اساس الاقتباس (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (Aghajani صفحهٔ اساس الاقتباس را به اساس الاقتباس (کتاب) منتقل کرد)
 
(۵ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
اساس‌ الاقتباس کتابی است از [[خواجه نصیر طوسی]] در علم [[منطق]] که به فارسی نوشته شده‌است. این کتاب پس از منطق [[شفا (کتاب)|شفا]] بزرگترین و مهمترین کتابی است که در این علم تالیف شده است.
+
'''«اساس‌ الإقتباس»''' تألیف [[خواجه نصیرالدین طوسی]] (م ۶۷۲ ق)، از مهمترین کتب نوشته شده‌ در علم [[منطق]] به زبان فارسی است. اساس الاقتباس شامل تمام فنون منطق است و هر یک از این فنون به طور مستوفی در کتاب مورد بحث قرار گرفته است.
 
  {{مشخصات کتاب
 
  {{مشخصات کتاب
  
سطر ۸: سطر ۸:
 
|نویسنده=خواجه نصیرالدین طوسی
 
|نویسنده=خواجه نصیرالدین طوسی
  
|موضوع=منطق
+
|موضوع=علم منطق
  
|زبان=عربی
+
|زبان=فارسی
  
|تعداد جلد=1
+
|تعداد جلد=۱
  
 
|عنوان افزوده1=مصحح  
 
|عنوان افزوده1=مصحح  
  
|افزوده1=عزیزالله علیزاده
+
|افزوده1=مدرس رضوى
  
 
|عنوان افزوده2=
 
|عنوان افزوده2=
سطر ۲۷: سطر ۲۷:
 
==مؤلف==
 
==مؤلف==
  
مؤلف كتاب محمد بن محمد بن حسن طوسى مكنا به ابوجعفر و ملقب به نصيرالدين و مشهور به محقق طوسى و خواجه طوسى است كه يكى از پرآوازه‌ترين شخصيت‌هاى علمى در [[تاريخ اسلام]] است.
+
ابوجعفر نصیرالدین محمد طوسى، معروف به [[خواجه نصیرالدین طوسى]] (۵۹۷-۶۷۲ ق)، متکلم، ریاضیدان، فیلسوف و منجم ایرانی [[شیعه]]، متولد طوس و متوفی در [[بغداد]] بود. پدرش از علماى طوس بود و خواجه نصیرالدین مقدمات را از پدر فراگرفت و در جوانى به نیشابور رفت و از محضر استادان بزرگ بهره گرفت.
  
او در يازدهم [[جمادى الاول]] در سال 597 هـ.ق در شهر طوس متولد شد و در هيجدهم [[ذى الحجه]] سال 672 هـ.ق در سن هفتاد و پنج سالگى بر اثر بيمارى در شهر [[بغداد]] درگذشت و بنا به وصيتش در عتبه مقدسه [[كاظمين]] عليهماالسلام مدفون گرديد.<ref>محمدتقى مدرس رضوى، احوال و آثار خواجه نصيرالدين طوسى‌.</ref>
+
خواجه پس از تسلط هلاکوخان مغول، در سال ۶۵۸ ق. از طرف او مأموریت یافت که رصدخانه مراغه را تأسیس کند و به امر هلاکو جمیع اوقاف ممالک ایلخانى در اختیار او قرار گرفت. خواجه توانست رصدخانه عظیمى احداث کند و عالمان بزرگ زمان را در آنجا گرد آورد. او کتابخانه بزرگ و ارزشمندى هم تأسیس کرد. نتیجه کار این گروه تنظیم زیج ایلخانى بود. خواجه تا آخر عمر در خدمت علم باقى ماند و على رغم نفوذ بسیارش، تمایلى به مقامات دنیوى نداشت.
  
==وجه نام‌گذارى==
+
از شاگردان خواجه نصیرالدین می توان به [[علامه حلى]]، سید عبدالکریم بن طاووس، [[قطب الدین شیرازی|قطب الدین شیرازى]] و شهاب الدین ابوبکر کازرونى اشاره نمود.
  
طبق تصريح مؤلف كتاب در مقدمه آن نام كتاب اساس الاقتباس است و در وجه ناميدن آن به اين نام مى‌گويد و چون اين علم به نسبت با ديگر علوم خاصه اقسام [[حكمت]] به مثابت قاعده و بنياد است، اين مجموع را بر اساس الاقتباس موسوم كرد.<ref>اساس الاقتباس، تصحيح مدرس رضوى، ص3.</ref>
+
علاوه بر «[[اساس الاقتباس (کتاب)|اساس الاقتباس]]»، برخی دیگر از تألیفات او عبارتند از: [[تجرید الاعتقاد]]، [[اوصاف الاشراف (کتاب)|اوصاف الاشراف]]، [[اخلاق ناصری (کتاب)|اخلاق ناصرى]]، تحریر اصول اقلیدس، اثبات واجب تعالى، شرح اشارات [[ابن سینا]] و تلخیص المحصل.
  
