زاد المسیر فی علم التفسیر (کتاب)
« زاد المسير فى علم التفسير» معروف به« زاد المسير»، تفسير متوسط ابن جوزى بوده كه خلاصه‌اى از تفسير بزرگ وى بنام« المغنى فى تفسير القرآن» مى باشد شامل جميع آيات قرآن است. سبك غالب بر اين تفسير، نقلى و روايى و برگرفته از روايات پيامبر صلى الله عليه و آله و صحابه و تابعين مى‌باشد.
انگيزه مفسر
ابن جوزى در مقدمه كوتاه خود بر تفسير، در بيان انگيزه خود مى‌نويسد:« چون قرآن عزيز اشرف علوم است، فهم معانى آن نيز برترين علم خواهد بود. از جانبى ديگر، با بررسى كتب تفسيرى متوجه شدم كه مفصل از آنها، خواننده را خسته مى‌كند، مختصر از آنها استفاده تام از آن نمى‌شود و متوسط از آنها داراى فوائد كمى است كه مشكلات را بررسى نكرده و به لغات غريب نپرداخته است. بر آن شدم تا مختصرى كه فوائد فراوان را به راحتى در اختيار قرار دهد ارائه دهم». البته تفسير ابن جوزى از تفاسير مختصر محسوب نمى‌گردد، زيرا در چاپهاى 8 و 9 جلدى و هر كدام با بيش از 400 صفحه ارائه شده است، ولى نسبت به علوم مختلفى كه ابن جوزى دارا بوده، اين تفسير از نظر او مختصر محسوب شده است. ايشان در« المغنى فى تفسير القرآن» به طور مفصل و در زاد المسير به شكل متوسط به مباحث پرداخته است و در« تذكرة الاريب فى علم التفسير» كه به شكل مختصر وارد بحث شده، بيشتر به غريب قرآن پرداخته است.
روش تفسير
خود درباره روشش مى‌نويسد: در اين كتاب از متون تفسير، ناسخ و منسوخ، اسباب نزول، مكى و مدنى، گنجاندم و امورى كه مورد نياز در تفسير بود به آن افزودم، از تكرار مطالب جز بر وجه اشاره پرهيز نمودم، تا آنجا كه بر اقوال دسترسى پيدا كردم( به غير از موارد ضعيف) به شكل اختصار نقل نمودم، و اگر تفسير آيه‌اى را ذكر نكرده‌ام يا به جهت اين است كه قبلا تفسير شده، يا اينكه معناى آشكارى دارد و نياز بر تفسير ندارد.»
روش كلى وى در ورود به مباحث اينگونه است كه با ارائه اطلاعات كلى درباره سوره از قبيل نام، فضيلت، نزول و عدد آيات آن، آغاز مى‌كند، سپس اسباب النزول، لغت و شواهد بر آن، معناى كلمه و اقوال مفسران در آن مورد را به خوبى نقل مى‌نمايد. بعد از آن به احكام مأخوذه از آيه، ناسخ و منسوخ و قراءات مى‌پردازد. و در نهايت مطالبى را در قالب« فصل» در تكميل تفسير آيات بيان مى‌دارد.
ايشان در نقل اقوال مروى در تفسير آيه، اسباب نزول، معناى لغوى، بلاغى و غير آن، صحيح‌ترين را( به نظر خود) انتخاب مى‌نمايد و تلاش دارد كه عين الفاظ اقوال را نقل كند، و در صورت نقل به معنى، گوشزد مى‌كند. در كنار مطرح كردن قرائتهاى مشهور، به شاذ آنها نيز مى‌پردازد و توجيه قواعدى آن را از متخصصين فن قرائت، بيان مى‌دارد.
زاد المسير از اسرائيليات خالى نيست، گر چه به ضعف آنها اشاره دارد، اما در روش عمومى خود در نقل اقوال درباره آنها، ترجيح قولى بر قول ديگر را بيان نمى‌كند، همچنان كه در ساير منقولات، رايى را بر رايى يا معنايى را بر معنايى، مقدم نمى‌دارد و وارد مقوله نقد يا انتخاب( جز موارد اندك، مانند ج 1 ص 165 ذيل آيه 197 سوره بقره) نمى شود.
ابن جوزى در معناى لغوى، ادبى، بلاغى و... از آيات ديگر قرآن نيز كمك مى‌گيرد مانند آيه 26 سوره بقره ج 1 ص 47. گاهى نيز به كمك آيات ديگر، بحثى را به شكل موضوعى پى‌گيرى مى‌نمايد. مانند ج 1 ص 51 ذيل آيه 30 سوره بقره درباره خلق حضرت آدم( ع).
