حرم حضرت زینب عليها السلام

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

يكي از زيارتگاههاي بسيار مهم و مورد توجه همه مذاهب اسلامي در دمشق، مرقد و آرامگاه زينب كبري، دختر اميرالمؤمنين عليه السلام است كه همواره خيل مشتاقان و ارادتمندان آن بانوي فداكار و بزرگوار از سرزمين هاي اسلامي بويژه ايران، براي زيارت قبر او عازم اين سرزمين هستند. اميرالمومنين علي عليه السلام از فاطمه سلام الله عليها دو دختر و از ساير زنان نيز چندين دختر داشتند كه چند تن از آنان ملقّب به ام كلثوم بوده اند. بر اساس گفته «زبيربن بكار»، نسب شناس مشهور عرب، زينب كبري كه به همسري عبدالله بن جعفر در آمد و ام كلثوم كبري كه همسر عمر بن خطاب شد؛ هر دو از فاطمه زهرا سلام الله عليها بوده اند وي دختران معروف ديگر ايشان از غير فاطمه(س) را چنين نام برده است: رقيه دختر صَهباء، كه همسر مسلم بن عقيل گشت، زينب صغري به ازدواج محمد بن عقيل درآمد وام كلثوم صغري كه نامش نفيسه بود به همسري عبدالله اكبر بن عقيل انتخاب شد

محسن الامين تعداد دختران علي(ع) كه لقب ام كلثوم داشته اند را چهار تن ذكر كرده است 1 ـ همسر مسلم بن عقيل 2 ـ همسر عبدالله اصغر بن عقيل 3 ـ همسر عمر بن خطاب 4 ـ همسر عبدالله بن جعفر

با توجه به تعداد فراوان دختران علي(ع) و القاب مشابه آنان، بديهي است مورخان و نسب شناسان و همچنين محققان تاريخ اسلام و شيعه در مورد اين تعداد و محل دفن آنان تا حدودي دچار اشتباه يا تناقض و سرگرداني شوند و متأسفانه دانش پژوهان و محققان بعدي نيز ناخودآگاه به بيان اشتباهات آنان بپردازند. اين اختلاف در مورد دفن زينب كبري، ام كلثوم كبري و زينب صغري شدت بيشتري مي يابد ليكن با نقد و بررسي اين اختلافات مي توان به يك نتيجه قطعي دست يافت كه در ادامه به ذكر اقوال مختصري در اين خصوص خواهيم پرداخت.

از آنجا كه از جانب محققان و دانش پژوهان شيعه و سني تحقيقات بسيار گسترده اي در مورد محل دفن زينب كبري(س) بعمل آمده و ما نيز اشاره اي به آنها خواهيم داشت; با يك بررسي و تدقيق علمي، جاي شكي بر كسي نخواهد ماند كه زينب كبري سلام الله عليها در شهرك راويه دمشق مدفون شده اند. در اين مبحث كوتاه ابتدا به شمه اي مجمل از دوران حيات پرافتخار آن بانوي فداكار پرداخته و سپس نظرات و آراء مختلف در مورد محل دفن ايشان را تشريح خواهيم ساخت.

«زينب كبري» ملقّب به ام كلثوم در سال ششم هجري ـ پس از صلح حديبيه ـ و دو سال بعد از تولد حسين بن علي(ع) پا به عرصه وجود گذاشت، محيطي كه او در آن رشد كرد مهبط جبرئيل امين و جايگاه وحي سرمدي بود و روزي كه خداوند به رسولش فرمان داد تا تمامي درهايي كه به مسجدالنبي(ص) باز مي شدند را مسدود كند، زادگاه او را مستثني ساخت. مادرش پاره تن رسول الله(ص)، پدرش بهترين صحابه و نخستين مرد مسلمان دراسلام; و خاندان او افضل خاندان عالم بود كه خداوند متعال رجس و پليدي را از آنان دور كرده و تحت «كساء» رسولش، در ظل حمايت خويش وارد ساخته بود.

