حضر موت

حَضْرَمَوْت ، حضرموت نام ناحیة وسیعی در شرق عدن و در کناره دریاست که صحرای ‹‹احقاف›› در مجاورت آن بوده است. گویند حضرت هود علیه السلام در این منطقه به خاک سپرده شده است.

این سرزمین در جنوب جزیرةالعرب و در در مشرق یمن قراردارد و بر دریاى عرب و خلیج عدن مشرف است . محدوده آن به‌ویژه مرزهاى شرقى و غربی‌اش، به دلایل مختلفى دقیقاً مشخص نیست و اختلاف‌نظر شدیدى در منابع درباره آن وجود دارد .

به طور كلى، عدن در مغرب تا منطقه ظفارِ عمان در مشرق و شنهاى جنوبى ربع خالى و احقاف در شمال تا آبهاى خلیج عدن در جنوب، مرزهاى حضرموت را تشكیل می‌دهند . این محدوده تقریبآ در ْ13 تا ْ19 عرض شمالى و ْ45 تا ْ53 طول شرقى گسترده است . به گفته واسعى یمانى ، مرز شرقى حضرموت وادى هود پیامبر و مرزغربى آن صنعاست.

حضر موت در تقسیمات جدید کشور یمن

مطابق تقسیمات سیاسى جدید یمن، محدوده واقعى حضرموت ده استان از 21 استان كشور را دربرمی‌گیرد كه شامل استانهاى مَهْرَه در مشرق، حضرموت ، شَبوَه و أبْین در مركز و جنوب و بخشهایى از استانهاى جوف، مأرب، بیضاء، ضالِع، لَحَج و عدن در مغرب است .

در تقسیم‌بندى كهن، حضرموت یكى از چهار بخش مهم و عمده یمن بود . در دوره اسلامى، داراى دو شهر مركزى به نامهاى شبام و تریم بود و یكى از سه ولایت یمن محسوب می‌شد . در تقسیمات كشورى یمن جنوبى پس از استقلال در 1346ش/1967، منطقه حضرموت استان پنجم جمهورى یمن شد .

استان حضرموت با مساحتى بالغ بر 000، 155كیلومتر مربع داراى 29 شهرستان و جمعیتى بالغ بر 000، 871 نفر است . هشت شهرستان استان حضرموت شامل ثَمود، عَبر، قَطْن، سیئون، شَحْر، دَوْعَن، حَجْر و مكلّاست كه هركدام چندین ناحیه و شهر كوچك را دربردارند .

موقعیت جغرافیایی حضر موت

قسمتهاى مختلف این گستره، از نظر طبیعى و زمین‌شناسى متفاوت‌اند. در شمال و شمال‌شرقى، كه سطوح شنى نسبتاً هموار گسترده است، حداكثر ارتفاع به پانصد متر از سطح دریا می‌رسد، اما در بخشهاى مركزى و جنوبى، چین‌خوردگیها و ناهمواریهاى متعددى وجود دارد و ارتفاع برخى از این ناهمواریها از هزار متر بیشتر است . در سراسر باریكه كم‌عرض و كم‌ارتفاع جنوبىِ حضرموت كه سواحل حضرموت را دربرمی‌گیرد، حداكثر ارتفاع به دویست متر می‌رسد. در این قسمت كه به حضرموت ساحلى مشهور است، امروزه شهرهایى چون غَیضَه (مركز استان مهره)، مُكَلّا(مركز استان حضرموت)، زَنْجْبار ، عدن (مركز استان عدن)، سیحوت، شَحر و رَیان قرار دارند كه به همراه شهرهاى كهن قسمت مركزى مانند تَریم، شِبام، شبوه، ثمود و سیئون اهمیت بیشترى از بقیه شهرها دارند . مغرب و جنوب‌غربى حضرموت بیشترین ناهمواریها و ارتفاعات را داراست، به طورى كه در بعضى قسمتها، به‌ویژه در استان بیضاء، ارتفاع ناهمواریها به بیش‌از دوهزار متر می‌رسد. در قسمت مركزى حضرموت دو عارضه طبیعى وجود دارد، به نامهاى دشت سَبعَتین (رملةالسبعتین) در ارتفاع پانصد تا هزار مترى، و كوههاى حبشیه با ارتفاع بیش از هزار متر. بقیه نواحى این قسمت شامل دشتهاى پراكنده است .

