حرم امام رضا علیه السلام
این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.
محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
حرم امام رضا علیه السلام
معرفى:
مرقد ابوالحسن على الرضا بن موسى بن جعفر صادق بن محمد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب هشتمين امام شيعيان است. ايشان در 11 ذی القعده سال 148 هجرى زاده شدند و در 29 صفر سال 203 هجرى از دار دنيا رحلت فرمودند.
موقعيت جغرافيايى:
اين مرقد مطهر در وسط شهر مشهد واقع است؛ كه اين شهر خود 924 كيلومتر از تهران پايتخت ايران فاصله دارد. مجموعه‌ى حرم شكلى دايره‌‌وار دارد و از آن خيابان‌هاى متعددى منشعب مى‌شود كه به نقاط گوناگون مشهد منتهى مى‌گردد. از شمال به نوغان، از جنوب به خيابان‌هاى امام رضا علیه السلام و بيت المقدس، از جنوب غربى به خيابان نواب صفوى و از شمال شرقى به خيابان آيت الله شيرازى منتهى مى‌گردد.
بناى آن:
مكانى كه ضريح پاك امام رضا علیه السلام در آن قرار دارد، سرايى از آن حميد بن قحطبه طائى يكى از فرماندهان ابومسلم خراسانى بوده است. پس از وفات هارون‌‌الرشيد در سال 193 هجرى جسد او در اين مكان به خاك سپرده شد، و فرزند وى مأمون بر فراز آن گنبدى افراشت كه بعدها «گنبد هارونيه» نام گرفت. وقتى امام رضا علیه السلام مسموم گرديده به شهادت رسيدند، پيكر ايشان را به اين مكان آوردند و در نزديكى قبر هارون‌‌الرشيد به خاك سپرده شد. اما اين گنبد در سال 380 هجرى بر دست امير «سبكتگين» به طور كامل ويران شد و مرقد امام رضا علیه السلام تنها مزار خراسان گرديد كه از تقديس و تجليل برخوردار بود. سلطان مسعود بن سبكتگين ضريحى طلايى بر قبر شريف امام قرار داد، تا باعث تمايز آن شود و به پناهگاهى براى بلاديدگان و حاجت‌‌مندان مبدل گردد و از آن پس، آن شهر كه به توس يا سناباد معروف بود جز به نام مشهدالرضا شناخته نشد.
توسعه و بازسازى:
پس از آن كه امير سبكتگين قبر امام علیه السلام را ويران نمود اين مكان همچنان به عنوان ويرانه‌اى كه شيعيان از ترس دشمنان خود جرأت تعمير و بازسازى آن را نداشتند باقى ماند. تا آن كه سلاطين ديالمه آن را بازسازى و تعمير نمودند.
در سال 512 هجرى ابوطاهر شرف الدين قمى وزير شيعه مذهب سلطان سنجر سلجوقى گنبد آن بارگاه مطهر را تجديدبنا كرد؛ و اين گنبد همچنان برقرار ماند تا آن كه تاتارها آن را ويران كردند. بعدها سلطان محمد خدابنده نوه‌ى هولاگو مرقد شريف امام رضا علیه السلام را تجديدبنا كرد.
در دوران ميرزا شاهرخ گورگانى و در سال 809 هجرى مجموعه‌ى حرم بازسازى شد؛ و گوهرشاد همسر شاهرخ در اين امر اهتمام كرد؛ از جمله مسجدى را در نزديكى مرقد ساخت، كه به نام وى مشهور است. در سال 932 هجرى شاه طهماسب صفوى دستور به طلاكارى گنبد حرم داد. همچنان كه يك گلدسته‌ى طلا نيز براى آن بنا نمود. و روى قبر نيز يك ضريح طلايى نصب كرد.
در سال 1010 هجرى شاه عباس كبير به بازسازى حرم و توسعه‌ى صحن و طلاكارى گنبد مرقد نمود. همچنان كه در سال 1020 ايوان‌‌هاى شمالى، شرقى و غربى را بنا نمود. در سال 1086 شاه سليمان صفوى به تعمير گنبد حرم و طلاكارى آن، كه در سال 1084 بر اثر زلزله فروريخته بود، پرداخت. در سال 1153 نادرشاه تعديلات و باز‌سازى‌‌هايى در حرم انجام داد و يك چلچراغ طلايى مرصع و نيز يك قفل طلايى مرصع به حرم اهدا نمود. در دوران فتحعلى شاه قاجار و در سال 1223 هجرى بناى صحن جديد حرم آغاز شد. در سال 1260 و در دوران محمدشاه حرم كاشى‌‌كارى گرديد؛ و ناصرالدين شاه طلاكارى ايوان صحن را كه فتحعلى شاه ساخته بود به پايان رساند.
