منابع و پی نوشتهای متوسط
جامعیت مقاله متوسط
شناسه ناقص است
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

ذکر (اصطلاح اخلاق و عرفان): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (7پروژه: رتبه بندی، اولویت بندی ، سنجش کیفی)
(ویرایش)
 
(۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۲: سطر ۲:
 
{{الگو:منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=پایگاه}}
 
{{الگو:منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=پایگاه}}
  
به گفته راغب در مفردات، ذکر دو معنی دارد گاه به معنی حضور چیزی در ذهن (یادآوری) و گاه به معنی حفظ و نگاهداری معارف و اعتقاداتِ حق در درون جان است.<ref>راغب اصفهانی، مفردات، مادّه «ذکر».</ref>
+
به گفته [[راغب اصفهانی|راغب]] در [[مفردات قرآن راغب (کتاب)|مفردات]]، «ذکر» دو معنی دارد؛ گاه به معنی حضور چیزی در ذهن (یادآوری) و گاه به معنی حفظ و نگاهداری معارف و اعتقاداتِ حق در درون جان است.<ref>راغب اصفهانی، مفردات، مادّه «ذکر».</ref> منظور از ذکر [[الله|خدا]] تنها یادآوری به زبان نیست، بلکه هدف این است که انسان با تمام قلب و جان به ذات خدا توجه داشته باشد، همان توجهی که انسان را از [[گناه]] بازمی‌دارد و به اطاعت فرمان او دعوت می‌کند، به همین دلیل از پیشوایان [[اسلام]] نقل شده است که منظور از ذکر، یادآوری عملی است.
  
==ذکر خدا==
+
==مراتب ذکر خدا==
 +
'''۱. ذکر لفظی:'''
  
{{متن قرآن|«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّـهَ ذِكْرًا كَثِيرًا»}}؛ ای کسانی که [[ایمان]] آورده‌اید، خدا را بسیار یاد کنید.([[سوره احزاب]]/41)
+
*{{متن قرآن|«وَاذْکرِ اسْمَ رَبِّک وَتَبَتَّلْ إِلَیهِ تَبْتِیلًا»}}([[سوره مزمل]]/۸)؛ و نام پروردگارت را یاد کن و تنها به او دل ببند!
  
در آیه دیگری می‌فرماید: {{متن قرآن|«فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ»}}؛ پس به یاد من باشید، تا به یاد شما باشم! و شکر مرا گویید و در برابر نعمتهایم، کفران نکنید.([[سوره بقره]]/152)
+
'''۲. ذکر قلبی:'''
  
منظور از ذکر خدا تنها یادآوری به زبان نیست، که زبان ترجمان قلب است. هدف این است با تمام قلب و جان به ذات پاک خدا توجه داشته باشیم، همان توجهی که انسان را از گناه بازمی‌دارد و به اطاعت فرمان او دعوت می‌کند، به همین دلیل از پیشوایان اسلام نقل شده است که منظور از ذکر یادآوری عملی است.
+
*{{متن قرآن|«وَاذْکر رَّبَّک فِی نَفْسِک تَضَرُّعًا وَخِیفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَکن مِّنَ الْغَافِلِینَ»}}([[سوره اعراف]]/۲۰۵)؛ پروردگارت را در دل خود از روی تضرع و خوف، آهسته و آرام، صبحگاهان و شامگاهان یاد کن و از غافلان مباش!
  
==مراتب ذکر:<ref>جهت مطالعه رجوع شود به اخلاق در قرآن، مکارم شیرازی با همکاری جمعی از فضلاء، ناشر: مدرسه امام علی بن ابیطالب علیه السلام، چاپ اول، قم، 1377 ش، ج1، ص362.</ref>==
+
'''۳. ذکر معنوی و باطنی:'''
  
===1. ذکر لفظی:===
+
*{{متن قرآن|«...فَإِذَا قَضَیتُم مَّنَاسِککمْ فَاذْکرُوا اللَّـهَ کذِکرِکمْ آبَاءَکمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکرًا...»}}([[سوره بقره]]/۲۰۰)؛ ...خدا را یاد کنید، همانند یادآوری از پدرانتان بلکه از آن هم بیشتر!...
  
