پرتو اصفهانی
این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
پَرتو اصفهانی ، میرزاعلیرضا ، متخلص به پرتو و مشهور به میرزا آقاجان ، شاعر و خوشنویس سدة سیزدهم .
گزیده زندگینامه پرتو اصفهانی
وی فرزند آقامحمدعلی لنجانیِ اصفهانی بود [۱] [۲]. زادگاه او لنجان [۳] اصفهان ذکر شده است [۴] [۵][۶] [۷]، ازینرو در برخی منابع ، نام وی «پرتو لنجانی » نیز ذکر شده است [۸][۹]. تاریخ دقیق ولادت وی معلوم نیست ، اما به قرینة تاریخ وفات و مدت عمرش ،احتمالاً در حدود 1213 به دنیاآمده است .
خوشنویسی پرتو
پرتو در زادگاهش به تحصیل علم و خوشنویسی پرداخت تا اینکه در خوشنویسی استاد و در اصفهان نامدار شد [۱۰] [۱۱]. وی از استادان خط نسخ و ثلث و رِقاع بود [۱۲] [۱۳] و خط نستعلیق را نیکو می نوشت [۱۴]. از جمله استادان وی در خوشنویسی ، آقا زین العابدین اصفهانی ملقب به اشرف الکتّاب بود [۱۵] اما شیوة پرتو با او تفاوت داشت و سبک پرتو ترکیبی بود از سبک اشرف و آقاغلامعلی اصفهانی [۱۶] هر دو از استادان خط نسخ در ایران . پرتو شاگردان بسیاری نیز تربیت کرد. وی در یک بیت شعر به کثرت آنان اشاره کرده است ، از جمله به میرزا غلامعلی ثانی [۱۷]، سیدعلی اکبر زواره ای ، ملاّ محمدتقی و ملاّ باقر[۱۸]
پرتو در مدرسة نوریّة اصفهان حجره داشت و چندی در آنجا ساکن بود و کتابت می کرد و شاگردانش هفته ای دو روز به آنجا می رفتند، و غالباً حجرة او مجمع شاعران و هنرمندان اصفهان بود [۱۹] [۲۰]
وی با برخی از صاحب قَلَمان معاصر خود مصاحبت داشت ، از جمله با رضاقلی خان هدایت ، مؤلف مجمع الفصحا [۲۱] و عبدالمحمدخان ایرانی اصفهانی ، مدیرروزنامة چهره نما درمصر [۲۲] پرتو در اواخر زندگی ، در تهران در دربار ناصرالدین شاه قاجار [۲۳] بسیار محترم می زیست و خوشنویس مخصوص شاه بود [۲۴] وی در مراکز ادبی عصر خود، دارای مقام و رتبه بوده است [۲۵] و در منابع ، شعر و خطّ و حُسنِ خُلق پرتو را ستوده اند [۲۶] [۲۷] [۲۸] [۲۹]
به نوشتة برخی ، وی پس از نود سال عمر، در 1303 در اصفهان درگذشت [۳۰] [۳۱]. اعتمادالسلطنه در المآثر والا´ثار از «میرزا علی رضا»، خطاط مشهور قلم نسخ و متخلص به پرتو که هنگام تألیف کتاب در 1306 زنده بوده [۳۲] و نیز از «میرزا آقاجان »، استاد خط نسخ و متخلص به پرتو که پیش از تألیف کتاب درگذشته بوده [۳۳] نام برده است . ایرج افشار در فهرست نامهای اشخاصِ کتاب مذکور [۳۴] و آقابزرگ طهرانی [۳۵]، احتمال داده اند که هر دو تن یکی باشند. آقابزرگ طهرانی وفات او را در 1304 دانسته است [۳۶] به نوشتة علی راهجیری [۳۷] او پس از 1305 درگذشته است . اما چون محمدحسین فروغی ، در رجب 1304 بر دیوان پرتو مقدمه نوشته و ذکر کرده است که پرتو نود سال عمر کرد [۳۸]، پرتو باید پیش از رجب 1304 درگذشته باشد.