در سال 1401 هجرى و پس از پيروزى انقلاب اسلامى عمليات بازسازى و توسعه‌ى حرم شريف آغاز شد كه طى آن ساختمان‌‌ها و اجزاى جديد به حرم الحاق شد. محراب‌‌ها و زوايا تعمير گرديد. صحنها و رواق‌‌هاى جديدى در حرم ساخته شد و كتابخانه و ديگر مراكز فرهنگى به آن اضافه گرديد. همچنان كه به بهسازى سرويس‌هاى بهداشتى و خدماتى زائران پرداخته شد.
شكل بنا:
رواق ضريح مطهر در وسط ساختمان‌‌هاى تابعه‌ى حرم واقع است. ساختمان‌‌هايى كه دور و بر آن واقع شده‌اند عبارتند از: صحنهاى قديم و جديد، مسجد گوهرشاد و رواقها. در درون ضريح كاشىكارىهاى ارزشمند و كتيبه‌هاى اعلايى وجود دارد. روى مرقد مطهر گنبدى به ارتفاع 31 متر قرار داد كه قشر خارجى آن طلا اندود است و دور آن را كتيبه‌هايى با خط عربى برجسته دربرگرفته است.
بر فراز ايوان طلا گلدسته‌ى طلايى براقى وجود دارد و در نقطه‌ى مقابل آن نيز بر فراز ايوان شاه عباسى گلدسته‌ى ديگرى قرار دارد. حرم هم چنين داراى دو گلدسته‌ى طلاكارى شده‌ى ديگر است كه در صحن قديمى واقع‌اند. قاعده‌ى يكى از اين دو در ضلع جنوبى و قاعده‌ى گلدسته‌ى ديگر در ضلع شمالى صحن قرار دارد. حرم صحنهاى متعددى دارد كه در سال‌‌هاى اخير توسعه داده شده‌اند.
از جمله‌‌ى اين صحنها، صحن «قدس» در مقابل مسجد گوهرشاد است كه مساحت آن بالغ بر 4672 مترمربع است. صحن ديگر صحن «جمهورى اسلامى» است كه ميان‌بست شيخ بهايى و بست شيخ طوسى واقع شده و مساحت آن بالغ بر چهل هزار مترمربع است. اين صحن توسط رواق «دارالولايه» به حرم مطهر متصل مى‌شود. صحنهاى ديگر امام خمينى، آزادى و انقلاب نام دارند. حرم داراى 20 رواق است كه مجموع مساحت آن‌‌ها 7520 مترمربع است.
مهم‌ترين اين رواقها رواق دارالولايه است كه بزرگ‌ترين رواق است و داراى مساحتى بالغ بر 2700 مترمربع است. اين رواق از طريق راه‌روهاى متعددى به حرم، برخى صحنها و ديگر اماكن شريفه متصل است. ميان بست شيخ طوسى و بست طبرسى كتابخانه‌اى عظيم و ارزشمند قرار دارد كه در زمينى به مساحت 29456 مترمربع و در سه طبقه احداث گرديده است. بر فراز مسجد گوهرشاد ـ كه در جنوب حرم مطهر امتداد يافته است ـ گنبدى آزين يافته به كاشىكارىهاى فاخر قرار دارد.
در وسط صحن نمازخانه‌اى قرار دارد كه به «نمازخانه‌ى پيرزن» معروف است. در حرم هم‌‌چنين چهار برج بزرگ احداث شده است؛ كه روى برج غربى ساعتى بزرگ قرار گرفته است. از مناره‌ى برج شرقى نيز به عنوان «نقاره‌‌خانه» استفاده مى‌شود. در بخش جنوبى حرم‌سراى موسوم به «دارالسياده» احداث شده كه آن را گوهرشاد خاتون بنا نهاده است. بر يكى از ديوارهاى اين سرا ظرفى آويزان است كه گفته مى‌شود. با آن انگور مسموم را براى امام رضا علیه السلام آورده‌اند. در مقابل دروازه‌ى جنوبى صحن كه نادرشاه آن را بنا نهاده است يك چاه هشت گوش حفر شده است كه بالاى آن را پوشانده‌اند و اين بنا «سقاخانه‌ى نادرى» نام دارد. در وسط صحن و از سمت غرب نيز حوض آب قرار دارد.
منابع:
(1). جولة فى الاماكن المقدسة، السيد ابراهيم الموسوى الزنجانى، ص 142، چاپ 1، سال 1985.
(2). مزارات اهل البيت و تاريخها، محمدحسين الجلالى، ص 194، چاپ 3، سال 1995، بيروت.
(3). موسوعة العتبات المقدسة، جعفر الخليلى، ج 11، چاپ 2، سال 1987، بيروت.