* {{متن قرآن|«وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا»}}([[سوره مزمل]]/8)؛ و نام پروردگارت را یاد کن و تنها به او دل ببند!
+
در این آیه "ذکر" را به وصف "شدّت" توصیف کرده و معلوم است که مقصود از آن ذکر باطنی و معنوی است، چون ذکر لفظی شدت و ضعف ندارد.<ref>طباطبائی، محمدحسین؛ المیزان فی تفسیرالقرآن، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۵۱۱.</ref><ref>جهت مطالعه رجوع شود به اخلاق در قرآن، مکارم شیرازی با همکاری جمعی از فضلاء، ناشر: مدرسه امام علی بن ابیطالب علیه السلام، چاپ اول، قم، ۱۳۷۷ ش، ج۱، ص۳۶۲.</ref>
  
===2. ذکر قلبی:===
+
==آثار ذکر خدا==
 +
'''۱. آرامش:'''
  
* {{متن قرآن|«وَاذْكُر رَّبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَكُن مِّنَ الْغَافِلِينَ»}}([[سوره اعراف]]، 205پروردگارت را در دل خود از روی تضرع و خوف، آهسته و آرام، صبحگاهان و شامگاهان یاد کن و از غافلان مباش!
+
ذکر خدا، تنها آرام بخش دلهای مؤمنان: {{متن قرآن|«الَّذِینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکرِ اللَّـهِ أَلَا بِذِکرِ اللَّـهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»}}([[سوره رعد]]/۲۸آنها (توبه کنندگان) کسانی هستند که ایمان آورده‌اند و دلهایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است. آگاه باشید! تنها با یاد خدا دلها آرامش می‌یابد.
  
===3. ذکر معنوی و باطنی:===
+
'''۲. منع از فحشاء و منکر:'''
  
* {{متن قرآن|«...فَإِذَا قَضَيْتُم مَّنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّـهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا...»}}([[سوره بقره]]/200)؛ ...خدا را یاد کنید، همانند یادآوری از پدرانتان بلکه از آن هم بیشتر!...
+
[[نماز]] به عنوان مصداقی از ذکر، برترین مانع فحشاء:
  
در این آیه "ذکر" را به وصف "شدّت" توصیف کرده و معلوم است که مقصود از آن ذکر باطنی و معنوی است چون ذکر لفظی، شدت و ضعف ندارد. <ref>طباطبائی، محمدحسین؛ المیزان فی تفسیرالقرآن، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین 1374ش، ج1، ص511.</ref>
+
*{{متن قرآن|«...وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِکرِی»}}([[سوره طه]]/۱۴)؛ و نماز را برای یاد من بپادار.
 +
*{{متن قرآن|«إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکرِ...»}}([[سوره عنکبوت]]/۴۵)؛ (نماز را بپادار) که نماز (انسان را) از زشتی ها و گناه باز می‌دارد.
  
==تأثیر ذکر خدا==
+
'''۳. بصیرت:'''
  
ذکر و یاد خدا تأثیر عمیق و ژگرفی در دلهای مؤمنان می‌گذارد:
+
ذکر خدا به هنگام [[وسوسه]] انگیزی های [[شیطان]] موجب بصیرت تقواپیشگان: {{متن قرآن|«إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّیطَانِ تَذَکرُوا فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ»}}([[سوره اعراف]]/۲۰۱)؛ پرهیزکاران هنگامی که گرفتار وسوسه‌هایی شیطان شوند به یاد (خدا و پاداش و کیفر او) می‌افتند و (در پرتو یاد او، راه حق را می‌بینند و ناگهان بینا می‌گردند.
  
