پنج تن
این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
پنج تن ، عنوانی برای حضرت محمّد، حضرت علی ، حضرت فاطمه ، امام حسن و امام حسین علیهم السّلام که فضایل و مقامات مشترک و مشابه ایشان سبب امتیاز آنان در میان معصومین چهارده گانه نزد شیعة امامیّه شده است . اینان به آل عبا ، آل کسا و خمسة طیّبه نیز مشهورند.
محتویات
پنج تن در آیات و روایات
شهرت پنج تن برگرفته از شأن نزول آیة تطهیر (احزاب : 33) است . این آیه هنگام گردآمدن پیامبر و اهل بیت وی در زیر عبایی نازل شد. مفسّران شیعه و بسیاری از عامّه ، اهل بیت پیامبر را در آن زمان منحصر به حضرت فاطمه و شوهر و فرزندانش دانسته اند که در این آیه بدان اشاره شده و آنها را به دور از هرگونه پلیدی معرفی کرده است . عناوین آل عبا و آل کسا نیز ناظر به این امر است . از آیات دیگری نیز فضیلت پنج تن استنباط شده است ، از جمله آیة مُباهله (آل عمران : 61) که در آن از علی علیه السّلام به نفس پیامبر، از حضرت فاطمه علیهاالسّلام به زن برگزیدة خاندان پیامبر و از حسنین علیهماالسّلام به فرزندان پیامبر تعبیر شده است ؛ آیات 5 تا 22 سورة دهر، که به دنبال روزه گرفتن سه روزة علی ، فاطمه و حسنین علیهم السّلام و بخشیدن افطار خود در هر سه شب به مسکین و یتیم و اسیر نازل شد و اخلاص و ایثار ایشان ستایش شد؛ آیة مودّت (شوری : 23) که در آن مطابق تفاسیر عامه و خاصه مصداق ذوی القربای پیامبر، علی و فاطمه و حسنین علیهماالسّلام بوده و مودّت ایشان اجر رسالت پیامبر قرار داده شده است ؛ آیات 19 تا 22 سورة الرّحمن ، که در آنها از علی و فاطمه علیهماالسّلام به دو دریا تعبیر شده است که پیامبر به مثابة برزخی میان ایشان بوده و حسنین علیهماالسّلام چون لؤلؤ و مرجانی هستند که از ملاقات این دو دریا پدید می آیند [۱] آیة 30 سورة بقره ، «فتلقّی آدم من ربّه کلمات »، که مطابق بعضی روایات عامّه و خاصه در تفسیر این آیه ، توسّل حضرت آدم علیه السّلام به انوار خمسة طیّبه و خواندن خداوند به اسماء ایشان («کلمات ») سبب آمرزش و قبولی توبة وی گردید [۲]. در بعضی از این روایات [۳] به اشتقاق نامهای پنج تن (محمّد، علی ، فاطمه ، حسن و حسین ) از اسامی باری (محمود و حمید، علی و عالی و اعلی ، فاطر و فاطم ، محسن و ذوالاحسان و ذوالاسماء الحسنی ) با اختلاف تصریح شده است . نیز در تفسیر و تأویل این آیه و آیة «و اذ ابتلی ابراهیم ربّه بکلماتٍ فاتمهّن » (بقره : 124) علاوه بر تأویل «کلمات » به پنج تن و تأویل «فَأتَمَّهُنَّ» به نُه امام از نسل امام حسین علیهم السّلام ، مناقب و فضایل عدیده ای در شأن آل عبا نقل شده است [۴]. همچنین در آیة «اَسْتَکْبَرْتَ اَم کَنتَ مِن العالین » (ص :75) از «عالین » به خمسة طیّبه تأویل شده است [۵]. آیات دیگری نیز مطابق بعضی روایات عامّه و خاصه به مقام پنج تن اشاره دارد که از آن جمله است : نسا: 69؛ ابراهیم : 24؛ نحل : 43؛ طه : 132؛ فرقان : 74؛ ذاریات : 27؛ طور: 21؛ حشر: 9 [۶].
