صرفه
مقاله‌ی مربوط به این عنوان از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
"صرَفَ" در لغت به معنی بر گرداندن است، خواه بر گرداندن مطلق باشد یا بر گرداندن از حالی بحالی؛[۱]
«..صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ»[۲]
«خداوند دلهایشان را (ازحق) منصرف ساخته چرا که آنها، گروهی هستند که نمی‌فهمند»
چیزی را از حالی به حالی بدل کردن[۳] و برگردادن چیزی از صورت اولیه اش[۴]. صرفه در اصطلاح عبارتست از سلب قدرت از فرد، افراد و یا گروهی از جانب خداوند چنانچه قصد همانند آوری قرآن را داشته باشند به بیان دیگر دلیل عجز بشر از همانند آوری قرآن معجزه بودن یا فصاحت و بلاغت آن نیست بلکه اراده خداوند بر این تعلق گرفته که قدرت بشر را از آوردن همانند قرآن بر حذر بدارد تا نتواند مثل و مانند قرآن را بیاورد[۵].
تبیین علمی واژه صرفه
صرفه عبارتست از این که قرآن، فراهم آمده از مجموعه کلمات و حروف، به نظم خاص، و این نظم خاص هر قدر در رتبة عالی قرار داشته باشد به نفسه نمی تواند معجزه به شمار آید تا مردم از همانند آوری آن عاجز باشند[۶]، بلکه در صورتی معجزه می شود که خداوند قدرت دیگران را از ایشان سلب کند یا داعیه آنان را سلب کند، یا علومی را که آن ها می خواهند با قرآن معارضه نمایند از آن ها بگیرد، تا نتوانند همانند قرآن را بیاورند[۷].
تاریخچه بحث صرفه
اصل فکر و اندیشه نظریه صرفه به "ابی الاسحاق ابراهیم النظام "(231 متوفی) نسبت داده شده است و این نسبت ادامه پیدا می کند تا این که قول به صرفه در این باب به صورت یک نظریه مطرح می شود، هر چند در اصل این نسبت که به "نظام" داده شده جای شک و تردید وجود دارد، به هر صورت در آن زمان قول به صرفه مشهور نبوده، ولی اکثر متکلمین در مباحث صرفه، اوّل قول "نظام"، و بعد از آن تعدادی افراد دیگر را مطرح می کنند، و صورت تکاملی بحث را به "سید مرتضی" نسبت می دهند[۸].
طرفداران نظریه صرفه در اعجاز قرآن
از جمله افرادی که نظریه صرفه را پذیرفته اند می توان به "شیخ مفید" اشاره کرد، ایشان در کتاب "اوائل المقالات" می گوید؛ جهت اعجاز قرآن قول به صرفه است، هر چند "علامه مجلسی" در "بحار الانوار" می گوید ایشان اخیراً از موضع خود برگشته اند. "شیخ طوسی" نیز در اوائل، وقتی در شرح کتاب جُمل و العلم و العمل می پردازد، قول به صرفه را بر می‌گزیند[۹]، بعداً از این نظریه برمی گردد و در کتاب "اقتصاد دلیل اعجاز قرآن را فصاحت و نظم اسلوب آن می داند[۱۰]. جمال الدین خوانساری[۱۱] و...قایل به نظریه صرفه بوده اند.
اثبات تحدی قرآن و نظریه مخالفان
در مقابل قول به صرفه نظریه ای قرار دارد که قایل به اعجاز و دعوت به مبارزه طلبی قرآن می باشد، آنان برای اثبات تحدی قرآن و دعوت معارضین به مبارزه طلبی، ادعای تواتر می نمایند و می گویند:«تحدی و مبارزه طلبی قرآن باتواتر ثابت شده است »[۱۲] ماهیت و ادعای خود قرآن نیز مؤید این مدعاست که معجزه بودن در خود قرآن خیلی به صورت واضح مطرح است چنان چه می فرماید: «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهیراً»[۱۳] «بگو اگر انسانها و پریان (جن و انس) اتفاق کنند که همانند این قرآن را بیاورند، همانند آن را نخواهند آورد هر چند یکدیگر را (در این کار) کمک کنند»[۱۴]
اکثر متفکران مسلمان نیز دعوت به تحدی قرآن را تأیید نموده اند و قرآن را معجزه می دانند و دراین مورد آنان عموماً به آیات تحدّی استناد نموده اند[۱۵].