* {{متن قرآن|«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّـهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَعَلَىٰ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ»}}([[سوره انفال/2)؛ مؤمنان، تنها کسانی هستند که هرگاه نام خدا برده شود، دلهاشان ترسان می‌گردد و هنگامی که آیات او بر آنها خوانده می‌شود، ایمانشان فزونتر می‌گردد و تنها بر پروردگارشان توکل دارند.
+
'''۴. ترس از خدا:'''
  
==پاداش ذکر خدا==
+
ذکر و یاد خدا تأثیر عمیق و ژگرفی در دلهای مؤمنان می‌گذارد: {{متن قرآن|«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکرَ اللَّـهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِیتْ عَلَیهِمْ آیاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَانًا وَعَلَىٰ رَبِّهِمْ یتَوَکلُونَ»}}([[سوره انفال]]/۲)؛ مؤمنان، تنها کسانی هستند که هرگاه نام خدا برده شود، دلهاشان ترسان می‌گردد و هنگامی که آیات او بر آنها خوانده می‌شود، ایمانشان فزونتر می‌گردد و تنها بر پروردگارشان توکل دارند.
  
===1. آمرزش الهی:===
+
'''۵. آمرزش الهی:'''
  
* {{متن قرآن|«وَالذَّاكِرِينَ اللَّـهَ كَثِيرًا وَالذَّاكِرَاتِ أَعَدَّ اللَّـهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا»}}([[سوره احزاب]]/35)؛ ...زنان و مردانی که بسیار به یاد خدا هستند، خداوند برای همه آنها مغفرت و پاداش عظیمی فراهم ساخته است.
+
*{{متن قرآن|«وَالذَّاکرِینَ اللَّـهَ کثِیرًا وَالذَّاکرَاتِ أَعَدَّ اللَّـهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِیمًا»}}([[سوره احزاب]]/۳۵)؛ ... زنان و مردانی که بسیار به یاد خدا هستند، خداوند برای همه آنها مغفرت و پاداش عظیمی فراهم ساخته است.
  
===2. بهشت:===
+
'''۶. بهشت:'''
  
پاداش ذاکر خداوند، در پی ارتکاب گناه و ظلم به نفس:
+
پاداش ذاکر خداوند، در پی ارتکاب گناه و ظلم به نفس: {{متن قرآن|«وَالَّذِینَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ ذَکرُوا اللَّـهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَن یغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّـهُ وَلَمْ یصِرُّوا عَلَىٰ مَا فَعَلُوا وَهُمْ یعْلَمُونَ * أُولَـٰئِک جَزَاؤُهُم مَّغْفِرَةٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ»}}([[سوره آل عمران]]/۱۳۵ و ۱۳۶)؛ و آنها که وقتی مرتکب عمل زشتی شوند یا به خود ستم کنند به یاد خدا می‌افتند و برای گناهان خود، طلب آمرزش می‌کنند و کیست جز خدا که گناهان را ببخشد؟ و بر گناه اصرار نمی‌ورزند با این که می‌دانند آنها پاداششان آموزش پروردگار و [[بهشت]] هایی است که از زیر درختانش، نهرها جاری است جاودانه در آن می‌مانند چه نیکو است پاداش اهل عمل!<ref>جهت مطالعه بیشتر رجوع شود به فرهنگ قرآن (کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم) اکبر هاشمی رفسنجانی و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم، بوستان کتاب، ج۱۴، ص۲۴۹.</ref>
  
* {{متن قرآن|«وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّـهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَن يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّـهُ وَلَمْ يُصِرُّوا عَلَىٰ مَا فَعَلُوا وَهُمْ يَعْلَمُونَ × أُولَـٰئِكَ جَزَاؤُهُم مَّغْفِرَةٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ»}}([[سوره آل عمران]]، 135 و 136)؛ و آنها که وقتی مرتکب عمل زشتی شوند یا به خود ستم کنند به یاد خدا می‌افتند و برای گناهان خود، طلب آمرزش می‌کنند و کیست جز خدا که گناهان را ببخشد؟ و بر گناه اصرار نمی‌ورزند با این که می‌دانند آنها پاداششان آموزش پروردگار و بهشت هایی است که از زیر درختانش، نهرها جاری است جاودانه در آن می‌مانند چه نیکو است پاداش اهل عمل!<ref>جهت مطالعه بیشتر رجوع شود به فرهنگ [[قرآن]] (کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم) اکبر هاشمی رفسنجانی و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم، بوستان کتاب، ج14، ص249.</ref>
+
==آثار اعراض از ذکر خدا==
 
+
'''۱. زندگی سخت:'''
==آثار رویگردانی از ذکر و یاد خدا==
 
 
 
===1. زندگی سخت:===
 
  
 
{{متن قرآن|«وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکًا...»}}؛ و هر که از یاد من روی گرداند، حتماً برای او زندگی (سخت و) تنگ خواهد بود...
 