با اين حال جاى شگفتى است كه مصحح دانشمند كتاب، مرحوم مدرس رضوى در مورد وجه تسميه كتاب به اساس الاقتباس با وجود تصريح مصنف آن هم در مقدمه كتاب، مى‌گويد.
+
==وجه نام‌گذارى==
 
 
وجه تسميه اين كتاب به اساس الاقتباس بدرستى معلوم نيست و شايد از آن روى كه اين كتاب در فن منطق است و منطق هم اساس اقتباس و كسب علوم مى‌باشد. خواجه طوسى اين نام را براى اين كتاب مناسب ديده و تأليف خود را بدين نام ناميده است.<ref>مدرس رضوى، مقدمه اساس الاقتباس، ص 35.</ref>
 
 
 
==انگيزه تأليف==
 
 
 
مؤلف كتاب در مورد انگيزه تأليف اساس الاقتباس در مقدمه چنين آورده است در تحرير اين مجموع شروع كرده آمد، بر عزم آن كه طرفى صالح از آنچه از اهل علم منطق در اين فن استفاده كرده است يا بحسب قواعد و اصول اين صناعت استنباط نموده بر وجهى كه او را روشن شده است ايراد كند و از ابطال مذاهب باطل در هر بابى كه مؤدى باشد به اطناب بقدر امكان احتراز كند و اگر در بعضى مواضع بذكر مذهبى فاسد احتياج باشد به اشارتى موجز اقتصار كند و...
 
 
 
بنابراين غرض مؤلف از تأليف اين كتاب ارزشمند، ارائه اثرى فنى و تحقيقى و جامع در علم منطق بوده كه هم آموخته‌هاى او را از ديگران در برگيرد و هم بر آرا و انديشه‌هاى شخصى او در اين علم مشتمل باشد.
 
 
 
==تاريخ تأليف==
 
  
در آخر برخى از نسخ خطى اين كتاب سال تأليف آن 642 هـ.ق ثبت گرديده است بنابراين كتاب اساس الاقتباس دو سال قبل از اتمام شرح خواجه بر اشارات ابن سينا به پايان رسيده است زيرا در آخر بعضى از نسخ خطى شرح اشارات چنين آمده است‌ و نقل ما وجد بخطه رحمه الله تعالى في آخر المسودة بعد قوله و إليه المعاد. و قد فرغت من تسويده في أواسط صفر سنة أربع و أربعين و ستمائة حامدا مصليا و داعيا و مستغفرا.<ref>مدرس رضوى، احوال و آثار خواجه نصيرالدين طوسى، ص 434.</ref>
+
طبق تصریح [[خواجه نصیرالدین طوسی|خواجه نصیرالدین]] در مقدمه کتاب، نام کتاب «اساس الاقتباس» است و در وجه نامیدن آن به این نام مى‌گوید و چون این علم به نسبت با دیگر علوم خاصه اقسام [[حکمت]] به مثابت قاعده و بنیاد است، این مجموع را بر اساس الاقتباس موسوم کرد.
  
البته كتاب شرح اشارات به تصريح خواجه بيست سال بطول انجاميده، اين مطلب را دكتر [[سليمان دينا]] در مقدمه خود بر شرح اشارات ص 84 و مرحوم مدرس رضوى در كتاب احوال و آثار خواجه نصيرالدين طوسى ص 433 آورده‌اند، لكن در نسخه‌هاى موجود چنين بيانى از محقق طوسى مشاهده نشد.
+
با این حال جاى شگفتى است که مصحح کتاب، مرحوم مدرس رضوى در مورد وجه تسمیه کتاب به اساس الاقتباس با وجود تصریح مصنف در مقدمه کتاب، مى‌گوید: وجه تسمیه این کتاب به اساس الاقتباس بدرستى معلوم نیست و شاید از آن روى که این کتاب در فن [[منطق]] است و منطق هم اساس اقتباس و کسب علوم مى‌باشد، خواجه طوسى این نام را براى این کتاب مناسب دیده و تألیف خود را بدین نام نامیده است.
  
اما از آغاز تأليف اساس الاقتباس اطلاعى در دست نيست و از اين جهت معلوم نيست كه آغاز به تأليف اساس الاقتباس پيش از آغاز به تأليف شرح اشارات بوده يا بعد از آن.
+
==انگیزه تألیف==
  
==اهميت و مزایای کتاب==
+
مؤلف کتاب در مورد انگیزه تألیف اساس الاقتباس در مقدمه آن چنین می گوید: «در تحریر این مجموع شروع کرده آمد، بر عزم آن که طرفى صالح از آنچه از اهل علم [[منطق]] در این فن استفاده کرده است یا بحسب قواعد و اصول این صناعت استنباط نموده بر وجهى که او را روشن شده است ایراد کند و از ابطال مذاهب باطل در هر بابى که مؤدى باشد به اطناب بقدر امکان احتراز کند و اگر در بعضى مواضع بذکر مذهبى فاسد احتیاج باشد به اشارتى موجز اقتصار کند و...».
  
پس از منطق شفا و شرح [[ابن رشد]] بر منطق [[ارسطو]]، كتابى به جامعيت اساس الاقتباس تأليف نشده است و از نظر كيفيت به دليل در برداشتن محاسن كتب پيشين و محاسنى كه مؤلف به آن افزوده است بى‌نظير است.
+
بنابراین غرض مؤلف از تألیف این کتاب ارزشمند، ارائه اثرى فنى و تحقیقى و جامع در علم منطق بوده که هم آموخته‌هاى او را از دیگران در برگیرد و هم بر آرا و اندیشه‌هاى شخصى او در این علم مشتمل باشد. (با اینکه وی در شرح [[اشارات و تنبیهات (کتاب)|اشارات]]، بنا را بر توضیح و تبیین مقاصد [[ابن سینا|شیخ الرئیس]] و پاسخ به اشکالات و ایرادات [[فخر رازى]] گذاشته و تعهد نموده است که دیدگاه‌هاى شخصى خود را بیان نکند ولذا جز در مورد خاصى به این وعده عمل نموده است).
  
