مقولات عشر

مقولات عشر یا اجناس عالیه و یا مقوله وجود کلی‌ترین جنس هرموجودی که دربرگیرنده همه مصادیق آن باشد. وآن بردو گونه است:

جوهر وعرض جوهر جنس موجودی است که دربودن خود نیاز به هستی موجوددیگری ندارد. مانند مقوله جسم عرض جنس موجودی است که دربودن خود نیازمند بودن موجوددیگری است مانند مقوله رنگ.

عرض برنه قسم است :کم کیف وضع این له متی اضافه فعل انفعال که دراین بیت آمده است

کم وکیف وضع این له زبعدش هم متی--- همچنین باشد مضاف وفعل وبعدش انفعال

فلاسفه قدیم مجموعه جوهر واعراض نه‌گانه را که جنس عالی همه موجودات هستی است مقولات عشر نامیده‌اند

تعدادمقولات

در مورد تعداد اقسام جوهروعرض بین فلاسفه قدیم ومتاخرین اختلاف نظر است.

متقدمین

فلاسفه قدیم اقسام جوهر را ۵ گونه عقل نفس ماده هیولا وصورت ودر مورد اعراض همان نه گونه یادشده را میدانند. ارسطو این مواردرا درکتاب خود بنام ارغنون آورده است.

متاخرین

متاخرین معتقدند که هیولا وصورت بدون ترکیب وجود خارجی ندارد ولذا ازاقسام جوهر خارج است وماده را که ازترکیب آن دو است جوهر اصلی میدانند. از طرف دیگر آنان به عالم ملکوت نیز معتقدند ولذا مثال را که موجود آن عالم است به عنوان جوهر می‌شناسند بنابراین با توجه به عوالم هستی آنان اقسام جوهررا عقل مثال نفس وماده می‌شمارند. در مورد اعراض نیز آنان معتقدند که اولاً کمیت عرض نبوده بلکه ازشئون جسم است وجسم بدون کمیت مفهومی ندارد. ودوم اینکه بجز کیف که عرض حقیقی است سایر موارد مفاهیمی ذهنی اند ودرعالم خارج حضور ندارند وهمه آنها بعنوان (نسبت) میان دوچیز می‌باشند؛ بنابراین تنها عرض حقیقی کیف است ودر نتیجه مقولات عشردرنزد فلاسفه اسلامی وایرانی به موارد زیر منحصر می‌گردد.

عقل جنس موجودات عالم جبروت یا فرشتگان است.

مثال جنس موجودات عالم ملکوت یا مثال است

نفس جنس موجودات عالم ناسوت است یعنی همان روح گیاه جانور جن وانسان

ماده جنس موجودات عالم ناسوت است یعنی ماده درجمادات ویادرترکیب بانفس در جانداران

کیف تنها عرض حقیقی واقسام آن عبارتنداز:محسوس نفسانی مخصوص به کمیات استعدادی