بطلان نظریه صرفه
نظریه صرفه و ادعای بازگرداندن اعجاز قرآن به صرفه، مخالف متن آیات تحدّی است.[۱۶] افزون بر این، اساساً اگر اعجاز قرآن مربوط به سلب انگیزه یا توان آدمی باشد، هیچ گونه فضیلتی برای قرآن محسوب نمی شود و تحدّی به همانندآوری قرآن مفهوم نخواهد داشت، درست مانند آن که دست کسی را ببندند و در همین حال او را به مبارزه و دفاع از خود فرا خوانند، طبیعی است که چنین دعوتی لغو است. اما دعوت به مبارزه طلبی قرآن لغو نیست، زیرا نشان می دهد که این کلام از تأیید ویژه ای بر خور دار است و هیچ فرد موحد باوری نمی کند که دعوت خدای حکیم به تحدّی قرآن امری لغو تلقی شود[۱۷].
پانویس
- ↑ - قرشی، سید علی اکبر؛ قاموس قرآن؛ تهران:دار الکتب الإسلامیة، س1371ش، چ ششم، ج4، ص123.
- ↑ - سوره توبه آیه 127.
- ↑ - راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن؛ دمشق بیروت، دارالعلم الدار الشامیة، س1412 ق، چ اول، ص483.
- ↑ - ابن منظور، محمد بن مکرم؛ لسان العرب؛ بیروت:دار صادر، س1414 ق، چ سوم، ج9، ص189.
- ↑ - الشریف المرتضی، علی بن الحسین الموسوی، الموضح عن جهته اعجاز القرآن( الصرفه)، تحقیق محمد رضا انصاری قمی، مشهد:آستان قدس رضوی، س1424ه1382ش، چ اول، ص93 – 98-99.
- ↑ - الطوسی، شیخ محمد بن الحسن، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، لبنان، بیروت، دارلاضواء، س1406هق 1986م، چ دوم، ص277.
- ↑ - الحمصی الرازی، شیخ سدید الدین، المنقذ من التقلید، قم مؤسسه النشر الاسلامی التابعته المدرسین، س1412،چ اول، ج1، ص459.
- ↑ - تفتازانی، شرح المقاصد، قم الشریف الرضی، س1409 هق 1989م، ج4-5 جزء 5، ص 28.
- ↑ - الطوسی، شیخ محمد بن الحسن، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، لبنان، بیروت، دارلاضواء، س1406هق 1986م، چ دوم، ص 278.
- ↑ - الطوسی، شیخ محمد بن الحسن، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، لبنان، بیروت، دارلاضواء، س1406هق 1986م، چ دوم، ص 277.
- ↑ - میرزا ابوالحسن شعرانی، رد شبهات اثبات نبوت، ناشر صدوق، س1363ش، چ سوم، ص32.
- ↑ - عبد الرزاق فیاض لاهجیی؛ گوهر المراد؛ (تهران:نشرسایه، س 1383)، ص386. و السیوری الحلی، جمال الدین مقداد بن عبدالله؛ اللوامع الالهیه فی المباحث الکلامیه؛ (قم:انتشارات دفتر تبلغات، چ دوم، س1380)، ص 285.
- ↑ - سوره اسراء، آیة 88.
- ↑ - ترجمه آیت الله مکارم.
- ↑ - جرجانی، علی بن محمد، شرح الموا قف، لبنان، بیروت، دار الکتب العلمیه، س 1419هق 1998م، چ اول، ج4، جزء 8، ص267. علامه حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم موسسه النشر اسلامی جامعه مدرسین، س 1407ه، ص 354. فخررازی، محمد بن عمر بن حسین، کتاب المحصل، تحقیق دکتر حسین، قم انتشارات شریف الررضی، س 1420ه1999م، چ اول، ص 490.
- ↑ - » قل لئن اجتمت الانس و الجن علی ان یاتوا بمثل هذا القرآن لا یاتون بمثله و لو کان بعضهم لبعض ظهیرا« سوره اسراء آیه 88. و» ام یقولون افتراه قل فاتوا بسورة مثله و اد عوا من استطعتم من دون الله ان کنتم صادقین« سوره یونس آیه 38.
- ↑ - علامه طباطبایی، نیز قرین این مطلب را گفته اند:المیزان فی تفسیر القرآن، لبنان، بیروت، دار الکتب العلمیه، س 1411هق 1991م، چ اول، ج 1، ص71. ایشان دلیل خود را آیات تحدّی قرار می د
منابع
- صرفه، روح الله رضواني، پژوهشکده باقرالعلوم(بخش فرهنگ علوم انسانی و اسلامی تاریخ بازیابی: 26 شهریور 1392.