مزایایی که این کتاب را بر کتب دیگر این فن متمایز کرده است یکی این است که این کتاب به فارسی ساده تألیف شده و دیگر آن که همان گونه كه مؤلف در مقدمه كتاب وعده داده است، از ایرادات و اعتراضاتی که غالبا مفید فائده نیست و جز سرگردانی خواننده نتیجه ای ندارد خالی می باشد و سوم این که شامل تمام فنون منطق است و هر یک از فنون منطق به طور مستوفی در این کتاب مورد بحث قرار گرفته است.  
+
در آخر برخى از [[نسخه خطی|نسخ خطى]] کتاب اساس الاقتباس، سال تألیف آن ۶۴۲ هـ.ق ثبت گردیده است.
  
==روش مؤلف==
+
==اهمیت و مزایای کتاب==
  
الف) در اين كتاب مباحث منطق به روش 9 بخشى عرضه شده است كه لازم است جهت روشن شدن تمايز اين روش با روش ديگر موسوم به روش دو بخشى نكاتى عرض شود. در روش 9 بخشى مباحث منطق در 9 قسمت و با عناوين زير تنظيم گرديده است.
+
پس از کتاب منطق «[[شفا (کتاب)|شفا]]» اثر [[ابوعلی سینا]] و شرح [[ابن رشد]] بر منطق ارسطو، کتابى به جامعیت اساس الاقتباس تألیف نشده است و از نظر کیفیت به دلیل در برداشتن محاسن کتب پیشین و محاسنى که مؤلف به آن افزوده است بى‌نظیر است.
  
# مدخل كه آن را به يونانى ايساغوجى گويند.
+
* مزایایی که این کتاب را بر کتب دیگر این فن متمایز کرده عبارت است از: 
# مقولات عشر يا قاطيغورياس
+
* این کتاب به فارسی ساده تألیف شده و تا آنجا که ممکن بوده کوشیده است تا نثر متین و روانى را عرضه نماید.
# العبارة يا قضايا يا باريرميناس، بارى ارميناس، بارا ارمانياس
+
* دیگر آن که همان گونه که مؤلف در مقدمه کتاب وعده داده است، از ایرادات و اعتراضاتی که غالبا مفید فائده نیست و جز سرگردانی خواننده نتیجه ای ندارد خالی می باشد.
# قياس يا آنولوطيقاى اول
+
* سوم این که شامل تمام فنون علم [[منطق]] است و هر یک از فنون منطق به طور مستوفی در این کتاب مورد بحث قرار گرفته است.
# برهان يا انولوطيقاى دوم يا ابودقطيقا
 
# جدل يا طربيقا
 
# مغالطه يا سوفسطيقا
 
# خطابه يا ريطوريقا
 
# شعر يا بوطيقا
 
  
روش 9 بخشى با جمع‌آورى و تدوين رساله‌هاى منطقى ارسطو و افزودن [[ايساغوجى]] فرفوريوس به آن شكل گرفت به اين نحو كه تك نگاره‌هاى ارسطو در منطق در حدود سال‌هاى 395-330 م در مجموعه‌اى با نام ارغنون گردآورى شد كه مشتمل بر شش رساله بود يعنى قاطيغورياس، باريرميناس، آنالوطيقاى اول، آنالوطيقاى دوم، طوبيقا، سوفسطيقا.
+
==محتوای کتاب==
  
از آنجا كه شارحان ارسطو در [[يونان]] [[خطابه]] و [[شعر]] را جزء منطق نمى‌دانستند دو رساله ارسطو در شعر و خطابه، در اين مجموعه قرار نگرفت اما [[نوافلاطونيان]] حوزه اسكندرانى در اوايل قرن پنجم با اعتقاد به اين كه شعر و خطابه نيز جزء منطق هستند دو رساله ارسطو را در اين دو فن به مجموعه شش قسمتى ارغنون افزودند كه در مجموع هشت رساله در هشت بحث از مباحث منطق گرد آمد.
+
در این کتاب مباحث منطق به روش ۹ بخشى عرضه شده است که لازم است جهت روشن شدن تمایز این روش با روش دیگر موسوم به روش دو بخشى نکاتى عرض شود. در روش ۹ بخشى مباحث منطق در ۹ قسمت و با عناوین زیر تنظیم گردیده است.
  
