الأمالى سید مرتضى (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
نام اصلی امالی سیدمرتضی «غررالفوائد و درر القلائد» است که در دو جلد و شامل هشتاد مجلس می باشد.
+
'''«غُررالفوائد و دُررالقلائد»''' معروف به '''«الأمالی»''' از آثار مهم [[سید مرتضی]] (م، ۴۳۶ ق) است. این كتاب شامل هشتاد مجلس می‌باشد كه سيد مرتضی آنها را در مواضع مختلف به شاگردان خود املا كرده است. مباحث و موضوعات کتاب عمدتاً عبارتند از: [[تفسیر قرآن|تفسير]] و [[تأویل]] آيات مشكل، شرح [[احاديث]] معضل و همچنين برخی مسائل [[علم كلام|كلامی]] و [[ادبیات عرب|ادبی]].
 
  {{مشخصات کتاب
 
  {{مشخصات کتاب
  
سطر ۶: سطر ۶:
 
|تصویر=[[پرونده:امالی سید مرتضی.jpg|240px|وسط]]
 
|تصویر=[[پرونده:امالی سید مرتضی.jpg|240px|وسط]]
  
|نویسنده=ع‍ل‍ی‌ب‍ن‌ ح‍س‍ی‍ن‌ سیدمرتضی
+
|نویسنده=سید مرتضی
  
|موضوع=قرآن/احادیث
+
|موضوع=تفسیر، کلام، ادبیات/أمالی
  
 
|زبان=عربی
 
|زبان=عربی
  
|تعداد جلد=2
+
|تعداد جلد=۲
  
 
|عنوان افزوده1=ت‍ح‍ق‍ی‍ق‌  
 
|عنوان افزوده1=ت‍ح‍ق‍ی‍ق‌  
سطر ۲۵: سطر ۲۵:
  
 
}}  
 
}}  
==معنای امالی==
+
==مؤلف==
أمالى, جمع املا است و در اصطلاح, كتابى را گويند كه استادْ تقرير كند و شاگردان بنويسند. <ref>لغت نامه دهخدا, زير نظر دكتر محمد معين, ج ۲, ص ۱۳۴</ref>
+
علی بن حسین بن موسی، مشهور به [[سید مرتضی|سید مرتضی علم الهدی]] (۴۳۶-۳۵۵ ق)، [[فقیه]]، متکلم و ادیب برجسته [[شیعه]] در قرن پنجم هجری است و نسب شریفش با پنج واسطه به [[امام موسی کاظم علیه السلام|امام موسی بن جعفر]] علیه السلام می رسد. وی نقیب شیعیان در زمان خود بود و از نظر منزلت علمی و اجتماعی در مرتبت والایی قرار داشت.
شیخ آقا بزرگ تهرانی می گوید: أمالى عنوانى است كه غالباً براى بعضى از كتب حديث استفاده مى شود و آن كتابى است كه شامل احاديث شنيده شده از املاى شيخ حديث است. او يا آنها را از محفوظات خويش مى گويد يا اين كه از روى نوشته مى خواند. ترتيب مطالب أمالى اكثراً به ترتيب نوبت شنيدن آنهاست و به همين خاطر, به اين كتاب ها, مجالس يا عرض المجالس نيز اطلاق مى شود. <ref>الذريعة, ج ۲, ص ۳۰۵ و ۳۰۶.</ref>
 
  
==أمالى سيّد مرتضى==
+
او از شاگردان [[شیخ مفید]]، [[حسین بن علی بن حسین بابویه قمی|حسین بن علی بن بابویه]] (برادر [[شیخ صدوق]])، سهل بن احمد دیباجی و ابن جندی بغدادی است. همچنین علمای بزرگی چون [[شیخ طوسی]]، [[ابن براج|قاضی ابن البراج]]، [[محمد بن علی کراجکی|ابوالفتح کراجکی]] و [[سلار دیلمی|سلار بن عبدالعزیز دیلمی]] از شاگردان او هستند.
در فهرست هاى قديمى, اين كتاب به نام «الغرر والدرر» ناميده مى شود; امّا اهل حديث, آن را با اسم أمالى المرتضى مى شناسند. <ref>ادب المرتضى من سيرته و آثاره, عبدالرزاق محى الدين, ص ۱۵۸.</ref>
 
نام هاى ديگر اين كتاب,الأمالى, التفسير, مجالس التأويلات, مجالس كشف الآيات و مجالس الشريف المرتضى و… است. اين كتاب در سال 1325ق, در مصر چاپ شد و نيز در ايران همراه با اضافى در سال 1272ش, به چاپ رسيده است. <ref>الذريعة, ج ۱۶, ص ۴۲.</ref>
 