{{متن قرآن|«وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکًا...»}}؛ و هر که از یاد من روی گرداند، حتماً برای او زندگی (سخت و) تنگ خواهد بود...
  
مقصود از "ذکر خدای تعالی" یا معنای مصدری (یادآوری) است و یا به معنای [[قرآن]] و یا به معنای مطلق کتاب های آسمانی و یا به معنای دعوت حقّه است و اگر دعوت حقّه را "ذکر" نامیده از این باب است که لازمه پیروی دعوت حقه و اعتقاد به آن، یاد خدای متعال است و اگر فرمود: «کسی که از ذکر من اعراض کند معیشتی (تنگ) دارد». برای این است که اگر کسی خدا را فراموش کند و با او قطع ارتباط نماید دیگر چیزی جز دنیا باقی نمی‌ماند که به آن دل ببندد و آن را مطلوب یگانه خود قرار دهد و در نتیجه همه تلاش های خود را منحصر در آن می‌کند و فقط به اصلاح زندگی دنیایش می‌پردازد و روز به روز آن را توسعه بیشتری می‌دهد و این معیشت، وی را آرام نمی‌کند، برای این که هر چه بدست می‌آورد به آن قانع و راضی نمی‌شود و دائماً چشم به اضافه‌تر از آن می‌دوزد بدون این که حرص و تشنگیش به جایی منتهی شود، پس چنین کسی در حالت فقر و تنگی بسر می‌برد و همیشه دلش علاقمند به چیزی است که ندارد.<ref>ترجمه المیزان، همان، ج 14-15، ص 314.</ref>
+
مقصود از "ذکر خدای تعالی" یا معنای مصدری (یادآوری) است و یا به معنای [[قرآن]] و یا به معنای مطلق کتاب های آسمانی و یا به معنای دعوت حقّه است و اگر دعوت حقّه را "ذکر" نامیده از این باب است که لازمه پیروی دعوت حقه و اعتقاد به آن، یاد خدای متعال است و اگر فرمود: «کسی که از ذکر من اعراض کند معیشتی (تنگ) دارد». برای این است که اگر کسی خدا را فراموش کند و با او قطع ارتباط نماید دیگر چیزی جز دنیا باقی نمی‌ماند که به آن دل ببندد و آن را مطلوب یگانه خود قرار دهد و در نتیجه همه تلاش های خود را منحصر در آن می‌کند و فقط به اصلاح زندگی دنیایش می‌پردازد و روز به روز آن را توسعه بیشتری می‌دهد و این معیشت، وی را آرام نمی‌کند، برای این که هر چه بدست می‌آورد به آن قانع و راضی نمی‌شود و دائماً چشم به اضافه‌تر از آن می‌دوزد بدون این که حرص و تشنگیش به جایی منتهی شود، پس چنین کسی در حالت فقر و تنگی بسر می‌برد و همیشه دلش علاقمند به چیزی است که ندارد.<ref>ترجمه المیزان، همان، ج ۱۴-۱۵، ص ۳۱۴.</ref>
  
===2. تسلّط شیطان:===
+
'''۲. تسلّط شیطان:'''
  
* {{متن قرآن|«وَمَن يَعْشُ عَن ذِكْرِ الرَّحْمَـٰنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ»}}([[سوره زخرف]]/36)؛ و هر کس از یاد خدا رویگردان شود شیطان را به سراغ او می‌فرستیم پس همواره قرین اوست.
+
*{{متن قرآن|«وَمَن یعْشُ عَن ذِکرِ الرَّحْمَـٰنِ نُقَیضْ لَهُ شَیطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ»}}([[سوره زخرف]]/۳۶)؛ و هر کس از یاد خدا رویگردان شود شیطان را به سراغ او می‌فرستیم پس همواره قرین اوست.
  