فرفوريوس شاگرد افلوطين مقدمه‌اى بر منطق نوشت با نام ايساغوجى، اين مقدمه را حكيمان مسلمان به منطق هشت قسمتى ارسطويى ضميمه نمودند و بدين‌سان منطق 9 بخشى پديد آمد، حكيمانى چون [[فارابى]]، [[ابن سينا]] (در شفا و نجات) [[ابن رشد]]، [[ابوالعباس لوكرى]] (در بيان الحق) و محقق طوسى روش 9 بخشى را برگزيده‌اند.
+
#مدخل که آن را به یونانى ایساغوجى گویند.
 +
#مقولات عشر یا قاطیغوریاس
 +
#العبارة یا قضایا یا باریرمیناس
 +
#قیاس یا آنولوطیقاى اول
 +
#برهان یا انولوطیقاى دوم یا ابودقطیقا
 +
#جدل یا طربیقا
 +
#مغالطه یا سوفسطیقا
 +
#خطابه یا ریطوریقا
 +
#شعر یا بوطیقا
  
ب) محقق طوسى در شرح اشارات بنا را بر توضيح و تبين مقاصد شيخ و پاسخ به اشكالات و ايرادات فخر رازى گذاشته و تعهد نموده است كه ديدگاه‌هاى شخصى خود را بيان نكند ولذا جز در مورد خاصى به اين وعده عمل نموده است اما در كتاب اساس الاقتباس از همان ابتدا بنا را بر اين گذاشته است كه علاوه بر بيان آنچه از ديگران آموخته ديدگاه‌ها و استنباطات شخصى خود را نيز عرضه نمايد.
+
روش ۹ بخشى با جمع‌آورى و تدوین رساله‌هاى منطقى ارسطو و افزودن ایساغوجى فرفوریوس به آن شکل گرفت، به این نحو که تک نگاره‌هاى ارسطو در منطق در حدود سال‌هاى ۳۹۵-۳۳۰ م. در مجموعه‌اى با نام ارغنون گردآورى شد که مشتمل بر شش رساله بود؛ یعنى قاطیغوریاس، باریرمیناس، آنالوطیقاى اول، آنالوطیقاى دوم، طوبیقا، سوفسطیقا. از آنجا که شارحان ارسطو در یونان [[خطابه]] و [[شعر]] را جزء منطق نمى‌دانستند، دو رساله ارسطو در شعر و خطابه در این مجموعه قرار نگرفت، اما نوافلاطونیان حوزه اسکندرانى در اوایل قرن پنجم با اعتقاد به این که شعر و خطابه نیز جزء منطق هستند دو رساله ارسطو را در این دو فن به مجموعه شش قسمتى ارغنون افزودند که در مجموع هشت رساله در هشت بحث از مباحث منطق گرد آمد. فرفوریوس شاگرد افلوطین مقدمه‌اى بر منطق نوشت با نام ایساغوجى، این مقدمه را حکیمان مسلمان به منطق هشت قسمتى ارسطویى ضمیمه نمودند و بدین‌سان منطق ۹ بخشى پدید آمد. حکیمانى چون [[ابو نصر فارابی|فارابى]]، [[ابن سینا]] (در شفا و نجات) [[ابن رشد]] و [[خواجه نصیرالدین طوسی|محقق طوسى]] روش ۹ بخشى را برگزیده‌اند.
  
ج) براى سهولت در انتقال مفاهيم منطقى به ذهن مخاطبان از نمادها و جداولى استفاده نموده است كه به حق در تحقق اين غرض كار آمدند.
+
محقق طوسى براى سهولت در انتقال مفاهیم منطقى به ذهن مخاطبان از نمادها و جداولى استفاده نموده است که به حق در تحقق این غرض کار آمدند.
  
د) چنان كه قبلاً اشاره شد، كتاب را با نثر فارسى نگاشته و تا آنجا كه ممكن بوده كوشيده است تا نثر متين و روانى را عرضه نمايد.
+
همان طور که اشاره شد، کتاب اساس الاقتباس در چهارچوب منطق ۹ بخشى نظام یافته است. از این رو مباحث کتاب در ضمن ۹ مقاله و هر مقاله در ضمن چند فن و هر فن در ضمن چند فصل ارائه شده است (بعضى از مقالات به فن تقسیم نشده‌اند و در ضمن چند فصل عرضه شده‌اند، مثل مقاله دوم)، به این ترتیب‌:
  
==وضعیت نشر==
+
#مقاله اول در مدخل و مقدمه منطق بنام ایساغوجى در ضمن ۴ فن:
 
+
##فن اول، در مباحث الفاظ در سه فصل‌
اولين چاپ كتاب اساس الاقتباس در سال 1326 هـ.ش با تصحيح مرحوم [[مدرس رضوى]] به انجام رسيد و پس از آن دو بار ديگر تجديد چاپ شد كه تاريخ سومين چاپ آن آذر ماه 1361 هـ.ش مى‌باشد.
+
##فن دوم، در مباحث کلى و جزئى در چهار فصل‌
 
+
##فن سوم، در مباحث ذاتى و عرضى در چهار فصل‌
چاپ ديگر اين كتاب در سال 1375 هـ.ش با تصحيح و تعليقات [[سيد عبدالله انوار]] و به اهتمام نشر مركز در [[تهران]] نشر يافت. اين چاپ مشتمل بر دو مجلد است كه مجلد اول متن اساس الاقتباس و مجلد دوم تعليقات را در بر دارد. در مورد تعليقات در پيش‌گفتار مجلد اول آمده است‌.
+
##فن چهارم، در کلیات خمس در پنج فصل.
 