  
==محتوای امالی سید مرتضی==
+
سید مرتضی از پیشگامان تألیف منظم و مدون در حوزه [[کلام]] شیعه است و آثار کلامی او از زمان نگارش همواره مورد توجه بوده است. از جمله آثار ارزشمند سید مرتضی علاوه بر «الأمالی»، می توان به «[[تنزیه الانبیاء (کتاب)|تنزیه الانبیاء]]»، «[[الانتصار (کتاب)|الانتصار]]»، «[[الذریعة الی اصول الشریعة (کتاب)|الذریعة الی اصول الشریعة]]»، «جمل العلم و العمل»، «الشافی فی الامامة» و «الفصول المختاره» اشاره کرد.
شیخ آقا بزرگ در الذريعة ذيل عنوان «غرر الفوائد و درر القلائد» مى نويسد:
 
كتابى است در باب محاضرات و ادب و تفسير و تأويل آيات و همچنين شرح و   توضيح احاديث كه در باب و موضوع خود كتابى گرانقدر است و متعلّق به سيّد اجلّ شريف مرتضى, علم الهدى است. در آن كتاب, مجالس متعدّدى وجود دارد كه سيّد, آنها را در املاءات خود در آن مجالس بيان كرده است. موضوعات آنها عبارت اند از: احوال بعضى از گذشتگان شعرا و معمّران و نيز تفسير آيات مشكل و احاديث معضل. <ref>الذريعة, ج ۱۶, ص ۴۲.</ref>
 
  
محمد ابوالفضل ابراهيم در مقدّمه اى كه بر أمالى المرتضى نوشته است, آن را اين گونه توصيف مى كند:
+
==معرفی کتاب==
أمالى, مجالس مختلفى است كه سيّد, آنها را در زمان هاى پى در پى املا كرده و در آنها از موضوعى به موضوع ديگر و از هدفى به هدف ديگر منتقل شده است. بعضى از آيات قرآن كريم را كه تأويل آنها بر عامّه و خواصّ پوشيده است و سؤالاتى در مورد آنها شده و اشكالاتى متوجّه آنهاست, انتخاب كرده و تأويل و توجيهش را به طريق و مذهب اصحابش كه معتزله يا اصحاب عدل اند ـ چنان كه او را مى نامد ـ , علاج و درمان كرده است.او كوشش خود را مصروف بر اين داشته كه در تأويل آيات متشابه و اشعار عرب زبانان, توفيق حاصل كند كه الحقّ, در اين كار, تسلّط عجيبى از خودش نشان داده است و ذهن لطيف و نكته پرداز و هوش سرشار خود را نشان داده است. وى را در تفسير و تأويل, كثرت محفوظاتش از شعر و لغت و حديث ياريش نموده و فصل الخطاب وجوه مختلف و آراى متفاوتى بوده كه بر او عرضه مى شده است. البته, گاهى نيز اخذ همه آرا و جمع آنها را جايز و صحيح دانسته است.
+
«أمالى», جمع املا است و در اصطلاح, کتابى را گویند که استاد، تقریر کند و شاگردان بنویسند.<ref>لغت نامه دهخدا, زیر نظر دکتر محمد معین, ج ۲, ص ۱۳۴</ref> سید مرتضى در زمره عالمانی است که به شوه أمالی، اثری ماندگار از خود به یادگار گذاشته است.  
آياتى را كه سيّد مرتضى انتخاب كرده و بر تفسير آنها همّت گماشته است, اكثراً از مواردى است كه در كتب ديگر به دست ما نرسيده است.  
 
