن از خلفای عباسی که هر دو برای خود گنجینه کتب فراهم کرده بودند، پس از مرگشان به هارون به ارث رسید و بدین ترتیب نخستین مجموعه کتب بیت‌الحکمه شکل گرفت.

برخی نوشته‌اند که اسناد و نامه‌ها و پیمان‌نامه‌های پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و نبشته‌های آیات و متون احادیث و کتاب‌هایی که تا آن زمان در جهان اسلام تألیف شده بود نیز از دیگر مجموعه‌هایی است که هسته اصلی تشکیل بیت‌الحکمه و کتابخانه آن بوده است. یکی از نامه‌های مهمی که در بیت‌الحکمه نگهداری می‌شده از عبدالمطلب، جدّ پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بوده که بر روی پوست نوشته شده است. از آنجا که تأسیس بیت‌الحکمه با فتوحات چشمگیر و کشورگشایی‌های هارون‌الرشید و مأمون همزمان بوده است، بسیاری از کتاب‌های آن از سرزمین‌های فتح‌شده بدست آمده است.

راه‌های دیگر گردآوری کتاب در بیت‌الحکمه عبارت بوده است از:

  • اعزام هیأت‌های علمی و کتابشناسان ورزیده به شهرهای روم شرقی و ایران و هند و دیگر سرزمین‌ها برای شناسایی و تهیه و خرید و انتقال کتب فلسفی و علمی قدیمی یونانی، ایرانی و هندی؛ که از جمله می‌توان به اعزام هیأتی در سال ۲۱۰ ق. از جانب مأمون اشاره کرد که اعضای آن عبارت بودند از: حجاج‌ بن مطر، ابن بطریق، حُنَین‌ بن اسحاق و سَلَم (صاحب بیت‌الحکمه) که در مدت نُه سال جست‌وجو، منابع و کتب مهمی را شناسایی و تهیه کردند و به بغداد منتقل ساختند.
  • گنجاندن ماده و شرطی در پیمان‌نامه‌های صلح منعقد شده میان هارون‌الرشید و مأمون با سلاطین و حکومت‌های شکست‌خورده، مبنی بر این که این پادشاهان و کشورها موظفند برخی کتاب‌های کتابخانه‌های کشور خویش را به بغداد منتقل سازند که از این رهگذر کتاب‌های بسیاری در بیت‌الحکمه فراهم گردید.
  • مکاتبه هارون و مأمون با پادشاهان و حاکمان کشورهای همجوار که در نامه‌ها خواسته شده بود برای بیت‌الحکمه کتاب ارسال دارند.

کتاب‌هایی که به این ترتیب در بیت‌الحکمه گردآوری شده بود در غرفه‌های مخصوصی به نام "گنجینه" (خزینه یا خزانه) نگهداری می‌شد که در رشته‌های مختلف علمی از جمله حکمت، طب، نجوم، موسیقی، ریاضیات، طبیعیات، الهیات و مانند آن بوده است و از زبان‌های یونانی، رومی، سریانی، عبرانی، قبطی، نبطی، آرامی، هندی (سانسکریت)، فارسی و پهلوی ترجمه شده بود؛ حتی نبشته‌هایی مانند خطوط حمیری، حبشی، و جز آن نیز در بیت‌الحکمه وجود داشته است. از دیگر منابع موجود در بیت‌الحکمه کتاب‌های اسلامی درباره حدیث، کلام، تفسیر، و دیگر علوم اسلامی بوده است؛ همچنین نقشه‌های جغرافیایی مربوط به شهرها و اقالیم سبعه که مسعودی صاحب مروج‌الذهب، آنها را در بیت‌الحکمه دیده و نوشته است که این نقشه‌ها با انواع رنگ‌ها ترسیم شده بود و بهتر از کتاب جغرافیایی مارینوس و کتاب جغرافیایی بطلمیوس بوده‌اند. تفسیر جغرافیایی قطع‌الارض در نقشه مأمونی که جمعی از جغرافیدانان آن زمان ترسیم کرده بودند، شامل تصاویری از افلاک، نجوم، دشت‌ها، کوه‌ها، دریاها و شهرها بوده است.

