کشف الظنون (کتاب)

کتابی است که مصطفی بن عبدالله معروف به کاتب چلبی یا حاجی خلیفه، آن را با موضوع کتابشناسی به رشته ی تحریر در آورده است.

معرفی اجمالی کتاب

نام اصلی کتاب کشف‌الظنون،«کشف الظنون‌ عن(فی) اسامی الکتب و الفنون»*است یکی از مهمترین اسباب کار هر محقق و متتبعی است که در تاریخ و ادبیات ملل اسلامی و شرح احوال و آثار نویسندگان وشعرای عرب و ایرانی و ترک کار میکند.

حاجی خلیفه مدت بیست سال به کار نوشتن کتاب خود مشغول بود ودر این کتاب خود نزدیک به 15000 نام کتاب و رساله وقریب به 9500 اسم مولف را گرد آورده و در باب سیصدعلم و فن سخن رانده است . چون پیش نویس خود را بانجام رساند و بر علما عرضه داشت همه آن را کاملاً پسندیدندو او را بر آن داشتند که کتاب را از سواد به بیاض آردو او به این کار مشغول شد ولی چون بحرف دال و بکلمه «دروس » رسید مرگش فرارسید و از این ماده تا آخر کتاب همچنان پاکنویس نشده ماند و به دست شاگرد مولف یعنی جاراللّه ولی الدین افندی که کتابخانه ای داشت افتاد و او آن را در کتابخانه خود حفظ کرد چنانکه همچنان امروز باقی است و اگر کسی امروز قسمتی را که تا کلمه دروس پاکنویس شده با این بقیه که بحالت سواد است ضمیمه کند یک دوره کتاب کشف الظنون کامل به خط مصنف اصلی خواهد دید و دو صفحه که در این چاپ عکس آنها به دست داده شده یکی از قسمت پاکنویس شده است دیگری از قسمت پیش نویس و هردو چنانکه گفتیم به خط مولف اصلی است .

ارزش کتاب

از آنجا که کاتب چلبی (حاجی خلیفه) با دولتمردان همنشین بوده و به دفاتر دیوانی دربار عثمانی دسترسی داشته و با وابستگان درجه یک امپراتوری عثمانی در ارتباط بوده، توانسته است اطلاعات خوبی را در کتاب‌های خود گردآوری کند، به طوری که مورخان و پژوهشگران، به‌خصوص در زمینه کتابشناسی، تاریخ و فهرست‌ نگاری، خود را بی‌نیاز از این کتاب‌ها نمی‌دانند.

انگیزه نگارش

حاجی خلیفه در زمان امپراتوری عثمانی زندگی می‌کرد. خلفای عثمانی خود را جانشین پیامبر می‌دانستند و دولتمردان آن به جمع‌آوری میراث اسلامی از سرتاسر جهان توجه ویژه‌ای داشتند. بنابراین برای وی امکان مناسبی فراهم شد تا تمام کتاب‌‌های گردآوری شده را که به دربار و کتابخانه‌های عثمانی می‌آمد فهرست‌نگاری کند.

ترجمه، شرح ، تعلیقات و ... بر کتاب

کشف الظنون چندین ذیل دارد: اول کسی که بر آن ذیلی نوشته عزتی افندی معروف به دشنه زاده است که در 1092 فوت کرده و ذیل او از سواد به بیاض نیامده. بعد از او جیارشیخی ابراهیم افندی (متوفی 1092) سپس احمد طاهرافندی معروف به حنیف زاده (متوفی 1217) ذیلی بر آن نوشته شامل قریب 5000اسم بنام آثار نو. از کسانی دیگر که بر کشف الظنون ذیل نوشته اند یکی نیز شیخ الاسلام عارف حکمت بک (متوفی 1275) است ولی این ذیل فقط تا حرف جیم به انجام رسیده . یکی از جامعترین ذیلهای کشف الظنون کتاب «ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون » است تالیف مرحوم اسماعیل پاشای بغدادی که از صاحب منصبان متقاعد دائره پلیس استنبول بود و در 1339 فوت کرده و اسماعیل پاشا مدت سی سال متوالی به این کار مشغول بود و با کتب چاپ قریب 19000 کتاب بر اسامی کتب کشف الظنون افزوده و او مولف کتاب دیگری است به اسم «هدیة العارفین فی اسماالمولفین و آثار المصنفین » در دو جلد مشتمل براحوال مولفین از صدر اسلام ببعد با اسامی و کنیه ها و نام مولفات ایشان و استاد ما علامه مرحوم اسماعیل صائب سنجر مدیر کتابخانه عمومی در آستانه و معلم جامع بایزید ثانی نیز ذیلی بر آن نوشته .

وضعیت نشر

کتاب حاضر بار اول در فاصله سالهای م1835 و م1858 بهمت مستشرق علامه آلمانی گوستاوفلوگل در هفت جلد با ترجمه لاتینی در شهر لایپزیک آلمان بطبع رسیده ، بار دوم این کتاب را در سال 1274 ه' . ق. در مصر و بار سوم در سال 1311 ه' . ق. در استنبول بچاپ رسانده اند. چاپ فلوگل ازدو چاپ مصر و استنبول صحیح تر و کاملتر است بخصوص که طابع آن به روش اروپائی در طبع این کتاب چند نسخه را با یکدیگر مقابله کرده و تمام کتبی را که حاجی خلیفه شرح نموده نمره ترتیبی گذاشته و در آخر جلد هفتم فهرست کاملی از اعلام آن به دست داده بعلاوه در آخر جلدششم در این چاپ فلوگل یکی از ذیلهائی را که دیگران بعدها بر کشف الظنون نوشته اند یعنی کتاب آثار نو تالیف حنیف زاده را به چاپ رسانده و در جلد هفتم فهرست کتب مدرسه ازهر و مدرسه ابی الذهب مصر و کتابخانه رودس را با چند فهرست از کتابخانه های استانبول گنجانده است . اما در چاپ مصر که چاپ قدیم استانبول نیز از روی آن بعمل آمده علاوه بر اغلاط عدیده کثیره در غالب مواضع جای سالهای وفات سفید است و ذکر یک عده کتابی در آنجا آمده که زمان تالیف آنها موخربر تاریخ فوت حاجی خلیفه مولف کشف الظنون است . این قسمت ها الحاقی است و آنها را بعضی از خوانندگان از ذیلهای دیگران بر کشف الظنون استخراج کرده و در این کتاب داخل نموده اند. دولت ترکیه از سال 1941 م . همت بطبع جدیدی از کشف الظنون که چاپ چهارم آن خواهد بود گماشته و نقشه طابعین این است که پس از طبع اصل کتاب سه ذیلی را هم که دیگران بعد از حاجی خلیفه بر کشف الظنون نوشته اند بزیور طبع بیارایند.

تا این تاریخ اصل کتاب در دو مجلد بزرگ حاوی 2056 ستون (هر دو ستون یک صفحه ) در سال 1941 و 1943 در استانبول در مطبعه وزارت معارف دولت ترکیه در کمال نفاست و دقت و صحت بطبع رسیده و کار چاپ ذیلهای آن در جریان است .

منابع

سایت کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی ، " کشف الظنون نقطه عطفی در تاریخ فهرست نگاری " .(18 خرداد 1391)