+
#مقاله دوم در مقولات عشر قاطیغوریاس در ضمن ۹ فصل.
در اين تعليقه از لحاظ لفظ سعى بر اين رفت كه لغات مشكل معنى شود و از عبارت مغلق رفع اغلاق گردد و جملات لازم به ملزوم‌هاى جدا مانده از خود مرتبط شود و اشارات مندرج به مشاراليه‌هاى مربوطه ارجاع گردد... اما از لحاظ مطالب غير لفظ يعنى تبيين مطالب غامض و توضيح مشكلات معنى و ارائه جداول صحيح و رفع ابهام از اعداد و صور تركيبى و بيان شكل‌هاى قياس و مقاصد غيرصورى يعنى مادى و صناعى قياسى استفراغ وسع شد.<ref>اساس الاقتباس، تصحيح سيد عبدالله انوار، ج1، ص15.</ref>
+
#مقاله سوم در عبارات و اقوال جازمه بارى ارمیناس در ۲ فن:
 
+
##فن اول، در معرفت اقوال جازمه و احوال انواع و اصناف قضایا در ضمن ۱۶ فصل.
==ابواب کتاب==
+
##فن دوم، در جهات قضایا و اعتبار آن در ابواب تناقض و عکس در ۱۱ فصل.
 
+
#مقاله چهارم در قیاس انولوطیقاى اول در ۲ فن:
همان طور كه پيش از اين اشاره شد كتاب اساس الاقتباس در چهارچوب منطق 9 بخشى نظام يافته است. از اين رو مباحث كتاب در ضمن 9 مقاله و هر مقاله در ضمن چند فن بعضى از مقالات به فن تقسيم نشده‌اند و در ضمن چند فصل عرضه شده‌اند، مثل مقاله دوم و هفتم و نهم و هر فن در ضمن چند فصل ارائه شده است به اين ترتيب‌:
+
##فن اول، در قیاس و در ۲ قسم‌.
 
+
###قسم اول، در تعریف قیاس و اقسامش و بیان قیاسات حملى در ضمن ۱۰ فصل.
# مقاله اول در مدخل و مقدمه منطق بنام ايساغوجى در ضمن 4 فن:
+
###قسم دوم، در قیاسات اقترانى و استثنائى در ضمن ۸ فصل.
## فن اول، در مباحث الفاظ در سه فصل‌
+
##فن دوم، در لواحق و عوارض قیاس و ذکر تألیفاتى که شبیه به قیاسند در ۱۲ فصل.
## فن دوم، در مباحث كلى و جزئى در چهار فصل‌
+
#مقاله پنجم در برهان انولوطیقاى دوم در ۲ فن:
## فن سوم، در مباحث ذاتى و عرضى در چهار فصل‌
+
##فن اول، در اکتساب تصدیقات یقینى به برهان در ۱۸ فصل.
## فن چهارم، در كليات خمس در پنج فصل.
+
##فن دوم، در کیفیت اکتساب تصورات تام به حد در ۱۲ فصل.
# مقاله دوم در مقولات عشر قاطيغورياس در ضمن 9 فصل.
+
#مقاله ششم در جدل طوبیقا در ۳ فن:
# مقاله سوم در عبارات و اقوال جازمه بارى ارميناس در 2 فن:
+
##فن اول، در مقدمات در ۵ فصل.
## فن اول، در معرفت اقوال جازمه و احوال انواع و اصناف قضايا در ضمن 16 فصل.
+
##فن دوم، در مواضع در ۶ فصل.
## فن دوم، در جهات قضايا و اعتبار آن در ابواب تناقض و عكس در 11 فصل.
+
##فن سوم، در وصایا در ۳ فصل.
# مقاله چهارم در قياس انولوطيقاى اول در 2 فن:
+
#مقاله هفتم در مغالطه سوفسطیقا در ۳ فصل.
## فن اول، در قياس و در 2 قسم‌.
+
#مقاله هشتم در خطابه ریطوریقا در ۳ فن:
### قسم اول، در تعريف قياس و اقسامش و بيان قياسات حملى در ضمن 10 فصل.
+
##فن اول، در اصول و قواعد خطابه در ۴ فصل.
### قسم دوم، در قياسات اقترانى و استثنائى در ضمن 8 فصل.
+
##فن دوم، در اعداد انواع در ۸ فصل.
## فن دوم، در لواحق و عوارض قياس و ذكر تأليفاتى كه شبيه به قياسند در 12 فصل.
+
##فن سوم، در توابع و مانند آن در ۴ فصل.
# مقاله پنجم در برهان انولوطيقاى دوم در 2 فن:
+
#مقاله نهم در شعر بیطوریقا در ۳ فصل.
## فن اول، در اكتساب تصديقات يقينى به برهان در 18 فصل.
 