===3) گمراهی:===
+
'''۳. گمراهی:'''
  
* {{متن قرآن|«فَوَيْلٌ لِّلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُم مِّن ذِكْرِ اللَّـهِ أُولَـٰئِكَ فِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ»}}([[سوره زمر]]/22)؛ وای بر آنان که قلب های سخت در برابر ذکر خدا دارند: آنها در گمراهی آشکاری هستند».<ref>جهت مطالعه بیشتر رجوع شود به فرهنگ قرآن، ج14، مادّه «ذکر».</ref>
+
*{{متن قرآن|«فَوَیلٌ لِّلْقَاسِیةِ قُلُوبُهُم مِّن ذِکرِ اللَّـهِ أُولَـٰئِک فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ»}}([[سوره زمر]]/۲۲)؛ وای بر آنان که قلب های سخت در برابر ذکر خدا دارند، آنها در گمراهی آشکاری هستند».<ref>جهت مطالعه بیشتر رجوع شود به فرهنگ قرآن، ج۱۴، مادّه «ذکر».</ref>
  
==کیفر اعراض از ذکر خدا==
+
'''۴. نابینایی در قیامت:'''
  
===1. نابینایی در قیامت:===
+
*{{متن قرآن|«وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکا وَنَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمَىٰ * قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمَىٰ وَقَدْ کنتُ بَصِیرًا * قَالَ کذَٰلِک أَتَتْک آیاتُنَا فَنَسِیتَهَا وَکذَٰلِک الْیوْمَ تُنسَىٰ»}}([[سوره طه]]/۱۲۴-۱۲۶)؛ و هر که از یاد من روی گرداند حتما برای او زندگی تنگی خواهد بود و روز قیامت او را نابینا محشور می‌کنیم. می‌گوید: پروردگارا چرا مرا نابینا محشور کردی در حالی که من (در دنیا) بینا بودم؟! می‌فرماید: آن گونه که آیات من برای تو آمد، تو آنها را فراموش کردی امروز نیز تو فراموش خواهی شد.
  
* {{متن قرآن|«وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَىٰ × قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِي أَعْمَىٰ وَقَدْ كُنتُ بَصِيرًا × قَالَ كَذَٰلِكَ أَتَتْكَ آيَاتُنَا فَنَسِيتَهَا وَكَذَٰلِكَ الْيَوْمَ تُنسَىٰ»}}([[سوره طه]]/124-126)؛ و هر که از یاد من روی گرداند حتما برای او زندگی تنگی خواهد بود و روز قیامت او را نابینا محشور می‌کنیم. می‌گوید: پروردگارا چرا مرا نابینا محشور کردی در حالی که من (در دنیا) بینا بودم؟! می‌فرماید: آن گونه که آیات من برای تو آمد، تو آنها را فراموش کردی امروز نیز تو فراموش خواهی شد.
+
'''۵. جهنّم:'''
  
===2. جهنّم:===
+
*{{متن قرآن|«وَعَرَضْنَا جَهَنَّمَ یوْمَئِذٍ لِّلْکافِرِینَ عَرْضًا * الَّذِینَ کانَتْ أَعْینُهُمْ فِی غِطَاءٍ عَن ذِکرِی وَکانُوا لَا یسْتَطِیعُونَ سَمْعًا»}}([[سوره کهف]]/ ۱۰۰-۱۰۱)؛ در آن روز [[جهنم]] را بر کافران عرضه می‌داریم! همانا که پرده‌ای چشمانشان را از یاد من پوشانده بود و قدرت شنوایی نداشتند.
 
+
==پانویس==
* {{متن قرآن|«وَعَرَضْنَا جَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ لِّلْكَافِرِينَ عَرْضًا × الَّذِينَ كَانَتْ أَعْيُنُهُمْ فِي غِطَاءٍ عَن ذِكْرِي وَكَانُوا لَا يَسْتَطِيعُونَ سَمْعًا»}}([[سوره کهف]]/ 100-101)؛ در آن روز جهنم را بر کافران عرضه می‌داریم! همانا که پرده‌ای چشمانشان را از یاد من پوشانده بود و قدرت شنوایی نداشتند.
 