زينب(س) تحت تربيت چنين خاندان استثنايي رشد كرد. از همان ابتدا با مصيبتهاي فراواني روبرو شد كه تحمل آن بر بسياري امكان پذير نبوده و نخواهد بود. هنوز پنج سال از تولد او نگذشته بود كه پدر بزرگ گرامي وي ـ رسول خدا(ص) ـ آن كه همواره او و برادرانش حسن(ع) و حسين(ع) در آغوش پر مهر و محبت او روزگار مي گذرانيدند، به سوي حق شتافت. اين مصيبت عظيم براي او و بويژه مادرش طاقت فرسا و گران بود.

او از همان ابتدا در كنار مادر بيمار خود كه بدنبال ارتحال جانسوز پدر و مصيبتهاي وارده پس از آن به بستر بيماري افتاده و روزهاي آخر را مي گذرانيد به پرستاري از او پرداخت و سرانجام نيز شاهد مرگ او و بهترين پناه دوران كودكي خود شد. او شب هنگام، همراه برادرانش حسن(ع) و حسين(ع)، پدرش علي(ع) و چند تن ديگر از محرمان اهل بيت، در مراسم خاك سپاري مادر حضور يافت و پس از آن تلاش مي كرد تا براي دو برادر، مادري مهربان باشد.

زينب(س) پس از آن كه به سن ازدواج رسيد، طبق گفته رسول خدا(ص) كه روزي به فرزندان علي(ع) و جعفر نگاه كرده و فرموده بود: «دختران ما براي پسران ما و پسران ما براي دختران ما»;از ميان آن همه خواستگاراني كه داشت به همسري برادرزاده اش، عبدالله بن جعفر بن ابيطالب(س) ـ كه پنج سال از او بزرگتر بود ـ در آمد. وي نخستين نوزاد اسلام در حبشه بود پدر عبدالله يعني «جعفر طيار» در «غزوه موته» به شهادت رسيده و مادر او، «اسماء بنت عميس» پس از شهادت همسر، به ازدواج ابوبكر درآمد. اسماء پس از مرگ وي، همراه فرزند خردسال خود محمد بن ابي بكر به خانه علي(ع) رفت و پس از پيمان همسري، براي آن حضرت يحيي و محمد اصغر را بدنيا آوردرا بدون فرزند ذكر كرده استدر حالي كه عون، عبدالله و محمد در ركاب امام حسين(ع) ـ در كربلا ـ به شهادت رسيدند و ام كلثوم نيز به ازدواج قاسم بن محمد بن جعفر طيار در آمد

در هر حال، اندك زماني نگذشته بود كه زينب كبري(س) دوباره شاهد مصيبتي ديگر شد و آن از دست دادن پدر بزرگوارش علي(ع) ـ كه در سال چهلم هجري به شهادت رسيد ـ بود. پس از اين مصيبت، زينب بيش از بيش تنها ماند و و ظيفه او در قبال برادرانش سنگين تر شد.

از آنجا كه او بايد در آتش حوادث مي سوخت و آبديده تر مي شد. هنوز از غم فقدان پدر فارغ نشده بود كه پاره هاي جگر برادر، مقابل چشمان او ظاهر گشت. او با اين همه مصيبتها، آموخت كه چگونه در كنار تنها برادر بازمانده چون كوهي استوار ايستاده و پذيراي مصيبت هاي بزرگتر باشد.