  
او علاوه بر آيات, احاديثى را انتخاب كرده است كه آنها نيز چنين اند و معمولاً علما در تأويل آنها با هم اختلاف دارند.وى تعارض ها را آشكار كرده و تفسير و تأويل آنها را ـ همان گونه كه در تفسير آيات عمل مى كرد ـ بيان نموده و در اين كار, از شواهد شعر و لغت كمك گرفته است. البتّه در اين ميان, مذهب اصحاب خود, يعنى اصحاب عدل را آشكار ساخته و دليل آنها را برتر دانسته است. در اين موارد, على الخصوص با ابن قتيبه و ابو عبيد قاسم بن سلاّم و ابن انبازى, مناقشات فراوانْ كرده است.  
+
البته عبدالرزاق محی الدین در کتاب «ادب المرتضی من سیرته و آثاره» می گوید: معلوم نیست که آیا امالی تألیف و تدوین خود سید بوده است، یا این که سید فقط آن را املا کرده و یکی از شاگردانش آن را جمع آوری کرده است؟ وی به این سؤال این گونه پاسخ می‌دهد که: آنچه از اسلوب کتاب برمی آید، آن است که کتاب تالیف و جمع خود سید است و شاگردان او فقط توفیق روایت و قرائت کتاب را بر او داشته‌اند. در غیر این صورت، اسلوب تالیف در جاهای مختلف کتاب به واسطه تعدد افراد، اختلاف پیدا می‌کرد، در حالی که ما طرق روایات را مختلف می‌یابیم؛ اما اسلوب کتاب یکسان و واحد است. اما نکته‌ای وجود دارد و آن مدح و تمجید شریف مرتضی و دعا برای طول عمر او در جاهای مختلف کتاب است. این مطالب، چه بسا از اضافات شاگردان او باشد که این عبارات را بر متن اصلی در ابتدای هر بحثی اضافه کرده‌اند که نشان دهند چه مطالب و چه مواردی از گفتار سید است و چه مواردی از روایت‌های او از دیگران است و بین آن چه او می‌گوید و دیگران روایت کرده‌اند، اشتباه نشود.
علاوه بر اين ها در علم كلام هم مسائلى را طرح كرده كه در آنها مشاجره وجود دارد و مناظرات بسيار رخ داده است; مطالبى مانند مسئله رؤيت خدا, خلق, افعال بندگان, اراده خدا بر زشتى ها… كه در آنها بر ردّ دشمنان دليلْ آورده است. او در اين مناقشات, مهربان و در گفتارش عفيف است.  
 
  
به جز مسائل گفته شده در كتاب, مختاراتى از اشعار و سخنان برگزيده نيز وجود دارد كه آنها را با شرح و نقد و ارزيابى همراه ساخته است. در آغاز آنها شرح حالى از شعرا آورده و همچنين گروهى از اشعار و أقوال و نوادر آنها را ذكر كرده است. در ادامه, نكات ظريفى از آنها و جواب هاى قانع كننده و نيز مطالب فكاهى آورده كه بسيارى از آنها برپايه كتب جاحظ, ابن قتيبه, مبرّد, أبى حاتم, آمدى و ديگران است .  
+
در فهرست هاى قدیمى, این کتاب به نام «غُرر الفوائد و دُرر القلائد» یا «الغرر و الدرر» نامیده مى شود; امّا اهل حدیث, آن را با اسم «أمالى المرتضى» مى شناسند.<ref>ادب المرتضى من سیرته و آثاره, عبدالرزاق محى الدین, ص ۱۵۸.</ref>
همچنين, برخى از مقاصد شعراى عرب در جاهليّت و صدر اسلام را در مدايح و مراثى و هجويّات و… ذكر كرده كه بعضاً مورد نقد قرار گرفته است.  
+
نام هاى دیگر این کتاب، مجالس التأویلات، مجالس کشف الآیات و مجالس الشریف المرتضى و… است.  
  
به خاطر وجود متون متنوّع, فصول مختلف و مباحث گرانقدر, براى اين كتاب امتياز ويژه بين كتب عربى حاصل شده است و مرجعى براى علما به شمار مى رود. ادبا به آن نيازمندند و علاقه مندان در اعصار مختلف به آن ارجاع داده مى شوند.  
+
سید اعجاز حسین در کشف الحجب از سید سعید جنفورى نقل مى کند که: شریف مرتضى, «الغرر و الدرر» را در راه [[حجاز]] ـ هرجا که در منزلى فرود مى آمدند ـ برشاگردانش املا مى کرد و آنها نیز به همان ترتیبى که از او شنیده بودند, آنها را جمع آورى کردند.<ref>الذریعة, ج ۱۶, ص ۴۲.</ref>
همه اين ها كه گفته شد, مطالب موجود در متن اصلى كتاب است. علاوه بر اين ها زياداتى در انتهاى كتاب موجود است كه به تكملة الغدر معروف است. آنها نيز گروه ديگرى از مسائلى اند كه در مجالس بعد, انتخاب شده است. با اين تكمله, كتاب أمالى المرتضى به پايان مى رسد. <ref>مقدمه أمالى المرتضى, ص ۱۸ تا ۲۰.</ref>
+
از طرف دیگر نقل شده که: ظاهر امر بر این است که وى این مجالس را در خانه اش بر شاگردان و مریدانش در زمان هاى مختلف و پى درپى املا کرده است. تاریخ شروع این مجالس معلوم نیست, اما آخرین املاى سید در روز پنج شنبه, ۲۸ [[ماه جمادی الاول|جمادى الأول]] سال ۴۱۳ ق, بوده است.<ref>مقدمه أمالى المرتضى, ص ۲۰.</ref>
  