## فن دوم، در كيفيت اكتساب تصورات تام به حد در 12 فصل.
 
# مقاله ششم در جدل طوبيقا در 3 فن:
 
## فن اول، در مقدمات در 5 فصل.
 
## فن دوم، در مواضع در 6 فصل.
 
## فن سوم، در وصايا در 3 فصل.
 
# مقاله هفتم در مغالطه سوفسطيقا در 3 فصل.
 
# مقاله هشتم در خطابه ريطوريقا در 3 فن:
 
## فن اول، در اصول و قواعد خطابه در 4 فصل.
 
## فن دوم، در اعداد انواع در 8 فصل.
 
## فن سوم، در توابع و مانند آن در 4 فصل.
 
# مقاله نهم در شعر بيطوريقا در 3 فصل.
 
  
 
==حواشى و ترجمه==
 
==حواشى و ترجمه==
  
اين كتاب به دليل اين كه متن درسى نبوده چندان مورد توجه واقع نشده است و علاوه بر اين كه چاپ آن سال‌ها به تأخير افتاده حواشى و تعليقات اندكى بر آن نوشته شده و تنها يك ترجمه به عربى از آن سراغ داريم.
+
این کتاب به دلیل این که متن درسى نبوده، چندان مورد توجه واقع نشده است و علاوه بر این که چاپ آن سال‌ها به تأخیر افتاده، حواشى و تعلیقات اندکى بر آن نوشته شده است.
  
در چاپ مصحح كتاب توسط مرحوم مدرس رضوى برخى از حواشى بدون ذكر نام صاحب حاشيه آمده است، مرحوم ميرزا محمدطاهر تنكابنى نيز بر اين كتاب تعليقاتى دارد كه در همين چاپ با نام خود ايشان يا با عنوان حاشيه درج شده است.
+
در چاپ مصحح کتاب توسط مرحوم مدرس رضوى برخى از حواشى بدون ذکر نام صاحب [[حاشیه|حاشیه]] آمده است. مرحوم [[میرزا محمدطاهر تنکابنی|میرزا محمدطاهر تنکابنى]] نیز بر این کتاب تعلیقاتى دارد که در همین چاپ با نام خود ایشان یا با عنوان حاشیه درج شده است.
  
آقاى عبدالله انوار در آخرين چاپ كتاب كه با تصحيح خود ايشان منتشر شده است در يك مجلد مستقل تعليقات خود را بر كتاب اساس الاقتباس منتشر نموده است و اما تنها ترجمه عربى اين كتاب را ركن الدين محمد بن على فارسى استرآبادى به انجام رسانيده است.
+
آقاى عبدالله انوار در آخرین چاپ کتاب که با تصحیح خود ایشان منتشر شده است در یک مجلد مستقل تعلیقات خود را بر کتاب اساس الاقتباس منتشر نموده است.  
  
مرحوم مدرس رضوى در مورد اين ترجمه مى‌گويد تاكنون نگارنده، ترجمه عربى اساس الاقتباس را نديده و در فهرست كتابخانه‌هاى مهم نيز اسمى از آن نيافته است.<ref>مدرس رضوى، مقدمه اساس الاقتباس، ص 36.</ref>
+
همچنین تنها ترجمه عربى این کتاب را رکن الدین محمد بن على فارسى استرآبادى به انجام رسانیده است.
  
==پانویس==
+
==منابع==
{{پانویس}}
 
  
==منابع==
+
*اساس الاقتباس، سایت دائرةالمعارف طهور.
* [http://www.tahoordanesh.com/page.php?pid=16619 اساس الاقتباس، دائره المعارف طهور]، بازیابی: 28 اردیبهشت 1392.
+
*[[نرم افزار نور الحکمة ۳|نرم افزار نور الحکمة]] (نسخه ۳مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
* مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار نورالحکمه (نسخه 3بخش اطلاعات جانبی.
 
  
[[رده:منابع منطق]]
+
[[رده:کتابهای منطقی]]
 +
[[رده:آثار خواجه نصیرالدین طوسی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۳ اکتبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۷:۴۴

«اساس‌ الإقتباس» تألیف خواجه نصیرالدین طوسی (م ۶۷۲ ق)، از مهمترین کتب نوشته شده‌ در علم منطق به زبان فارسی است. اساس الاقتباس شامل تمام فنون منطق است و هر یک از این فنون به طور مستوفی در کتاب مورد بحث قرار گرفته است.

اساس الاقتباس.jpg
نویسنده خواجه نصیرالدین طوسی
موضوع علم منطق
زبان فارسی
تعداد جلد ۱
مصحح مدرس رضوى

مؤلف

ابوجعفر نصیرالدین محمد طوسى، معروف به خواجه نصیرالدین طوسى (۵۹۷-۶۷۲ ق)، متکلم، ریاضیدان، فیلسوف و منجم ایرانی شیعه، متولد طوس و متوفی در بغداد بود. پدرش از علماى طوس بود و خواجه نصیرالدین مقدمات را از پدر فراگرفت و در جوانى به نیشابور رفت و از محضر استادان بزرگ بهره گرفت.

خواجه پس از تسلط هلاکوخان مغول، در سال ۶۵۸ ق. از طرف او مأموریت یافت که رصدخانه مراغه را تأسیس کند و به امر هلاکو جمیع اوقاف ممالک ایلخانى در اختیار او قرار گرفت. خواجه توانست رصدخانه عظیمى احداث کند و عالمان بزرگ زمان را در آنجا گرد آورد. او کتابخانه بزرگ و ارزشمندى هم تأسیس کرد. نتیجه کار این گروه تنظیم زیج ایلخانى بود. خواجه تا آخر عمر در خدمت علم باقى ماند و على رغم نفوذ بسیارش، تمایلى به مقامات دنیوى نداشت.