آمار دقیقی از کتب موجود در کتابخانه بیت‌الحکمه در دست نیست و مورخان آمار مختلفی در این مورد ارائه کرده‌اند؛ چنان‌که از چهارصد هزار جلد تا رقم مبالغه‌آمیز چهار میلیون جلد نوشته‌اند. از آنجا که منابع تاریخی، بیت‌الحکمه را بزرگ‌ترین و مهم‌ترین کتابخانه صدر اسلام ذکر کرده‌اند، معلوم می‌شود که منابع و کتاب‌های بسیاری در آن بوده است. این کتاب‌ها در دفتری ثبت می‌شده که گویا فهرست آن کتابخانه بوده است و این فهرست را مأمون بررسی می‌کرده است. در برخی منابع، ضمن اشاره به این مطلب نوشته‌اند که مأمون در یک نوبت که این فهرست را بررسی می‌کرده متوجه می‌شود که کتاب جاویدان خرد در آن فهرست ثبت نشده است و حال آن که این کتاب را برای مأمون آورده بودند، لذا از کتابداران در مورد این کتاب و علت ثبت نکردن آن در فهرست سؤال می‌کند.

رکود و ویرانی بیت‌الحکمه

اخبار مربوط به بیت‌الحکمه به‌صورت پراکنده در متون قدیمی و تاریخی آمده است. در این متون اوج شکوفایی بیت‌الحکمه را مربوط به زمان خلافت مأمون عباسی دانسته‌اند، اما پس از مأمون به‌ تدریج از رونق بیت‌الحکمه کاسته شد تا آنجا که پس از چند قرن از میان رفت. علل مختلفی برای افول این مرکز علمی در منابع تاریخی ذکر شده است که مهم‌ترین آنها عبارتند از:

  • انتقال مرکز خلافت از بغداد به سامرا در زمان معتصم عباسی (۱۷۹-۲۲۷ ق)، برادر مأمون. وی در سال ۲۲۲ ق. شهر سامرا را بنا کرد و مرکز خلافت را به آنجا انتقال داد. با انتقال مرکز خلافت، مراکز علمی و فرهنگی بغداد از جمله بیت‌الحکمه از رونق افتاد و از آن پس بیشتر به‌عنوان خزانةالمأمون شهرت یافت. با این همه تا پایان قرن چهارم ق، علما و دانشمندان اسلامی به این مرکز علمی و کتابخانه آن توجه بسیار داشته و برای استفاده به آن مرکز مراجعه می‌کرده‌اند. کسانی چون مسعودی و ابن ندیم از برخی کتاب‌های بیت‌الحکمه بهره برده و در کتب خود به این مطلب اشاره کرده‌اند.
  • فتنه‌ها و آشوب‌های مختلفی که پس از مأمون در بغداد پدید آمد نیز باعث رکود بیشتر و ضعف روزافزون و از رونق افتادن بیت‌الحکمه گردید. از این رو، بسیاری نوشته‌اند که این مرکز به‌مرور مورد دستبرد خلفا قرار گرفت و کتب موجود در آن ضمیمه خزائن کتب خلفا گردید.
  • اختلاف سلجوقیان با معتزله که بیت‌الحکمه مرکز تجمع آنان بود، باعث گردید که سلجوقیان این مرکز علمی را ویران سازند و کتب آن را به‌ غارت برند.
  • شواهد انکارناپذیری وجود دارد که بیت‌الحکمه تا زمان هجوم مغولان به بغداد نیز وجود داشته است. ابن ابی‌اصیبعه نوشته است که در سال ۶۴۳ ق که کتاب عیون‌الانباء را تدوین می‌کرده، از تعدادی از کتاب‌های بیت‌الحکمه که دارای مهر و علامت مأمون بوده و خود او دیده، استفاده کرده است. اما با سقوط بغداد و هجوم مغولان به داخل آن شهر، بسیاری از مراکز علمی و کتابخانه‌ها از جمله بیت‌الحکمه ویران گردید و کتاب‌های این کتابخانه‌ها غارت شد یا در آتش سوخت و یا به دجله ریخته شد؛ چنان‌که گفته‌اند از کتاب‌های به دجله ریخته، سدّی به‌وجود آمد که مغولان و دیگر مردم از روی آنها عبور می‌کردند و آب دجله به‌ سبب مرکب کتاب‌ها سیاه شده بود.

شماری از کتاب‌های کتابخانه‌های بغداد، از جمله بیت‌الحکمه پس از فتح بغداد توسط هولاکوخان به‌ کوشش خواجه نصیرالدین طوسی و یارانش به کتابخانه رصدخانه مراغه انتقال یافت و شماری دیگر بعدها توسط خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی به کتابخانه ربع رشیدی در تبریز منتقل شد.

منابع