==نحوه تأليف أمالى سيّد مرتضی==
+
فصول مختلف، تنوع و گونه گونی بحث‌هایی که در این کتاب وجود دارد، این کتاب را همانند دایرةالمعارفی می‌نماید که نه تنها خواننده را خسته نمی‌کند، بلکه بر توان و ذوق و شوقش نیز می‌افزاید.
سيّد اعجاز حسين در كشف الحجب از خط سيّد سعيد جنفورى نقل مى كند كه: شريف مرتضى, اين «الغرر و الدرر» را در راه حجاز ـ هرجا كه در منزلى فرود مى آمدند ـ برشاگردانش املا مى كرد و آنها نيز به همان ترتيبى كه از او شنيده بودند, آنها را جمع آورى كردند. <ref>الذريعة, ج ۱۶, ص ۴۲.</ref>
 
از طرف ديگر نقل شده است كه ظاهر امر بر اين است كه وى اين مجالس را در خانه اش بر شاگردان و مريدانش در زمان هاى مختلف و پى درپى املا كرده است. علمى به تاريخ شروع و آغاز اين مجالس نداريم, ولى آن چه معلوم است, اين كه آخرين املاى سيّد در روز پنج شنبه,28 جمادى الأول سال 413 ق, بوده است. اين تاريخ را شريف ابويعلى محمد بن حسن بن حمزه جعفرى در آخر نسخه اش ذكر كرده است. <ref>مقدمه أمالى المرتضى, ص ۲۰.</ref>
 