زاد المسير متعرض آراء فقهى در ذيل آيات احكام مى‌گردد و بر فقه احمد بن حنبل تأكيد دارد. براى نمونه ذيل آيه 102 سوره بقره در بيان حكم سحر ج 1 ص 96.
در تفسير آياتى كه رنگ و بوى ولايت حضرت على( ع) را دارند، عموما طبق روش مفسران معتدل اهل سنت رفتار مى‌نمايد. بطور مثال ذيل آيه 67 سوره مائده«يا ايها الرسول بلّغ...»آراء و احاديثى نقل مى‌كند كه با ظاهر الفاظ، زمان نزول و اينكه آخرين سوره نازل شده بر پيامبر( ص) است، سازگارى ندارد.
در آنجايى نيز كه مفسر ذيل آيه 55 سوره مائده ج 1 ص 561، به عنوان احتمال اول، قصه انفاق انگشتر در حال ركوع، از طرف حضرت على عليه السلام را مطرح مى‌نمايد و قول ابن عباس، مقاتل و مجاهد را نقل مى‌كند، محقق تفسير در پاورقى، كلام ابن كثير در تفسيرش را مبنى بر توهم حال بودن جمله«و هم راكعون»و نيز بيان ابن تيميه« كه اين از وضع رافضه است» را نقل مى‌كند كه خود نشانه حقد و كينه محقق نسبت به على عليه السلام و شيعه است.
مصادر تفسير
مهمترين مصادرى كه ابن جوزى از آنها نقل كرده عبارتند از، جامع البيان طبرى، مشكل القرآن و غريب القرآن ابن قتيبة، معانى القرآن فراء و زجاج،« الحجة فى القراءات» ابو على فارسى، مجاز القرآن ابو عبيده،« النكت و العيون فى تفسير القرآن» ماوردى، كه در نقل اقوال و تقسيم و ترتيب ابواب و مباحث... از آن زياد متأثر شده است.
در لغت از فراهيدى، خليل بن احمد، ابن قتيبة و ابو عبيده، در نحو از فراء، زجاج، اخفش، محمد بن قاسم نحوى و كسائى، در قرائت از حجدرى، عاصم و مانند اينها، مطالب را نقل مى‌نمايد.
روش تحقيق
تحقيق اين اثر توسط عبد الرزاق المهدى انجام گرفته است. در مقدمه تحقيق همراه با شرح حالى از ابن جوزى توضيح و روش تفسيرى وى، تلاش انجام شده را به شكل ذيل عنوان مى‌دارد:
1- مستند كردن احاديث مرفوع و شبه آن.
2- تعيين ارزش احاديث با عناوين صحيح، حسن، ضعيف و... و اشاره‌اى به بعضى راويان آن.
3- شماره گذارى احاديث.
4- مشخص نمودن احاديثى كه تصحيف يا تحريف شده‌اند.
5- مشخص نمودن آيات با رقم و سوره.
6- شرح برخى مفردات.
7- بيان برخى اقوال و نقل آنها از منابع
8- نقل مطالب از تفاسير ديگر از جمله تفسير قرطبى، ابن كثير و...
چاپها
زاد المسير به دفعات زياد چاپ و انتشار يافته است، از جمله:
1- چاپ اول المكتب الاسلامى بيروت، به تصحيح و تعليق محمد زهير الشاويش، و شعيب الارنؤوط و عبد القادر الارنؤوط در سال 1384 ق- 1964 م.
2- دمشق در 8 مجلد به سال 1967 م.
3- دار الفكر بيروت، چاپ اول به سال 1407 ق در 8 مجلد به تحقيق محمد بن عبد الرحمن عبد الله و ابو هاجر سعيد بسيونى زغلول، كه چاپ چهارم آن به سال 1407 ق- 1987 م بوده است.
4- چاپ دار الكتب العلمية بيروت به سال 1414 ق- 1994 م. 5- المدهش بغداد به سال 1348 ق.
نسخه حاضر
نسخه حاضر از طرف دار الكتاب العربى بيروت به سال 1422 ق- 2001 م با تحقيق عبد الرزاق المهدى، به عنوان چاپ اول در 4 مجلد به بازار كتاب عرضه شده است. توضيح تحقيق و پاورقى آن قبلا گذشت 3- 516-27- 9953: BS