 
 
==آثار ذکر خدا==
 
 
 
===1. آرامش:===
 
 
 
ذکر خدا، تنها آرام بخش دلهای مؤمنان: {{متن قرآن|«الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللَّـهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّـهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»}}([[سوره رعد]]/28)؛ آنها (توبه کنندگان) کسانی هستند که ایمان آورده‌اند و دلهایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است. آگاه باشید! تنها با یاد خدا دلها آرامش می‌یابد.
 
 
 
===2. منع از فحشاء و منکر:===
 
 
 
نماز به عنوان مصداقی از ذکر، برترین مانع فحشاء:
 
 
 
* {{متن قرآن|«...وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي»}}([[سوره طه]]/14)؛ و نماز را برای یاد من بپادار.
 
* {{متن قرآن|«إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ...»}}([[سوره عنکبوت]]/45)؛ و نماز را بپادار که نماز (انسان را) از زشتی ها و گناه باز می‌دارد.
 
 
 
===3. بصیرت:===
 
 
 
ذکر خدا به هنگام وسوسه انگیزی های شیطان موجب بصیرت تقواپیشگان: {{متن قرآن|«إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ»}}([[سوره اعراف]]/201)؛ پرهیزکاران هنگامی که گرفتار وسوسه‌هایی شیطان شوند به یاد (خدا و پاداش و کیفر او) می‌افتند و (در پرتو یاد او، راه حق را می‌بینند و ناگهان بینا می‌گردند.
 
 
 
==پانویس==  
 
 
{{پانویس}}
 
{{پانویس}}
 
 
==منابع==
 
==منابع==
* [http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=32427 ذکر، کاظم احمدزاده، سایت پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام بخش فرهنگ علوم انسانی و اسلامی]، تاریخ بازیابی: 18 فروردین 1392.
+
*کاظم احمدزاده، "ذکر"، [http://www.pajoohe.ir دانشنامه پژوهه]، تاریخ بازیابی: ۱۸ فروردین ۱۳۹۲.
 
 
 
[[رده:اخلاق الهی]]
 
[[رده:اخلاق الهی]]
 
[[رده:صفات پسندیده]]
 
[[رده:صفات پسندیده]]
 
[[رده: مقاله های مهم]]
 
[[رده: مقاله های مهم]]
 
 
{{سنجش کیفی
 
{{سنجش کیفی
 
|سنجش=شده
 
|سنجش=شده

نسخهٔ کنونی تا ‏۱ ژوئیهٔ ۲۰۲۱، ساعت ۰۵:۵۸


این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

Icon-computer.png
محتوای فعلی مقاله یکی از پایگاه های معتبر متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)


به گفته راغب در مفردات، «ذکر» دو معنی دارد؛ گاه به معنی حضور چیزی در ذهن (یادآوری) و گاه به معنی حفظ و نگاهداری معارف و اعتقاداتِ حق در درون جان است.[۱] منظور از ذکر خدا تنها یادآوری به زبان نیست، بلکه هدف این است که انسان با تمام قلب و جان به ذات خدا توجه داشته باشد، همان توجهی که انسان را از گناه بازمی‌دارد و به اطاعت فرمان او دعوت می‌کند، به همین دلیل از پیشوایان اسلام نقل شده است که منظور از ذکر، یادآوری عملی است.

مراتب ذکر خدا

۱. ذکر لفظی:

  • «وَاذْکرِ اسْمَ رَبِّک وَتَبَتَّلْ إِلَیهِ تَبْتِیلًا»(سوره مزمل/۸)؛ و نام پروردگارت را یاد کن و تنها به او دل ببند!

۲. ذکر قلبی:

  • «وَاذْکر رَّبَّک فِی نَفْسِک تَضَرُّعًا وَخِیفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَکن مِّنَ الْغَافِلِینَ»(سوره اعراف/۲۰۵)؛ پروردگارت را در دل خود از روی تضرع و خوف، آهسته و آرام، صبحگاهان و شامگاهان یاد کن و از غافلان مباش!

۳. ذکر معنوی و باطنی:

  • «...فَإِذَا قَضَیتُم مَّنَاسِککمْ فَاذْکرُوا اللَّـهَ کذِکرِکمْ آبَاءَکمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکرًا...»(سوره بقره/۲۰۰)؛ ...خدا را یاد کنید، همانند یادآوری از پدرانتان بلکه از آن هم بیشتر!...

