التنبیه و الإشراف (کتاب)

التنبیه و الاِشراف ، کتابی به عربی در تاریخ و جغرافیا از ابوالحسن علی بن حسین مسعودی (متوفی 345). التنبیه و الاشراف ، که احتمالاً آخرین کتاب مسعودی است و تألیف آن در سال وفات وی به پایان رسیده ، حاوی خلاصه ای از اطلاعات همة کتابهای او و تحلیل آنهاست .

مسعودی التنبیه و الاشراف را تألیفی مختصر و هفتمین کتاب در سلسله تألیفات تاریخی خود خوانده است . وی در 344 نگارش این کتاب را آغاز کرد و در همان سال آن را به پایان رساند

وی در این کتاب از شرح و بسط مطالب و بحث و جدل پرهیز کرده و برای توضیحات بیشتر به کتابهای دیگر خود ارجاع داده است .

آنچه در التنبیه و الاشراف ، همانند مُرُوج الذهب ، دیگر اثر برجای ماندة مسعودی ، جلب توجه می کند، پیوستگی تاریخ و جغرافیای علمی است . مسعودی ، باتوجه به تأثیر جغرافیا و عوامل محیطی در زندگی انسان ، این دو دانش را به گونه ای ممتاز و ابتکاری درهم آمیخته است .

در مقدمة التنبیه هدف از تألیف این اثر و شماری از آثار پیشین نویسنده و موضوعات گوناگون آنها ذکر شده است . سپس فصلهایی به مطالب جغرافیایی اختصاص یافته است که حدود یک پنجم کتاب را در برمی گیرد. این فصلها مشتمل اند بر اطلاعات عمومی در بارة جغرافیای طبیعی ، نجوم ، هیئت افلاک ، تأثیر نجوم (احکام نجوم )، ترکیب عناصر، تقسیم زمان و ویژگیهای فصول سال ، بادهای چهارگانه و جهت وزش و تأثیر آنها، شکل و مساحت و قسمتهای گوناگون زمین ، ویژگیهای هر ناحیه و تأثیر آن در ساکنان آنجا، وصف اقالیم و تأثیر آب و هوا، دریاها و اقوام هفت گانه .

در فصل مربوط به اقوام ، از هفت قوم بزرگ دوران قدیم یاد کرده است.

چهار پنجم کتاب ، مشتمل بر تاریخ عمومی جهان ، در دو قسمت تنظیم شده است : تاریخ پیش از اسلام و تاریخ اسلام تا رویدادهای سال 345، مقارن خلافت مطیع عباسی (344ـ 364). قسمت نخست طبقه بندی موضوعی دارد .

قسمت تاریخ اسلام آن شامل سیرة پیامبر و شرح سالشمار رویدادهای پس از هجرت (تا سال دهم ) است که با نامگذاری ویژة هر سال آغاز می شود. مسعودی در این قسمت با توجه به اختلاف روایات ، مباحث را جامع و مرتب و در عین حال مختصر تنظیم کرده است . حوادث سالهای بعد بر اساس توالی دوران خلفا می آید. بخش پایانی کتاب ، بویژه قسمتِ خلفایِ عباسیِ معاصرِ مؤلف ، بسیار مختصر است و تنها به بیان روز جلوس خلیفه و وفات و ویژگیها و اوصاف شخصی وی بسنده کرده و حتی رویدادهای مهم را در بر ندارد .

التنبیه و الاشراف از نظر تاریخ علوم و ادیان نیز اهمیت دارد و شامل مباحثی در فلسفه ، نجوم ، پزشکی ، ادیان کهن و عقاید است . از برخی آداب و رسوم رایج نزد اقوام و مذاهب نیز سخن گفته است .

التنبیه و الاشراف با وجود حجم اندک (یک پنجم مروج الذهب )، حوزة علایق علمی مسعودی را نشان می دهد . مطالب و مواد اصلی التنبیه هرچند در اساس بر گرفته از آثار تاریخی ـ جغرافیایی پیشین مؤلف است ، نمی توان آن را صرفاً خلاصه ای از آنها شمرد . حتی با وجود همسانی با مروج الذهب در طرح کلی و موضوعات اصلی ، باید آن را اثری مستقل دانست که از جهاتی مبسوطتر است . التنبیه متضمن مطالب تازه و تکمیلی است که گزارشهای تاریخی آن ، حوادث معاصر مؤلف را در جهان اسلام و سرزمینهای غیراسلامی در بر می گیرد. نویسنده در این کتاب همچنین پاره ای از اشتباهات تاریخی و ترتیب زمانی یا خطاهایی خاص در داده ها و داوریها را که در مروج الذهب راه یافته ، تصحیح کرده است ، از جمله فصل مربوط به امپراتوری روم شرقی (بیزانس ) و ظهور و گسترش آیین مسیحیت که نمونه ای برجسته در این شیوة اصلاحی و تکمیلی است . حجم اطلاعات مربوط به تاریخ امپراتوری مسیحی روم شرقی و مناسبات آن با خلافت اسلامی ، در التنبیه و الاشراف سه برابر مروج الذهب است ؛ ازینرو، اشبول وی را تنها مورخ مسلمان و عرب دانسته که در بارة تاریخ روم شرقی پس از اسلام روایتی منظم و مستقل فراهم آورده است .

منابع

• التنبیه و الاِشراف، محمدرضا ناجی، دانشنامه جهان اسلام.