زينب كبري(س) در فاجعه كربلا دهها تن از بهترين و عزيزترين كسانش را از دست داد. سرانجام خود و ساير زنان اهل بيت به اسارت شاميان پليد و ننگين چهره درآمده و با آن همه مصيبت جان فزا، دليرانه در مقابل عبيدالله بن زياد ملعون در كوفه به خطبه ايستاد و چهره ننگين او را رسوا كرد. سپس، همين اقدام را در مقابل يزيد ملعون در دمشق كرده و با خطبه هاي غرّاء و آتشين خود به پاسداري از خون حسين(ع) و رسالت الهي او پرداخت

آن معصومه فداكار پس از چند روز توقف در دمشق، همراه ساير زنان اهل بيت و كاروان اسراي كربلا به مدينه بازگشت و چنانچه خواهيم گفت در واقعه حرّه به سال 62 هجري و يا سال قحطي مدينه، همراه عبدالله جعفر ـ كه در دمشق زمين هايي داشت ـ به اين شهر مهاجرت و در همان جا وفات يافت.

آراء و نظرات مورخان و محققان در مورد محل دفن زينب كبري(س)

يكي از آنان است كه در پاسخ به نظر شيخ بخيت المطيعي ـ كه معتقد بود در «زينبيه» قاهره زينب بنت يحيي بن زيد بن علي(ع)، نه زينب كبري(س) مدفون مي باشد ـ به كتاب عبيدلي استناد جسته است

دلايلي كه وي ذكر كرده از جمله نظر ابن عساكر، ابن طولون، ابن جبير، ابن اثير و طبري بسيار متناقض و بدون ذكر سند و ارجاع است.

مرحوم حسنين سابقي در كتاب خود بطور دقيق و علمي استنادات او را بي اساس دانسته و تناقضات اخبارالزينبات عبيدلي را فاش ساخته است. وي اذعان مي دارد تأليفات مورخاني كه حسن قاسم ذكر كرده را بدقت بررسي و در هيچيك از آنها جز كتاب عبيدلي، مطلبي از زينب دختر علي(ع) نديده است نگارنده اين سطور نيز بعضي از منابع مذكور را بررسي ولي در هيچيك از آنها جز كتاب عبيدلي، مطلبي از زينب بنت علي(ع) نيافته و بيشتر آن مورخان از زينب هاي ديگري از جمله زينب بنت يحيي المتوج بن الحسن المثني بن الحسن بن علي(ع); زينب بنت يحيي بن علي بن الحسين(ع)، فاطمه بنت القاسم بن محمد المأمون بن جعفر الصادق(ع) ياد كرده اند. (م 902 ق) صاحب رساله زينبيات 10 ـ ابراهيم بن علي فخرومي مصري (م 891 ق) مؤلف الفضائل الباهره في محاسن مصر و القاهره 11 ـ سخاوي حنفي مصري (م 814 ق) صاحب تحفة الاحباب 12 ـ عبدالرحمان سيوطي (م 911 ق) صاحب حسن المحاضره في تاريخ مصر و القاهره و نيز درّالسحابه فيمن دخل مصر من الصحابه13 ـ ابن تغري بردي (م 704 ق) مؤلف النجوم الزاهره في الخبار ملوك مصر و القاهره 14 ـ ابن دقماق (م 792 ق) صاحب الانتصار لواسطه عقد الامصار

در بين محققان و مورخان شيعه، تنها محسن الامين قبر زينب سلام الله را در بقيع مي داند; در حالي كه هيچيك از مورخان به نام زينب كبري كه در بقيع مدفون باشد اشاره نكرده اند و زينبي كه در بقيع بخاك سپرده شده،ام كلثوم كبري ـ مادر زيد بن عمر ـ بوده كه هر دو در يك روز از دنيا رفته اند صيادي شافعي» و... معتقدند كه زينب سلام الله در «قريه راديه دمشق» بخاك سپرده شده و علت سفر عتيله بني هاشم را واقعه حرّه به سال 62 هجري يا قحطي در مدينه دانسته كه زينب به همراه همسرش به دمشق كه زمينهايي در آنجا داشته رفته است.

