دیوان خراج
این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.
محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
يكى از نخستين ديوانهاى تشكيل شده در اسلام، كه در عين حال يكى از مهم‌ترين آنها نيز به‌شمار مى‌رود، «ديوان خراج» يا «استيفا» نام داشت. وظيفه اين ديوان سرپرستى بخش بزرگى از امور مالى سرزمينهاى اسلامى بود. در اين ديوان فهرستى وجود داشت كه اموال و داراييهاى سرزمين اسلامى در آن نوشته مى‌شد. چگونگى گردآورى خراج از سرزمينها، حواله كردن آنها به مركز خلافت، چگونگى تقسيم آن بين مسلمانان، و رتبه‌بندى مسلمانان براى تعيين خراج دريافتى، ازجمله وظايف اين ديوان بود. با گسترش سرزمينهاى اسلامى و آشنا شدن مسلمانان با روشهاى اقتصادى ديگر، ازجمله انواع روشهاى بهره‌بردارى از زمين، به مرور ايام وظايف ديوان خراج نيز گسترده‌تر و، در عين حال، پيچيده‌تر مى‌شد. در دوره‌اى از زمان، محاسبه عايدات عمومى كشور، تنظيم و برآورد هزينه‌ها و نظارت بر خرج آنها، فهرست‌بردارى از اموال افراد سرشناس به‌ويژه سلاطين و حاكمان، و نيز اعزام افراد به نقاط مختلف كشور براى گردآورى ماليات، از وظايف ديوان خراج به حساب مى‌آمد. ديوان خراج يا استيفا در نقاط مختلف سرزمينهاى اسلامى، از ايران تا اسپانيا، وجود داشت. در سرزمينهايى كه اين ديوان به نام ديوان استيفا ناميده مى‌شد، سرپرست آن مستوفى، مستوفى خاصه يا مستوفى‌الممالك نام داشت. در ايران تا سده دوازدهم هجرى، يعنى تا هنگام آشنا شدن ايرانيان با مبانى تمدن جديد و تغيير ساختار ادارى كشور به تقليد از غرب، اين نهاد وجود داشت و به كار خود ادامه مى‌داد.
منبع
فرهنگ و تمدن اسلامی، علی اکبر ولایتی، ص 96