در این آیه "ذکر" را به وصف "شدّت" توصیف کرده و معلوم است که مقصود از آن ذکر باطنی و معنوی است، چون ذکر لفظی شدت و ضعف ندارد.[۲][۳]

آثار ذکر خدا

۱. آرامش:

ذکر خدا، تنها آرام بخش دلهای مؤمنان: «الَّذِینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکرِ اللَّـهِ أَلَا بِذِکرِ اللَّـهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»(سوره رعد/۲۸)؛ آنها (توبه کنندگان) کسانی هستند که ایمان آورده‌اند و دلهایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است. آگاه باشید! تنها با یاد خدا دلها آرامش می‌یابد.

۲. منع از فحشاء و منکر:

نماز به عنوان مصداقی از ذکر، برترین مانع فحشاء:

  • «...وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِکرِی»(سوره طه/۱۴)؛ و نماز را برای یاد من بپادار.
  • «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکرِ...»(سوره عنکبوت/۴۵)؛ (نماز را بپادار) که نماز (انسان را) از زشتی ها و گناه باز می‌دارد.

۳. بصیرت:

ذکر خدا به هنگام وسوسه انگیزی های شیطان موجب بصیرت تقواپیشگان: «إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّیطَانِ تَذَکرُوا فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ»(سوره اعراف/۲۰۱)؛ پرهیزکاران هنگامی که گرفتار وسوسه‌هایی شیطان شوند به یاد (خدا و پاداش و کیفر او) می‌افتند و (در پرتو یاد او، راه حق را می‌بینند و ناگهان بینا می‌گردند.

۴. ترس از خدا:

ذکر و یاد خدا تأثیر عمیق و ژگرفی در دلهای مؤمنان می‌گذارد: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکرَ اللَّـهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِیتْ عَلَیهِمْ آیاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَانًا وَعَلَىٰ رَبِّهِمْ یتَوَکلُونَ»(سوره انفال/۲)؛ مؤمنان، تنها کسانی هستند که هرگاه نام خدا برده شود، دلهاشان ترسان می‌گردد و هنگامی که آیات او بر آنها خوانده می‌شود، ایمانشان فزونتر می‌گردد و تنها بر پروردگارشان توکل دارند.

۵. آمرزش الهی:

  • «وَالذَّاکرِینَ اللَّـهَ کثِیرًا وَالذَّاکرَاتِ أَعَدَّ اللَّـهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِیمًا»(سوره احزاب/۳۵)؛ ... زنان و مردانی که بسیار به یاد خدا هستند، خداوند برای همه آنها مغفرت و پاداش عظیمی فراهم ساخته است.

۶. بهشت:

پاداش ذاکر خداوند، در پی ارتکاب گناه و ظلم به نفس: «وَالَّذِینَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ ذَکرُوا اللَّـهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَن یغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّـهُ وَلَمْ یصِرُّوا عَلَىٰ مَا فَعَلُوا وَهُمْ یعْلَمُونَ * أُولَـٰئِک جَزَاؤُهُم مَّغْفِرَةٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ»(سوره آل عمران/۱۳۵ و ۱۳۶)؛ و آنها که وقتی مرتکب عمل زشتی شوند یا به خود ستم کنند به یاد خدا می‌افتند و برای گناهان خود، طلب آمرزش می‌کنند و کیست جز خدا که گناهان را ببخشد؟ و بر گناه اصرار نمی‌ورزند با این که می‌دانند آنها پاداششان آموزش پروردگار و بهشت هایی است که از زیر درختانش، نهرها جاری است جاودانه در آن می‌مانند چه نیکو است پاداش اهل عمل![۴]

آثار اعراض از ذکر خدا

۱. زندگی سخت:

«وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکًا...»؛ و هر که از یاد من روی گرداند، حتماً برای او زندگی (سخت و) تنگ خواهد بود...