حضرموت سرچشمه وادیها(رودها)ى بسیارى است كه آب مورد نیاز شهرها و نواحى كشاورزى را تأمین می‌كنند. كحّاله نام 27 وادى را در این سرزمین ذكر كرده است . معروف‌ترین آنها، به‌جز وادى برهوت، وادى حضرموت است كه به‌طول تقریبى 160 كیلومتر از كوههاى مشرق شبوه سرچشمه می‌گیرد و با عبور از شبام و سیئون و دریافت چند وادى دیگر، با نام وادى مَسیله در نزدیكى شهر سیحوت به خلیج عدن می‌ریزد . مزارع مجاور این وادى از معدود مناطق كشاورزى سرزمین حضرموت‌اند كه محصولات زراعى و باغى دارند. بقایاى سدى كه در قدیم در این وادى و در فاصله تریم تا سیحوت ساخته شده بود، هنوز قابل مشاهده است .

وادى حَجْر نیز كه بیش از دویست كیلومتر طول دارد و نزدیك رأس كلب به خلیج عدن می‌ریزد، اهمیت زیادى در حضرموت دارد و آبادیهاى بسیار و امكان زراعت در مسیر وادیها را فراهم آورده است . به جز سواحل كه داراى اقلیم بحری‌اند، بقیه قسمتهاى حضرموت میانگینِ دماى سالیانه بالاتر از ْ26 و بارش كمتر از 100 میلیمتر در سال دارند . در حضرموت حدود پنجاه نوع منابع معدنى كشف شده كه مهم‌ترین آنها زغال‌سنگ است . با وجود محدودیتهاى محیطى، پرورش دام به ‌ویژه شتر در بیشتر قسمتهاى حضرموت رایج است .

مرزهاى حضرموت دقیقآ مشخص نیست و از این رو، مساحت آن نیز از 000 ، 45 كیلومتر مربع تا نزدیك به 000، 200 كیلومتر مربع ذكر شده است .

در دیگر تقسیم‌بندى جغرافیایى، حضرموت به دو بخش ساحلى و داخلى تقسیم می‌شود . بخش ساحلى، معروف به حضرموت ساحلى به طول تقریبى 450 كیلومتر ، به موازات خلیج عدن و دریاى عرب امتداد دارد. عرض این بخش در مشرق به بیست كیلومتر و در مغرب به هشتاد كیلومتر می‌رسد . حضرموت ساحلى بخش پرجمعیت حضرموت است و شامل شهر بندرى و مهم مُكَلّا (مركز حضرموت ساحلى) و نواحى غَیل، باوَزیر، بُرُوم، وادى مَسیله، حصن‌الغراب، عین بامعبد، و بندر مهم بئرعلى (در گذشته قنا) است .

حد فاصل دو بخش حضرموت ساحلى و داخلى، رشته كوهى است كه بلندترین قله آن به 187،2 متر می‌رسد . حضرموت داخلى از ساحل دریا دور است و در اطرافش شنزار وسیعى وجود دارد . این سرزمین اقامتگاه قوم عاد بوده كه در قرآن نیز از آن نام برده شده است. حضرموت داخلى از رَیدَه‌الصَیعَر و شَبوَه در مغرب تا سرزمین مَهْرَه در مشرق امتداد دارد كه در آن وادیهایى چون دَوْعَن، عِمِد، عُین، بن‌على، و سِر وجود دارد كه به كشت درختان خرما و حبوبات و میوه مشهورند . شهرهاى تریم، شبام و شبوه هر یك در زمانهایى مركز حضرموت به‌ویژه حضرموت داخلى بودند . ظاهرآ پیش از همه، مَیفَعَه مركز حضرموت بوده است .