  
 +
به گفته [[آقا بزرگ تهرانی]]، [[محمد بن علی کراجکی|ابوالفتح کراجکی]]، از شاگردان شریف مرتضی، گزیده‌ای از الامالی تدوین کرد و آن را «المراشد» نامید.
 +
 +
==محتوای کتاب==
 +
[[شیخ آقا بزرگ تهرانی|شیخ آقا بزرگ]] در [[الذریعه الی تصانیف الشیعه|الذریعة]] ذیل عنوان «غرر الفوائد و درر القلائد» مى نویسد:
 +
کتابى است در باب محاضرات و [[ادبیات عرب|ادب]] و [[تفسیر قرآن|تفسیر]] و [[تأویل]] آیات و همچنین شرح و توضیح [[احادیث]]، که در باب و موضوع خود کتابى گرانقدر است و متعلّق به سید اجلّ [[سید مرتضی|شریف مرتضى]] علم الهدى است. در آن کتاب, مجالس متعدّدى وجود دارد که سید, آنها را در املاءات خود در آن مجالس بیان کرده است. موضوعات آنها عبارت اند از: احوال بعضى از گذشتگان شعرا و معمّران و نیز تفسیر آیات مشکل و احادیث معضل.<ref>الذریعة, ج ۱۶, ص ۴۲.</ref>
 +
 +
محمد ابوالفضل ابراهیم در مقدّمه اى که بر أمالى المرتضى نوشته است, آن را این گونه توصیف مى کند:
 +
أمالى, مجالس مختلفى است که سید, آنها را در زمان هاى پى در پى املا کرده و در آنها از موضوعى به موضوع دیگر و از هدفى به هدف دیگر منتقل شده است. بعضى از آیات [[قرآن کریم]] را که تأویل آنها بر عامّه و خواصّ پوشیده است و سؤالاتى در مورد آنها شده و اشکالاتى متوجّه آنهاست, انتخاب کرده و تأویل و توجیهش را به طریق و مذهب اصحابش که [[معتزله]] یا اصحاب عدل اند , علاج و درمان کرده است. او کوشش خود را مصروف بر این داشته که در تأویل [[آیات متشابه|آیات متشابه]] و اشعار عرب زبانان, توفیق حاصل کند که الحقّ, در این کار تسلّط عجیبى از خود نشان داده است و ذهن نکته پرداز و هوش سرشار خود را نشان داده است. وى را در تفسیر و تأویل, کثرت محفوظاتش از [[شعر]] و لغت و [[حدیث]] یاری نموده و فصل الخطاب وجوه مختلف و آراى متفاوتى بوده که بر او عرضه مى شده است. البته, گاهى نیز اخذ همه آرا و جمع آنها را جایز و صحیح دانسته است. 
 +
 +
او علاوه بر آیات, احادیثى را انتخاب کرده است که آنها نیز چنین اند و معمولاً علما در تأویل آنها با هم اختلاف دارند. وى تعارض ها را آشکار کرده و تفسیر و تأویل آنها را ـ همان گونه که در تفسیر آیات عمل مى کرد ـ بیان نموده و در این کار, از شواهد شعر و لغت کمک گرفته است. البتّه در این میان, مذهب اصحاب خود, یعنى اصحاب عدل را آشکار ساخته و دلیل آنها را برتر دانسته است. در این موارد, على الخصوص با [[ابن قتیبه دینوری|ابن قتیبه]] و ابوعبید قاسم بن سلّام و ابن انبارى, مناقشات فراوانْ کرده است.
 +
 +
علاوه بر این ها در [[علم کلام]] هم مسائلى را طرح کرده که در آنها مشاجره وجود دارد و مناظرات بسیار رخ داده است; مطالبى مانند مسئله رؤیت خدا, خلق, افعال بندگان, اراده خدا بر زشتى ها… که در آنها بر ردّ دشمنان دلیلْ آورده است. او در این مناقشات, مهربان و در گفتارش عفیف است.
 +
 +
به جز مسائل گفته شده در کتاب, مختاراتى از اشعار و سخنان برگزیده نیز وجود دارد که آنها را با شرح و نقد و ارزیابى همراه ساخته است. در آغاز آنها شرح حالى از شعرا آورده و همچنین گروهى از اشعار و أقوال و نوادر آنها را ذکر کرده است. در ادامه, نکات ظریفى از آنها و جواب هاى قانع کننده و نیز مطالب فکاهى آورده که بسیارى از آنها برپایه کتب جاحظ, ابن قتیبه, مبرّد, أبو حاتم, آمدى و دیگران است.
 +
همچنین, برخى از مقاصد شعراى عرب در [[جاهلیت]] و صدر [[اسلام]] را در مدایح و [[مرثیه|مراثى]] و هجویات و… ذکر کرده که بعضاً مورد نقد قرار گرفته است.
 +
 +
همه این ها که گفته شد, مطالب موجود در متن اصلى کتاب است. علاوه بر این ها زیاداتى در انتهاى کتاب موجود است که به تکملة الغرر معروف است. آنها نیز گروه دیگرى از مسائلى اند که در مجالس بعد, انتخاب شده است.<ref>مقدمه أمالى المرتضى, ص ۱۸-۲۰.</ref>
 +
 +
== ارزش کتاب ==
 +
 +
* صاحب [[روضات الجنات (کتاب)|روضات الجنات]] می نویسد: من تا به حال، وصف هیچ یک از علمای [[اهل سنت|عامه]] را برای کتابی نشنیده‌ام که بیشتر از آن چیزی باشد که در شأن «الغرر و الدرر» (امالی) گفته‌اند، تا آنجا که آن کتاب را نشانه و دلیل منتهای فضل و هوش و بیانگر مهارت او دانسته‌اند.
 +
* علامه [[سید محسن امین]] می گوید: سید مرتضی کتابی دارد که آن را «الدرر و الغرر» نامیده است و آن مجالسی است که شامل متونی از معانی ادب است و در آن از نحو، لغت و غیره سخن گفته است و کتابی منقح است که بر فضل کثیر و گستردگی معلومات نویسنده دلالت دارد.
 +
* از ابو جعفر الحمصی نقل شده که از شیخی از شیوخ ادب [[مصر]] به من رسیده است که می‌گوید: قسم به خدا، من از کتاب «الغرر» مسائلی را در [[نحو]] استفاده کردم که در کتبی چون، کتاب [[سیبویه]] نیافتم.
 +
* [[فخر رازى|فخر رازی]] در یکی از کتبش پس از ذکر بعضی از فضایل سید مرتضی می‌گوید: فضائلش کثیر است و برای شهادت در فضلش، کتاب «الدرر و الغرر» کافی است.
 +
* محمد ابوالفضل ابراهیم، محقق کتاب الامالی می‌نویسد: هر گاه محققی بخواهد کتب نفیس عربی را که حاوی معارف گوناگون و پر از نکات ظریف مختلف است و در آن عصاره طبایع و مذاهب مختلف و حقایق تاریخ، اخبار، متون، شعر، زبان و لغات مشکل است، بررسی کند، بی چون و چرا حتما کتاب امالی المرتضی را نیز در آن ردیف می‌آورد و آن را در شمار کتاب‌هایی؛ چون: الکامل مبرد، البیان و التبیین، عیون الاخبار، [[العقد الفرید (کتاب)|العقد الفرید]] و... قرار می‌دهد.
 