دیوان اشعار پرتو
دیوان اشعار پرتو مشتمل است بر غزل ، قطعه ، قصیده ، رباعی ، مثنوی و مسمط . مضامین شعر او مدح (مدح پیامبراکرم ، امام علی و امام حسین علیهماالسلام و حضرت زینب سلام الله علیها)، مرثیه (در واقعة کربلا و رثای امام حسین علیه السلام )، پند و اندرز، شکایت از روزگار، مفاهیم عاشقانه و عارفانه است . وی در سرودن مادّه تاریخ نیز مهارت داشته ، برخی از آنها با ذکر مناسبتشان در کتاب موادالتواریخ [۳۹] نقل شده است . وی قصیده ای دارد در مدح رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم با ردیف «محمد» به مطلعِ «خیمه به عالَم چوزد جلال محمد/ گشت جهان روشن از جمال محمد» که یادآور قصیدة سعدی است به مطلعِ «ماه فرومانده از جمال محمد/ سرو نباشد به اعتدال محمد» [۴۰] برخی اشعار او نیز به غزلیات حافظ شباهت دارد، از جمله غزلی به مطلع «دوش از آتشِ مِی چهره برافروخته بود/ شعله خویی که بسی خرمن دل سوخته بود» [۴۱]. دیوان پرتو را میرزا حسینخان انصاری ، متخلص به ثمر، گرد آورد و در انتهای آن اشعار خود را بر آن افزود [۴۲]. این دیوان در 1305 در تهران با مقدمة محمدحسین فروغی ، همراه دیوان ثمراصفهانی ، در یک مجلد چاپ سنگی شده است . نسخه ای از این کتاب کمیاب ، در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران موجود است . پرتو به دستور فرهاد میرزا معتمدالدوله (1233ـ1305)، پسر عباس میرزا، در 1297 «قرآن مجید» را به خط نسخ نوشت که در کتابخانه و موزة ملی ملک (ش 4) موجود، و جزو نسخه های نفیس است . این قرآن تذهیب شده ، 229 برگ و هر برگِ آن 19 سطر دارد. نام پرتو در کتاب فهرستِ قرآنهای خطی کتابخانة سلطنتی (آتابای ، ص ط ) جزو کاتبان و مُذَهِّبان آمده است . در این کتابخانه ، قرآنی به خط وی برای ناصرالدین شاه (تاریخ کتابت : 1277) به خط نسخ موجود بوده [۴۳] که آن را با 150 قرآن دیگر (از جمله قرآنی به خط پرتو که اکنون در کتابخانه و موزة ملک است ) به نام «گنجینة قرآن » در موزة ایران باستان به نمایش گذارده بوده اند و جلال الدین همائی آن را دیده بوده است [۴۴] وی علاوه بر قرآن کریم ، کتاب دعا و دیگر کتب را نیز برای بزرگان به خط خوش می نوشت و در این کار شهرت داشت [۴۵] [۴۶]، از جمله کتابت «دعای کمیل » به نسخ در 1266 در تهران [۴۷] و قطعه ای به خط نسخ [۴۸] [۴۹]. در کتیبة بالای در ورودی مسجد صفا در اصفهان نیز ماده تاریخ بنای مسجد، سرودة پرتو و به خط خود او (نستعلیق ) نوشته شده است [۵۰] [۵۱]
پانویس
- ↑ همائی ، ص 81؛
- ↑ مشار، 1340ـ1344 ش ، ج 4، ستون 560
- ↑ به نوشتة همایی : قریة اشیانِ لنجان
- ↑ اعتماد مقدم ، ص 32؛
- ↑ اعتمادالسلطنه ، ص 277؛
- ↑ رضاقلی هدایت ، ج 2، بخش 1، ص 173؛
- ↑ محمود هدایت ، ج 1، ص 245
- ↑ آقابزرگ طهرانی ، ج 9، قسم 3، ص 757؛
- ↑ مشار، 1351 ش ، ج 2، ستون 2277
- ↑ رضا قلی هدایت ؛
- ↑ همائی ، همانجاها
- ↑ رضاقلی هدایت ؛ اعتمادالسلطنه ؛ همائی ، همانجاها؛
- ↑ رفیعی مهرآبادی ، ص 504، پانویس 5
- ↑ اعتماد مقدم ، همانجا
- ↑ دربارة او رجوع کنید به بیانی ، ج 4،ص 1071
- ↑ دربارة او رجوع کنید به همان ، ج 4، ص 1126ـ 1127،
- ↑ همان ، ج 4، ص 1126
- ↑ همائی ، همانجا.