براساس گفته جغرافی‌دانان و مورخان اسلامى، فاصله صنعا تا حضرموت حدود 430 كیلومتر یا 72 فرسخ و فاصله عدن تا حضرموت پنج مرحله یا یك ماه راه بوده است . در سرزمین حضرموت آثار باستانى و كهن متعددى وجود دارد. هریك از شهرهاى تاریخى حضرموت مانند تریم، مكلّا، شبام و شبوه داراى آثار و قلاع متعددند. به‌جز آثار این شهرها، از مهم‌ترین آثار حضرموت می‌توان به قبر برخى از پیامبران مانند هود نبى و ویرانه‌هایى از مواضع و اماكن اقوام عاد و ثمود در بخشهاى مختلف حضرموت اشاره كرد . در صد سال اخیر، دهها جهانگرد و باستان‌شناس از كشورهاى مختلف از آثار باستانى حضرموت بازدید و نتایج كاوشها را تدوین و منتشر كرده‌اند .

اقتصاد حضر موت

حضرموت از دیرباز به تولید و صدور كندر، سدر، بخور، توتون، دارچین، صمغ، عنبر، خرما، حبوبات، عسل و ذرت شهرت داشته است . همچنین، حضرموت به تولید لباس و پارچه‌هاى نفیس چون بُرده، نعلین، دشنه و خنجر، عطر و ادویه‌جات، شتر و اسبهاى اصیل شهرت دارد. این سرزمین در دورى و زیبایى نیز ضرب‌المثل است .

ترکیب جمعیتی حضر موت

حضرموت از مناطق كم‌جمعیت یمن و جزیرةالعرب است و به جز بخشهاى معدودى در مغرب آن كه تراكم جمعیتى بیش از هزار نفر در هر كیلومتر مربع دارند، تقریباً در سراسر حضرموت تراكم جمعیت كمتر از پنجاه نفر است . جمعیت این سرزمین در طول تاریخ دچار دگرگونیهاى بسیارى شده است. در منابع معاصر، در نیم قرن اخیر جمعیت حضرموت 150 تا 500 هزار نفر تخمین‌زده شده است . جمعیت حضرموت در گذشته تركیبى از قبایل و عشایر مهمى چون طَسْم، جَدیس، عِمْلاق، عاد، ثمود، جُرهُم، صَرْدَف، تُجیب، كِنده و سیبان بود . امروزه قبایل دیگرى چون صَعْیر، كَرَب، جعده، نُوَّح، خَنابَشه، مَناهیل، حالِكه، آل‌كثیر، آل‌جابر، شَنافِر و عَوابِثه در آن به سر می‌برند. در این سرزمین، خاندانهایى از نسل امام حسین علیه‌السلام و علویان بسیارى چون خاندانهاى بار، بِیتى، جِفْرى، جِنَید، حامد، حداد، سَقّاف، شاطرى، بافَقیه و حِبْشى نیز زندگى می‌كنند .

در بخش جنوبی یمن تنها در حدود 7 الی 8 هزار نفر شیعه زندگی می کنند که بیشتر در استان حضرموت و عدن هستند.

برخى از مردم حضرموت به كشاورزى و برخى نیز به صنعت و تجارت با سواحل شرقى افریقا و هند و عدن و مسقط و شهرهاى بندرى سواحل خلیج‌فارس اشتغال دارند . اهالى این سرزمین سیاه‌چرده و سرسخت‌اند و بیشتر غذایشان خرما بوده است . ثروتمندان حضرموت در كاخهاى آجرى دو تا چهار طبقه مستحكم زندگى می‌كنند و اشراف و سادات علوى احترام و جایگاه والایى دارند .

دین مردم حضر موت

مردم حضرموت از دیرباز الهه‌اى به نام سین را می‌پرستیدند كه در معبدى به نام سین ذومِذاب قرار داشت . باستان‌شناسان اروپایى در سده چهاردهم/ بیستم آثار معبد سین را در شهر حَریضه(نام قدیم شهر مذاب) و روستاى سَنا كشف كردند . علاوه بر الهه سین، مردم حضرموت در دوره پیش از اسلام بتهاى دیگرى را می‌پرستیدند . در نخستین سالهاى پس از اسلام، مردم حضرموت دعوت پیامبر اكرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم را پذیرفتند و پیامبر زیادبن لَبید را والى و مأمور جمع آوری زکات آنجا ساخت .و کنده را نیز ضمیمه ولایت او کرد.