==پانویس==
 
==پانویس==
<references/>
+
<references />
 
 
 
==منابع==
 
==منابع==
*مقاله:شخصیت سید مرتضی، کتاب امالی و احادیث آن، مهرداد عباسی
+
*"شخصیت سید مرتضی، کتاب امالی و احادیث آن"، مهرداد عباسی، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۰.
 +
*[[نرم افزار جامع الاحادیث ۵ / ۳|نرم افزار جامع الاحادیث]]، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
  
[[رده:منابع قرآنی]]
+
[[رده:منابع قرآنی]][[رده:تفاسیر]][[رده:کتابهای کلامی]][[رده:کتاب‌های ادبی]]
 
[[رده:آثار سید مرتضی]]
 
[[رده:آثار سید مرتضی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۱ ژانویهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۷:۰۷

«غُررالفوائد و دُررالقلائد» معروف به «الأمالی» از آثار مهم سید مرتضی (م، ۴۳۶ ق) است. این كتاب شامل هشتاد مجلس می‌باشد كه سيد مرتضی آنها را در مواضع مختلف به شاگردان خود املا كرده است. مباحث و موضوعات کتاب عمدتاً عبارتند از: تفسير و تأویل آيات مشكل، شرح احاديث معضل و همچنين برخی مسائل كلامی و ادبی.

امالی سید مرتضی.jpg
نویسنده سید مرتضی
موضوع تفسیر، کلام، ادبیات/أمالی
زبان عربی
تعداد جلد ۲
ت‍ح‍ق‍ی‍ق‌ م‍ح‍م‍داب‍وال‍ف‍ض‍ل‌ اب‍راه‍ی‍م‌

مؤلف

علی بن حسین بن موسی، مشهور به سید مرتضی علم الهدی (۴۳۶-۳۵۵ ق)، فقیه، متکلم و ادیب برجسته شیعه در قرن پنجم هجری است و نسب شریفش با پنج واسطه به امام موسی بن جعفر علیه السلام می رسد. وی نقیب شیعیان در زمان خود بود و از نظر منزلت علمی و اجتماعی در مرتبت والایی قرار داشت.

او از شاگردان شیخ مفید، حسین بن علی بن بابویه (برادر شیخ صدوق)، سهل بن احمد دیباجی و ابن جندی بغدادی است. همچنین علمای بزرگی چون شیخ طوسی، قاضی ابن البراج، ابوالفتح کراجکی و سلار بن عبدالعزیز دیلمی از شاگردان او هستند.

سید مرتضی از پیشگامان تألیف منظم و مدون در حوزه کلام شیعه است و آثار کلامی او از زمان نگارش همواره مورد توجه بوده است. از جمله آثار ارزشمند سید مرتضی علاوه بر «الأمالی»، می توان به «تنزیه الانبیاء»، «الانتصار»، «الذریعة الی اصول الشریعة»، «جمل العلم و العمل»، «الشافی فی الامامة» و «الفصول المختاره» اشاره کرد.

معرفی کتاب

«أمالى», جمع املا است و در اصطلاح, کتابى را گویند که استاد، تقریر کند و شاگردان بنویسند.[۱] سید مرتضى در زمره عالمانی است که به شوه أمالی، اثری ماندگار از خود به یادگار گذاشته است.

البته عبدالرزاق محی الدین در کتاب «ادب المرتضی من سیرته و آثاره» می گوید: معلوم نیست که آیا امالی تألیف و تدوین خود سید بوده است، یا این که سید فقط آن را املا کرده و یکی از شاگردانش آن را جمع آوری کرده است؟ وی به این سؤال این گونه پاسخ می‌دهد که: آنچه از اسلوب کتاب برمی آید، آن است که کتاب تالیف و جمع خود سید است و شاگردان او فقط توفیق روایت و قرائت کتاب را بر او داشته‌اند. در غیر این صورت، اسلوب تالیف در جاهای مختلف کتاب به واسطه تعدد افراد، اختلاف پیدا می‌کرد، در حالی که ما طرق روایات را مختلف می‌یابیم؛ اما اسلوب کتاب یکسان و واحد است. اما نکته‌ای وجود دارد و آن مدح و تمجید شریف مرتضی و دعا برای طول عمر او در جاهای مختلف کتاب است. این مطالب، چه بسا از اضافات شاگردان او باشد که این عبارات را بر متن اصلی در ابتدای هر بحثی اضافه کرده‌اند که نشان دهند چه مطالب و چه مواردی از گفتار سید است و چه مواردی از روایت‌های او از دیگران است و بین آن چه او می‌گوید و دیگران روایت کرده‌اند، اشتباه نشود.