پنج تن در جوامع روایی
گذشته از آیات قرآن ، در جوامع روایی عامّه و خاصّه ، ابوابی در اختصاصات و مناقب پنج تن آمده است [۷]. در بعضی از روایات نیز جبرئیل ششمین نفر پس از پنج تن (جَبْریلُ سادِسُنا») خوانده شده است خطای یادکرد: برچسب تمام‌کنندهٔ </ref> برای برچسب <ref> پیدا نشد
</ref>
پنج تن درخطبه های اهل بیت علیهم السّلام
احترام و افتخار به پنج تن در کلمات و احتجاجات و خطبه های اهل بیت علیهم السّلام نیز به چشم می خورد. در بسیاری از مناشدات و معرفیهای افتخارگونه که از ائمه ایراد کرده اند تصریح به نامهای خمسة طیّبه به منزلة شاخص در اصالت و حسب و نسب اهل بیت وجود دارد [۸]
برتری و فضیلت پنج تن
برتری و فضیلت پنج تن در میان ائمة چهارده گانه به مدد قراین ثابت می شود. این قراین همان مناقب مشترک و اختصاصی خمسة طیّبه است . نیز شهادت امام حسین علیه السّلام (61 ق ) که خاتم پنج تن بوده و در ادعیه و زیارات [۹] به «خامس اهل العباء» و «خامس اصحاب الکساء» موسوم است این القاب برای علی علیه السّلام نیز احتراماًبه کار رفته است [۱۰]، و به منزلة وفات همة پنج تن و ازینرو اعظم مصایب تلقّی شده است [۱۱]. در میان پنج تن نیز ترتیب فضیلت و برتری به دلالت بعضی اخبار تا حدودی روشن است . آنچه مسلّم است پیامبر بر سایر پنج تن و امیرالمؤمنین بر فاطمه و حسنین علیهماالسّلام برتری دارند [۱۲] و در افضلیّت فاطمه بر حسنین یا بالعکس اختلاف است [۱۳]
پنج تن در اعتقادات و ادبیات و فرهنگ عامه
ترکیب «پنج تن » به لحاظ اهمیت و تقدس نسبی جزء اول آن ، «پنج »، در آیینها و ادیان مختلف ، در خور توجه است [۱۴]و در مواردی از باورها و احکام اسلامی از قبیل پنج پیامبر اولوالعزم ، پنج رکن ایمان و پنج وقت نمازهای یومیه نیز به کار رفته است . با وجود این ، ادعای وجود ارتباط میان اهمیت و تقدس عدد پنج و شأن والا و تقدس پنج تن در باورهای شیعی موجه نمی نماید. فضل و برتری ویژة پنج تن از میان چهارده معصوم علیهم السّلام در اعتقادات شیعی [۱۵] تا بدان پایه است که حتی ، به گزارش کتب ملل و نحل ، پیروان فردی به نام شَریعی ، از غلاة ، معتقد به الوهیت پنج تن بوده اند [۱۶] همچنین ، به نوشتة کشّی[۱۷] بشّار شعیری ، از پیروان امام صادق علیه السّلام ، به الوهیت پنج تن معتقد بوده است ، و صاحبان چنین اعتقادی را مخمسّه نامیده اند.
پنج تن در ادبیات شیعی
در ادبیات شیعی ، قدر و اهمیت پنج تن در مدایح و مناقب و نیز در قالب توسّل به مقام و منزلت والای ایشان در اجابت دعا بازتاب یافته و غالباً از ایشان با عناوین آل رسول ، بنی فاطمه ، خمسة آل عبا، خمسة طیّبه یاد شده است [۱۸] اما می توان به مدح سنایی [۱۹] و ناصرخسرو [۲۰] نیز اشاره کرد که به طور ویژه و با ذکر هریک از این پنج تن ، به آنان نظر داشته اند. از جمله اشعاری که در توسل به ایشان می توان نام برد شعر ابن داغر (متوفی 9) و شیخ حرّ عاملی (متوفی 1190) است [۲۱] همچنین ، از برخی علمای عامّه اشعاری در توسل به پنج تن و ارجوزه هایی در گزارش حدیث کساء موجود است [۲۲]. در زبان اردو نیز در شرح مصائب پنج تن و موضوعات دیگر مربوط به ایشان آثاری نوشته شده است [۲۳]
حضور پنج تن در برگزاری مراسم دینی عامه