پس از وفات پیامبر و آغاز خلافت ابوبکر، طایفه ای از کنده که ساکن حَضْرَموت بودند، حاضر به پرداخت زکات به وی نشدند و گفتند که تا زمانی که رسول خدا زنده بود از وی اطاعت می کردیم، اگر شخصی از اهل بیت او بر سرکار آید از وی اطاعت می کنیم، در حالی که ابوبکر هیچ حق حکومت و بیعت بر ما ندارد. زیاد با لبید که وضع را چنین دید شبانه از آن منطقه گریخت و ضمن اشعاری ساکنین این منطقه را مرتد نامید.

البته ابوبکر پس از مدّتی سپاهی فرستاد که طائفه مزبور غلبه و آنها تحت سلطه حکومت مدینه در آمدند. ابوبکر در شمار جنگ با مرتدان، برده (یا جنگ) حَضْرَموت را نیز نام برده است.

ساکنین حَضْرَموت در دوران خلافت امام علی از شیعیان حضرت به شمار می رفتند و حتی سپاهی از سوی معاویه مأمور حمله به آنجا شد تا شیعیان را از بین ببرد، هر چند در آن زمان موفق به چنین کاری نگشت.

واژه ی حضر موت

حَضْرَمَوت كه در میان قبیله هُذیل و عوام مردم به صورت حَضْرَمُوت تلفظ می‌شود، مركّب از دو واژه حَضَرَ و مَوْت است و منسوبان به آن را حَضرَمى می‌گویند كه جمع آن حَضَارِمَه یا حَضارم است . مورخان نامهاى دیگرى چون وادى مفتون، بَرْكِ (یا برك الغِمَاد)، عَبدَل، وَبار، احقاف یا وادى احقاف براى حضرموت ذكر كرده‌اند . نام حضرموت در كتب تاریخى یونانى و رومى به صورتهاى مختلفى ثبت شده است. تئوفراستوس آن را حدرامیتا ذكر كرده است، در حالى كه استرابون و پلینیوس آن را چَتراموتیتا نامیده‌اند .

تورات نخستین منبعى است كه در آن از فردى به نام حضرموت (به صورت حَضَرْمَاوِث) صحبت شده و او سومین فرزند یقطان (قحطان) دانسته شده است . ظاهرآ در بیشتر منابع تاریخى دوره اسلامى، الهام گرفته از تورات، حضرموت فرزند یقْطُن‌بن عابر، از نسل نوح ذكر شده و در برخى نیز حضرموت همان عامربن قحطان شمرده شده است كه نخستین ساكن منطقه شنزار احقاف بود و چون هنگام حضورش در جنگها بسیار می‌كشت و سایه مرگ (موت) بر میدان نبرد می‌گستراند، او را به حَضرموت ملقب ساختند و سپس این لقب، نام وى و قبیله و سرزمینش گردید . به گفته كحاله ، حضرموت نام قبیله‌اى در این سرزمین نیز هست. در تفسیر معنى حضرموت (سرزمین مرگ) نظرهاى دیگرى نیز وجود دارد، از جمله اینكه حضرت هود علیه‌السلام پس از نفرین كردن كافران گفت اینك مرگ حاضر شده است ، یا حضرت صالح علیه‌السلام به آنجا كه رسید، درگذشت ، یا بنابر افسانه‌اى یونانى درختان آنجا (كندر و بخور كه وادى حضرموت به تولید آن شهره بوده است) بوى كشنده‌اى دارند .

منابع

• ، مدخل حَضْرَمَوْت از ستار عودی.
• داوود کریملو، آشنایی با کشور یمن، موعود، شماره 107، دی ماه 1388.
• تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، اصغر قائدان.