از شاگردان خواجه نصیرالدین می توان به علامه حلى، سید عبدالکریم بن طاووس، قطب الدین شیرازى و شهاب الدین ابوبکر کازرونى اشاره نمود.

علاوه بر «اساس الاقتباس»، برخی دیگر از تألیفات او عبارتند از: تجرید الاعتقاد، اوصاف الاشراف، اخلاق ناصرى، تحریر اصول اقلیدس، اثبات واجب تعالى، شرح اشارات ابن سینا و تلخیص المحصل.

وجه نام‌گذارى

طبق تصریح خواجه نصیرالدین در مقدمه کتاب، نام کتاب «اساس الاقتباس» است و در وجه نامیدن آن به این نام مى‌گوید و چون این علم به نسبت با دیگر علوم خاصه اقسام حکمت به مثابت قاعده و بنیاد است، این مجموع را بر اساس الاقتباس موسوم کرد.

با این حال جاى شگفتى است که مصحح کتاب، مرحوم مدرس رضوى در مورد وجه تسمیه کتاب به اساس الاقتباس با وجود تصریح مصنف در مقدمه کتاب، مى‌گوید: وجه تسمیه این کتاب به اساس الاقتباس بدرستى معلوم نیست و شاید از آن روى که این کتاب در فن منطق است و منطق هم اساس اقتباس و کسب علوم مى‌باشد، خواجه طوسى این نام را براى این کتاب مناسب دیده و تألیف خود را بدین نام نامیده است.

انگیزه تألیف

مؤلف کتاب در مورد انگیزه تألیف اساس الاقتباس در مقدمه آن چنین می گوید: «در تحریر این مجموع شروع کرده آمد، بر عزم آن که طرفى صالح از آنچه از اهل علم منطق در این فن استفاده کرده است یا بحسب قواعد و اصول این صناعت استنباط نموده بر وجهى که او را روشن شده است ایراد کند و از ابطال مذاهب باطل در هر بابى که مؤدى باشد به اطناب بقدر امکان احتراز کند و اگر در بعضى مواضع بذکر مذهبى فاسد احتیاج باشد به اشارتى موجز اقتصار کند و...».

بنابراین غرض مؤلف از تألیف این کتاب ارزشمند، ارائه اثرى فنى و تحقیقى و جامع در علم منطق بوده که هم آموخته‌هاى او را از دیگران در برگیرد و هم بر آرا و اندیشه‌هاى شخصى او در این علم مشتمل باشد. (با اینکه وی در شرح اشارات، بنا را بر توضیح و تبیین مقاصد شیخ الرئیس و پاسخ به اشکالات و ایرادات فخر رازى گذاشته و تعهد نموده است که دیدگاه‌هاى شخصى خود را بیان نکند ولذا جز در مورد خاصى به این وعده عمل نموده است).

در آخر برخى از نسخ خطى کتاب اساس الاقتباس، سال تألیف آن ۶۴۲ هـ.ق ثبت گردیده است.

اهمیت و مزایای کتاب

پس از کتاب منطق «شفا» اثر ابوعلی سینا و شرح ابن رشد بر منطق ارسطو، کتابى به جامعیت اساس الاقتباس تألیف نشده است و از نظر کیفیت به دلیل در برداشتن محاسن کتب پیشین و محاسنى که مؤلف به آن افزوده است بى‌نظیر است.

  • مزایایی که این کتاب را بر کتب دیگر این فن متمایز کرده عبارت است از:
  • این کتاب به فارسی ساده تألیف شده و تا آنجا که ممکن بوده کوشیده است تا نثر متین و روانى را عرضه نماید.
  • دیگر آن که همان گونه که مؤلف در مقدمه کتاب وعده داده است، از ایرادات و اعتراضاتی که غالبا مفید فائده نیست و جز سرگردانی خواننده نتیجه ای ندارد خالی می باشد.
  • سوم این که شامل تمام فنون علم منطق است و هر یک از فنون منطق به طور مستوفی در این کتاب مورد بحث قرار گرفته است.

محتوای کتاب

در این کتاب مباحث منطق به روش ۹ بخشى عرضه شده است که لازم است جهت روشن شدن تمایز این روش با روش دیگر موسوم به روش دو بخشى نکاتى عرض شود. در روش ۹ بخشى مباحث منطق در ۹ قسمت و با عناوین زیر تنظیم گردیده است.

  1. مدخل که آن را به یونانى ایساغوجى گویند.
  2. مقولات عشر یا قاطیغوریاس
  3. العبارة یا قضایا یا باریرمیناس
  4. قیاس یا آنولوطیقاى اول
  5. برهان یا انولوطیقاى دوم یا ابودقطیقا
  6. جدل یا طربیقا
  7. مغالطه یا سوفسطیقا
  8. خطابه یا ریطوریقا
  9. شعر یا بوطیقا