مقصود از "ذکر خدای تعالی" یا معنای مصدری (یادآوری) است و یا به معنای قرآن و یا به معنای مطلق کتاب های آسمانی و یا به معنای دعوت حقّه است و اگر دعوت حقّه را "ذکر" نامیده از این باب است که لازمه پیروی دعوت حقه و اعتقاد به آن، یاد خدای متعال است و اگر فرمود: «کسی که از ذکر من اعراض کند معیشتی (تنگ) دارد». برای این است که اگر کسی خدا را فراموش کند و با او قطع ارتباط نماید دیگر چیزی جز دنیا باقی نمی‌ماند که به آن دل ببندد و آن را مطلوب یگانه خود قرار دهد و در نتیجه همه تلاش های خود را منحصر در آن می‌کند و فقط به اصلاح زندگی دنیایش می‌پردازد و روز به روز آن را توسعه بیشتری می‌دهد و این معیشت، وی را آرام نمی‌کند، برای این که هر چه بدست می‌آورد به آن قانع و راضی نمی‌شود و دائماً چشم به اضافه‌تر از آن می‌دوزد بدون این که حرص و تشنگیش به جایی منتهی شود، پس چنین کسی در حالت فقر و تنگی بسر می‌برد و همیشه دلش علاقمند به چیزی است که ندارد.[۵]

۲. تسلّط شیطان:

  • «وَمَن یعْشُ عَن ذِکرِ الرَّحْمَـٰنِ نُقَیضْ لَهُ شَیطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ»(سوره زخرف/۳۶)؛ و هر کس از یاد خدا رویگردان شود شیطان را به سراغ او می‌فرستیم پس همواره قرین اوست.

۳. گمراهی:

  • «فَوَیلٌ لِّلْقَاسِیةِ قُلُوبُهُم مِّن ذِکرِ اللَّـهِ أُولَـٰئِک فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ»(سوره زمر/۲۲)؛ وای بر آنان که قلب های سخت در برابر ذکر خدا دارند، آنها در گمراهی آشکاری هستند».[۶]

۴. نابینایی در قیامت:

  • «وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکا وَنَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمَىٰ * قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمَىٰ وَقَدْ کنتُ بَصِیرًا * قَالَ کذَٰلِک أَتَتْک آیاتُنَا فَنَسِیتَهَا وَکذَٰلِک الْیوْمَ تُنسَىٰ»(سوره طه/۱۲۴-۱۲۶)؛ و هر که از یاد من روی گرداند حتما برای او زندگی تنگی خواهد بود و روز قیامت او را نابینا محشور می‌کنیم. می‌گوید: پروردگارا چرا مرا نابینا محشور کردی در حالی که من (در دنیا) بینا بودم؟! می‌فرماید: آن گونه که آیات من برای تو آمد، تو آنها را فراموش کردی امروز نیز تو فراموش خواهی شد.

۵. جهنّم:

  • «وَعَرَضْنَا جَهَنَّمَ یوْمَئِذٍ لِّلْکافِرِینَ عَرْضًا * الَّذِینَ کانَتْ أَعْینُهُمْ فِی غِطَاءٍ عَن ذِکرِی وَکانُوا لَا یسْتَطِیعُونَ سَمْعًا»(سوره کهف/ ۱۰۰-۱۰۱)؛ در آن روز جهنم را بر کافران عرضه می‌داریم! همانا که پرده‌ای چشمانشان را از یاد من پوشانده بود و قدرت شنوایی نداشتند.

پانویس

  1. راغب اصفهانی، مفردات، مادّه «ذکر».
  2. طباطبائی، محمدحسین؛ المیزان فی تفسیرالقرآن، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۵۱۱.
  3. جهت مطالعه رجوع شود به اخلاق در قرآن، مکارم شیرازی با همکاری جمعی از فضلاء، ناشر: مدرسه امام علی بن ابیطالب علیه السلام، چاپ اول، قم، ۱۳۷۷ ش، ج۱، ص۳۶۲.
  4. جهت مطالعه بیشتر رجوع شود به فرهنگ قرآن (کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم) اکبر هاشمی رفسنجانی و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم، بوستان کتاب، ج۱۴، ص۲۴۹.
  5. ترجمه المیزان، همان، ج ۱۴-۱۵، ص ۳۱۴.
  6. جهت مطالعه بیشتر رجوع شود به فرهنگ قرآن، ج۱۴، مادّه «ذکر».

منابع