در اين ميان بعضي از آنان چون «ابن حوراني» و «محسن الامين»، قبر زينب را در راويه دانسته ولي او را ام كلثوم صغري دختر علي(ع) و همسر عمر بن خطاب مي دانند كه اين سخن در گذشته مورد نقد و پاسخ قرار داده شد. اين اشتباه بيشتر بخاطر لقب آن دو يعني ام كلثوم است; زيرا چنانچه گفتيم بعضي از دختران علي(ع) لقب ام كلثوم داشته اند. در حالي كه بعضي مي انديشند تنها ام كلثوم صغري چنين لقبي داشته است.

قريه اي كه حضرت زينب سلام الله عليها در آن مدفون هستند در گذشته به «راويه» و اكنون به زينبيه مشهور است. در حال حاضر اين قريه به شهر متصل و در هفت كيلومتري شرق دمشق قديم به طرف فرودگاه واقع مي باشد.

در خيابان اصلي اين شهرك از دور، گنبد و مأذنه هاي مقبره آن بانوي گرامي و دخت امام علي(ع) ديده مي شود. گنبد اين مرقد طلائي است و در سمت شرقي و غربي آن دو مناره كاشيكاري شده قرار دارد.

در مدخل درِ غربي حرم و سمت راست آن ـ داخل اطاق كوچكي ـ سه قبر وجود دارد كه يكي از آنها قبر «آية الله سيد حسين يوسف مكي عاملي» متوفي 1397 هجري و ديگري مرحوم «محسن الامين عاملي»، صاحب تأليف معروف «اعيان الشيعه» و سومين آنها نيز دختر ميرزا تقي بهبهاني مي باشد.

فضاي حرم حضرت زينب و صحن آن بصورت مربع مستطيل مي باشد كه شبستان و گنبد و حرم در وسط آن قرار گرفته و داراي چهار درِ ورودي مي باشد. سقف شبستان و حرم از سه قسمت تشكيل شده كه به صورت پله اي بر روي هم قرار دارند و گنبد نيز در وسط آن قرار يافته است. بر روي اين گنبد آياتي از قرآن نوشته شده و طلاكاري آن در سالهاي اخير به وسيله ايران انجام شده است.

در سمت شرق صحن مطهر، مصلاي زينبيه به همّت «آية الله فهري زنجاني» نماينده مقام معظم ولي فقيه در سوريه ساخته شده و مراسم نماز جماعت، دعاي كميل و نماز جمعه در آن برقرار مي گردد. اين شبستان بسيار بزرگ مي باشد. مساحت كل صحن، حرم و ساير مراكز وابسته حدود ده هزار متر مربع است. در حرم جمعاً 114 اطاق وجود دارد كه 64 اطاق آن در صحن بزرگ و بقيه در صحن دوم و حسينيه هاي اطراف است.

مقبره آن بانوي بزرگوار زينب كبري سلام الله عليها در وسط حرم با ضريحي نقره اي و اطراف آن هشت ستون كاشيكاري شده كه گنبد حرم بر آن استوار شده وجود دارد. ديوارهاي حرم مطهر تا نصف آن سنگ سفيد و بقيه آئينه كاري بوده و جلوه اي از هنر و معماري ايراني اسلامي است. بناي داخل و خارج حرم و همچنين مناره ها و گنبد از حدود بيست سال پيش است ولي توسعه هاي اطراف صحن و تزئينات آنها همگي از سوي جمهوري اسلامي انجام شده است.

قبر حضرت زينب همواره بعنوان نواده رسول خدا(ص)، فرزند بهترين حامي و ياور او و خواهر شهيد مظلوم كربلا ـ حسين بن علي(ع) ـ مورد زيارت عامه مردم دمشق و كشورهاي مختلف قرار مي گيرد كه به مقصد زيارت آن بانوي مظلوم و ستمديده با هر گونه وابستگي و اعتقاد مذهبي فرسنگها راه پيموده و به اين قريه كوچك مي آيند، در بين اهل سنت نيز «عقيله بني هاشم» از حرمت و وجاهت ويژه اي برخوردار است.

منبع

اصغر قائدان، اماكن سياحتي و زيارتي دمشق، بازیابی:18 دیماه 1391