روش ۹ بخشى با جمع‌آورى و تدوین رساله‌هاى منطقى ارسطو و افزودن ایساغوجى فرفوریوس به آن شکل گرفت، به این نحو که تک نگاره‌هاى ارسطو در منطق در حدود سال‌هاى ۳۹۵-۳۳۰ م. در مجموعه‌اى با نام ارغنون گردآورى شد که مشتمل بر شش رساله بود؛ یعنى قاطیغوریاس، باریرمیناس، آنالوطیقاى اول، آنالوطیقاى دوم، طوبیقا، سوفسطیقا. از آنجا که شارحان ارسطو در یونان خطابه و شعر را جزء منطق نمى‌دانستند، دو رساله ارسطو در شعر و خطابه در این مجموعه قرار نگرفت، اما نوافلاطونیان حوزه اسکندرانى در اوایل قرن پنجم با اعتقاد به این که شعر و خطابه نیز جزء منطق هستند دو رساله ارسطو را در این دو فن به مجموعه شش قسمتى ارغنون افزودند که در مجموع هشت رساله در هشت بحث از مباحث منطق گرد آمد. فرفوریوس شاگرد افلوطین مقدمه‌اى بر منطق نوشت با نام ایساغوجى، این مقدمه را حکیمان مسلمان به منطق هشت قسمتى ارسطویى ضمیمه نمودند و بدین‌سان منطق ۹ بخشى پدید آمد. حکیمانى چون فارابى، ابن سینا (در شفا و نجات) ابن رشد و محقق طوسى روش ۹ بخشى را برگزیده‌اند.

محقق طوسى براى سهولت در انتقال مفاهیم منطقى به ذهن مخاطبان از نمادها و جداولى استفاده نموده است که به حق در تحقق این غرض کار آمدند.

همان طور که اشاره شد، کتاب اساس الاقتباس در چهارچوب منطق ۹ بخشى نظام یافته است. از این رو مباحث کتاب در ضمن ۹ مقاله و هر مقاله در ضمن چند فن و هر فن در ضمن چند فصل ارائه شده است (بعضى از مقالات به فن تقسیم نشده‌اند و در ضمن چند فصل عرضه شده‌اند، مثل مقاله دوم)، به این ترتیب‌:

  1. مقاله اول در مدخل و مقدمه منطق بنام ایساغوجى در ضمن ۴ فن:
    1. فن اول، در مباحث الفاظ در سه فصل‌
    2. فن دوم، در مباحث کلى و جزئى در چهار فصل‌
    3. فن سوم، در مباحث ذاتى و عرضى در چهار فصل‌
    4. فن چهارم، در کلیات خمس در پنج فصل.
  2. مقاله دوم در مقولات عشر قاطیغوریاس در ضمن ۹ فصل.
  3. مقاله سوم در عبارات و اقوال جازمه بارى ارمیناس در ۲ فن:
    1. فن اول، در معرفت اقوال جازمه و احوال انواع و اصناف قضایا در ضمن ۱۶ فصل.
    2. فن دوم، در جهات قضایا و اعتبار آن در ابواب تناقض و عکس در ۱۱ فصل.
  4. مقاله چهارم در قیاس انولوطیقاى اول در ۲ فن:
    1. فن اول، در قیاس و در ۲ قسم‌.
      1. قسم اول، در تعریف قیاس و اقسامش و بیان قیاسات حملى در ضمن ۱۰ فصل.
      2. قسم دوم، در قیاسات اقترانى و استثنائى در ضمن ۸ فصل.
    2. فن دوم، در لواحق و عوارض قیاس و ذکر تألیفاتى که شبیه به قیاسند در ۱۲ فصل.
  5. مقاله پنجم در برهان انولوطیقاى دوم در ۲ فن:
    1. فن اول، در اکتساب تصدیقات یقینى به برهان در ۱۸ فصل.
    2. فن دوم، در کیفیت اکتساب تصورات تام به حد در ۱۲ فصل.
  6. مقاله ششم در جدل طوبیقا در ۳ فن:
    1. فن اول، در مقدمات در ۵ فصل.
    2. فن دوم، در مواضع در ۶ فصل.
    3. فن سوم، در وصایا در ۳ فصل.
  7. مقاله هفتم در مغالطه سوفسطیقا در ۳ فصل.
  8. مقاله هشتم در خطابه ریطوریقا در ۳ فن:
    1. فن اول، در اصول و قواعد خطابه در ۴ فصل.
    2. فن دوم، در اعداد انواع در ۸ فصل.
    3. فن سوم، در توابع و مانند آن در ۴ فصل.
  9. مقاله نهم در شعر بیطوریقا در ۳ فصل.

حواشى و ترجمه

این کتاب به دلیل این که متن درسى نبوده، چندان مورد توجه واقع نشده است و علاوه بر این که چاپ آن سال‌ها به تأخیر افتاده، حواشى و تعلیقات اندکى بر آن نوشته شده است.

در چاپ مصحح کتاب توسط مرحوم مدرس رضوى برخى از حواشى بدون ذکر نام صاحب حاشیه آمده است. مرحوم میرزا محمدطاهر تنکابنى نیز بر این کتاب تعلیقاتى دارد که در همین چاپ با نام خود ایشان یا با عنوان حاشیه درج شده است.

آقاى عبدالله انوار در آخرین چاپ کتاب که با تصحیح خود ایشان منتشر شده است در یک مجلد مستقل تعلیقات خود را بر کتاب اساس الاقتباس منتشر نموده است.

همچنین تنها ترجمه عربى این کتاب را رکن الدین محمد بن على فارسى استرآبادى به انجام رسانیده است.

منابع

  • اساس الاقتباس، سایت دائرةالمعارف طهور.
  • نرم افزار نور الحکمة (نسخه ۳)، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.