در فهرست هاى قدیمى, این کتاب به نام «غُرر الفوائد و دُرر القلائد» یا «الغرر و الدرر» نامیده مى شود; امّا اهل حدیث, آن را با اسم «أمالى المرتضى» مى شناسند.[۲] نام هاى دیگر این کتاب، مجالس التأویلات، مجالس کشف الآیات و مجالس الشریف المرتضى و… است.

سید اعجاز حسین در کشف الحجب از سید سعید جنفورى نقل مى کند که: شریف مرتضى, «الغرر و الدرر» را در راه حجاز ـ هرجا که در منزلى فرود مى آمدند ـ برشاگردانش املا مى کرد و آنها نیز به همان ترتیبى که از او شنیده بودند, آنها را جمع آورى کردند.[۳] از طرف دیگر نقل شده که: ظاهر امر بر این است که وى این مجالس را در خانه اش بر شاگردان و مریدانش در زمان هاى مختلف و پى درپى املا کرده است. تاریخ شروع این مجالس معلوم نیست, اما آخرین املاى سید در روز پنج شنبه, ۲۸ جمادى الأول سال ۴۱۳ ق, بوده است.[۴]

فصول مختلف، تنوع و گونه گونی بحث‌هایی که در این کتاب وجود دارد، این کتاب را همانند دایرةالمعارفی می‌نماید که نه تنها خواننده را خسته نمی‌کند، بلکه بر توان و ذوق و شوقش نیز می‌افزاید.

به گفته آقا بزرگ تهرانی، ابوالفتح کراجکی، از شاگردان شریف مرتضی، گزیده‌ای از الامالی تدوین کرد و آن را «المراشد» نامید.

محتوای کتاب

شیخ آقا بزرگ در الذریعة ذیل عنوان «غرر الفوائد و درر القلائد» مى نویسد: کتابى است در باب محاضرات و ادب و تفسیر و تأویل آیات و همچنین شرح و توضیح احادیث، که در باب و موضوع خود کتابى گرانقدر است و متعلّق به سید اجلّ شریف مرتضى علم الهدى است. در آن کتاب, مجالس متعدّدى وجود دارد که سید, آنها را در املاءات خود در آن مجالس بیان کرده است. موضوعات آنها عبارت اند از: احوال بعضى از گذشتگان شعرا و معمّران و نیز تفسیر آیات مشکل و احادیث معضل.[۵]

محمد ابوالفضل ابراهیم در مقدّمه اى که بر أمالى المرتضى نوشته است, آن را این گونه توصیف مى کند: أمالى, مجالس مختلفى است که سید, آنها را در زمان هاى پى در پى املا کرده و در آنها از موضوعى به موضوع دیگر و از هدفى به هدف دیگر منتقل شده است. بعضى از آیات قرآن کریم را که تأویل آنها بر عامّه و خواصّ پوشیده است و سؤالاتى در مورد آنها شده و اشکالاتى متوجّه آنهاست, انتخاب کرده و تأویل و توجیهش را به طریق و مذهب اصحابش که معتزله یا اصحاب عدل اند , علاج و درمان کرده است. او کوشش خود را مصروف بر این داشته که در تأویل آیات متشابه و اشعار عرب زبانان, توفیق حاصل کند که الحقّ, در این کار تسلّط عجیبى از خود نشان داده است و ذهن نکته پرداز و هوش سرشار خود را نشان داده است. وى را در تفسیر و تأویل, کثرت محفوظاتش از شعر و لغت و حدیث یاری نموده و فصل الخطاب وجوه مختلف و آراى متفاوتى بوده که بر او عرضه مى شده است. البته, گاهى نیز اخذ همه آرا و جمع آنها را جایز و صحیح دانسته است.

او علاوه بر آیات, احادیثى را انتخاب کرده است که آنها نیز چنین اند و معمولاً علما در تأویل آنها با هم اختلاف دارند. وى تعارض ها را آشکار کرده و تفسیر و تأویل آنها را ـ همان گونه که در تفسیر آیات عمل مى کرد ـ بیان نموده و در این کار, از شواهد شعر و لغت کمک گرفته است. البتّه در این میان, مذهب اصحاب خود, یعنى اصحاب عدل را آشکار ساخته و دلیل آنها را برتر دانسته است. در این موارد, على الخصوص با ابن قتیبه و ابوعبید قاسم بن سلّام و ابن انبارى, مناقشات فراوانْ کرده است.