- ↑ رفیعی مهرآبادی ، ص 503؛
- ↑ همائی ، ص 81 ـ82.
- ↑ رضاقلی هدایت ، همانجا
- ↑ ایرانی اصفهانی ، ص 41ـ42، 46.
- ↑ حک : 1264ـ1313
- ↑ راهجیری ، ج 1، ص 59
- ↑ ایرانی اصفهانی ، همانجا
- ↑ رجوع کنید به اعتمادالسلطنه ، ص 277،291؛
- ↑ دیوان بیگی ، ج 1، ص 313؛
- ↑ رضاقلی هدایت ، همانجا؛
- ↑ پرتو اصفهانی ، مقدمة فروغی ، ص 1
- ↑ پرتو اصفهانی ، مقدمة فروغی ، ص 3؛
- ↑ همائی ، دیوان بیگی ، همانجاها
- ↑ ص 277،
- ↑ ص 291
- ↑ رجوع کنید به چهل سال تاریخ ایران در دورة پادشاهی ناصرالدین شاه ، ج 3، ص 923
- ↑ ج 9، قسم 1، ص 157
- ↑ ج 9، قسم 3، ص 757
- ↑ همانجا
- ↑ رجوع کنید به پرتو اصفهانی ، همانجا
- ↑ نخجوانی ، ص 399، 550
- ↑ سعدی ، ص 694.
- ↑ قس غزل حافظ با مطلعِ «دوش می آمد و رخساره برافروخته بود/ تا کجا باز دل غمزده ای سوخته بود»، ص 283
- ↑ پرتو اصفهانی ، مقدمة فروغی ، ص 2
- ↑ بیانی ، ج 4، ص 1118
- ↑ ص 82.
- ↑ رضاقلی هدایت ، ج 2، بخش 1، ص 173؛
- ↑ دیوان بیگی ، همانجا
- ↑ بیانی ، ج 4، ص 1118ـ1119
- ↑ کتابت در 1205؛
- ↑ برای آگاهی از دیگر آثار خوشنویسی او رجوع کنید به همان ، ج 4، ص 1072، 1118
- ↑ رفیعی مهرآبادی ، ص 711ـ712؛
- ↑ هنرفر، ص 793
 | |
| شعرشناسی | * شعر * علم عروض * قافیه * تخلص * دیوان * مصراع * بیت * مقفا * قالب * مطلع * تغزل * بحور شعری |
| قالب‌های شعر | *مثنوی * قصیده * غزل * مسمط * مستزاد * ترجیع‌بند * ترکیب‌بند * قطعه * رباعی |
| سبک‌های شعر فارسی | * سبک خراسانی * سبک عراقی * سبک هندی * سبک بازگشت ادبی * شعر نو |
| شاعران پارسی گو: | همه*قرن 4 * قرن 5 * قرن 6 * قرن 7 * قرن 8 * قرن 9 * قرن 10 * قرن 11 * قرن 12 * قرن 13 * قرن 14 |
منبع
- دانشنامه جهان اسلام، "مدخل پرتواصفهانی" از سیاره مهین فر.