در برگزاری مراسم دینی و فرهنگ عامة شیعه جلوه های گوناگونی از حضور پنج تن و نمادهای آن یافت می شود. با توجه به روایات متعدد در شأن والای پنج تن ، استمداد و توسّل به ایشان در ابتدای دعا امری متداول است [۲۴] در مجالس عزاداری و اطعام ، پنج مشعل کوچک یا شمع به عنوان نماد و نشانة پنج تن افروخته می شود، همانگونه که دوازده یا چهارده شمع روشن تمثیلی از دوازده امام یا چهارده معصوم به شمار می رود [۲۵] پنجة دست فلزی به عنوان نمادی از پنج تن آل عبا ــ که گاه اسم ایشان بر روی آن نوشته یا حک شده است ــ بر سر عَلَم و کُتَل ، پرچمها و کاسه های آب در مراسم عزاداری به کار می رود. قسم دادن به حق پنج تن و نگاشتن نام ایشان بر روی انگشتر برای مصونیت از آسیبهای پیش بینی ناپذیر [۲۶] ونیز نصب الواحی با طرحهای گوناگون بر سردر اماکن عمومی و منازل رایج است . غالباً نام الله در بالا و در پایین آن در دو طرف نام محمد و علی ، در وسط فاطمه و پایینتر، در دو طرف ، نامهای حسن و حسین علیهم السّلام نوشته می شود که به نوعی بر محوری بودن و مرکزیت حضرت فاطمه در میان پنج تن تأکید دارد. در اسامی مقبره ها، امامزاده ها و اماکن مقدس نیز به عنوان «پنج تن » برمی خوریم ، از جمله امامزاده پنج تن در شهرهای گرمسار، آمل و استرآباد ر[۲۷]
پانویس
- ↑ شوشتری ، ج 3، ص 274ـ279، ج 9، ص 107ـ109؛ مجلسی ، ج 24، ص 97ـ99، ج 37، ص 64، 73، 96؛ سیوطی ؛ طبرسی ، ذیل آیه ؛
- ↑ شوشتری ، ج 3، ص 76ـ80، ج 5، ص 11، ج 9، ص 102ـ105؛ مجلسی ، ج 26، ص 323ـ 328، 333؛ حسینی فیروزآبادی ، ج 1، ص 205؛ امینی ، ج 7، ص 300ـ301؛ طبرسی ؛ بحرانی ؛ ابوالفتوح رازی ، ذیل آیه
- ↑ شوشتری ، ج 5، ص 4؛ مجلسی ، ج 15، ص 9، 14ـ15، ج 25، ص 6، ج 26، ص 327ـ 328، ج 37، ص 47، 62ـ63؛ امینی ، ج 2، ص 300ـ301
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به بحرانی ؛ طبرسی ، ذیل آیة مذکور؛ شوشتری ، ج 3، ص 79، ج 5، ص 262ـ265، ج 7، ص 180ـ 183، ج 18، ص 344ـ347؛ مجلسی ، ج 25، ص 2ـ3، 6، 16ـ 17، ج 26، ص 273، 311ـ312، 323ـ327، 343؛ حسینی فیروزآبادی ، ج 1، ص 207؛ امینی ، ج 2، ص 300ـ301؛ قندوزی ، ج 1، ص 290
- ↑ بحرانی ، ذیل آیه ؛ مجلسی ، ج 25، ص 2، ج 26، ص 346ـ 347
- ↑ رجوع کنید به شوشتری ، ج 3، ص 482ـ483، 542، 560، ج 14، ص 375، 389ـ391، 542، 550، 591 ـ593، 637، 682؛ مجلسی ، ج 25، ص 16، 30، 220، 241، ج 37، ص 83
- ↑ رجوع کنید به حسینی فیروزآبادی ، ج 1، ص 264ـ311؛ شوشتری ، ج 5، ص 3ـ4، 11ـ22، 45ـ 46، ج 18، ص 384 به بعد؛ مجلسی ، ج 37، ص 35ـ107
- ↑ رجوع کنید به شوشتری ، ج 5، ص 28ـ29، 31ـ32، 39؛ مجلسی ، ج 33، ص 184، ج 37، ص 48، 66، ج 45، ص 138؛ امینی ، ج 1، ص 160، 209
- ↑ مجلسی ، ج 45، ص 250، ج 98، ص 179، 196، 235، 313، 318، 360
- ↑ رجوع کنید به مجلسی ، ج 65، ص 130، ج 97، ص 205، 302، 373
- ↑ همان ، ج 44، ص 269ـ270، ج 45، ص 2، 88
- ↑ همان ، ج 26، ص 272، ج 37، ص 75، 87، ج 39، ص 90ـ92
- ↑ رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 359؛ میرزای قمی ، ج 2، ص 785؛ مجلسی ، ج 43، ص 264، ج 45، ص 3.
- ↑ رجوع کنید به > دایرة المعارف دین < ، ذیل "numbers" ؛ > فرهنگ باورها و ادیان < ، ذیل « five »
- ↑ رجوع کنید به همین مقاله ، قسمت پیشین
- ↑ اشعری ، ص 14؛ بغدادی ، ص 252، 255ـ256
- ↑ ص 399ـ400
- ↑ به عنوان نمونه رجوع کنید به سعدی ، ص 36
- ↑ ص 645
- ↑ ص 129
- ↑ امینی ، ج 7، ص 29ـ30، ج 11، ص 332ـ334
- ↑ شوشتری ، ج 2، ص 513 ـ514، 518، 558 ـ 562، ج 9، ص 695، ج 14، ص 57
- ↑ رجوع کنید به نقوی ، ج 2، ص 210، 458، 498؛ خلیل تتوی ، ص 58.
- ↑ برای نمونه روایات رجوع کنید به مجلسی ، ج 11، ص 328ـ339، ج 13، ص 301، ج 26، ص 319 به بعد، باب «اَنّ دعاءالانبیاء استجیب بالتوسل والاستشفاع بهم صلوات الله علیهم اجمعین »، حدیث 3ـ6، 8 ـ10، 14ـ 15، ج 44، ص 230، ج 95، ص 137؛ قندوزی ، ج 1، ص 290
- ↑ شکورزاده ، ص 49
- ↑ شاملو، ص 795، 1026
- ↑ ابینو، ص 74، 116؛ نیز رجوع کنید به بش قارداش
منبع
- دانشنامه جهان اسلام، "مدخل پنج تن" از محمدهانی ملاّ زاده و لیلا هوشنگی .