علاوه بر این ها در علم کلام هم مسائلى را طرح کرده که در آنها مشاجره وجود دارد و مناظرات بسیار رخ داده است; مطالبى مانند مسئله رؤیت خدا, خلق, افعال بندگان, اراده خدا بر زشتى ها… که در آنها بر ردّ دشمنان دلیلْ آورده است. او در این مناقشات, مهربان و در گفتارش عفیف است.

به جز مسائل گفته شده در کتاب, مختاراتى از اشعار و سخنان برگزیده نیز وجود دارد که آنها را با شرح و نقد و ارزیابى همراه ساخته است. در آغاز آنها شرح حالى از شعرا آورده و همچنین گروهى از اشعار و أقوال و نوادر آنها را ذکر کرده است. در ادامه, نکات ظریفى از آنها و جواب هاى قانع کننده و نیز مطالب فکاهى آورده که بسیارى از آنها برپایه کتب جاحظ, ابن قتیبه, مبرّد, أبو حاتم, آمدى و دیگران است. همچنین, برخى از مقاصد شعراى عرب در جاهلیت و صدر اسلام را در مدایح و مراثى و هجویات و… ذکر کرده که بعضاً مورد نقد قرار گرفته است.

همه این ها که گفته شد, مطالب موجود در متن اصلى کتاب است. علاوه بر این ها زیاداتى در انتهاى کتاب موجود است که به تکملة الغرر معروف است. آنها نیز گروه دیگرى از مسائلى اند که در مجالس بعد, انتخاب شده است.[۶]

ارزش کتاب

  • صاحب روضات الجنات می نویسد: من تا به حال، وصف هیچ یک از علمای عامه را برای کتابی نشنیده‌ام که بیشتر از آن چیزی باشد که در شأن «الغرر و الدرر» (امالی) گفته‌اند، تا آنجا که آن کتاب را نشانه و دلیل منتهای فضل و هوش و بیانگر مهارت او دانسته‌اند.
  • علامه سید محسن امین می گوید: سید مرتضی کتابی دارد که آن را «الدرر و الغرر» نامیده است و آن مجالسی است که شامل متونی از معانی ادب است و در آن از نحو، لغت و غیره سخن گفته است و کتابی منقح است که بر فضل کثیر و گستردگی معلومات نویسنده دلالت دارد.
  • از ابو جعفر الحمصی نقل شده که از شیخی از شیوخ ادب مصر به من رسیده است که می‌گوید: قسم به خدا، من از کتاب «الغرر» مسائلی را در نحو استفاده کردم که در کتبی چون، کتاب سیبویه نیافتم.
  • فخر رازی در یکی از کتبش پس از ذکر بعضی از فضایل سید مرتضی می‌گوید: فضائلش کثیر است و برای شهادت در فضلش، کتاب «الدرر و الغرر» کافی است.
  • محمد ابوالفضل ابراهیم، محقق کتاب الامالی می‌نویسد: هر گاه محققی بخواهد کتب نفیس عربی را که حاوی معارف گوناگون و پر از نکات ظریف مختلف است و در آن عصاره طبایع و مذاهب مختلف و حقایق تاریخ، اخبار، متون، شعر، زبان و لغات مشکل است، بررسی کند، بی چون و چرا حتما کتاب امالی المرتضی را نیز در آن ردیف می‌آورد و آن را در شمار کتاب‌هایی؛ چون: الکامل مبرد، البیان و التبیین، عیون الاخبار، العقد الفرید و... قرار می‌دهد.

پانویس

  1. لغت نامه دهخدا, زیر نظر دکتر محمد معین, ج ۲, ص ۱۳۴
  2. ادب المرتضى من سیرته و آثاره, عبدالرزاق محى الدین, ص ۱۵۸.
  3. الذریعة, ج ۱۶, ص ۴۲.
  4. مقدمه أمالى المرتضى, ص ۲۰.
  5. الذریعة, ج ۱۶, ص ۴۲.
  6. مقدمه أمالى المرتضى, ص ۱۸-۲۰.

منابع

  • "شخصیت سید مرتضی، کتاب امالی و احادیث آن"، مهرداد عباسی، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۰.
  • نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.