تصنیف غرر الحکم و درر الکلم (کتاب)
«تصنیف غرر الحکم و درر الکلم»، در واقع فهرست موضوعی از کتاب «غرر الحکم و درر الکلم» اثر عبدالواحد تمیمى آمُدى (م، ۵۵۰ ق) است که توسط مصطفی درایتی انجام گرفته است. این کتاب، دربردارنده سخنان کوتاهی از امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در زمینه‌های نصیحت، پند و اندرز و تشویق به اکتساب فضائل اخلاقی و پرهیز از رذایل اخلاقی است.
انگیزه تألیف
مؤلف کتاب عبدالواحد تمیمى آمُدى (م، ۵۵۰ ق)، انگیزه خود را از نگارش این کتاب این‌گونه بیان مىکند: چون دیدم جاحظ معتزلی عامی تنها صد جمله کوتاه و بلیغ از امیرالمؤمنین (علیه السلام) را گردآوری کرده و آن را «مائة کلمة» نام‌گذاری کرده است و چون دیدم که این صد کلمه، از دریای جملات بلیغ حضرت علی بسیار کم است، آستین همت را بالا زده و شروع به گردآوری پاره‌ای از کلمات آن حضرت نمودم؛ بااین‌همه آنچه را جمع کرده‌ام جز مشتی آب از یک دریای پهناور نیست.
محقق کتاب آقای مصطفی درایتی نیز، روایات موجود در کتاب را که به ترتیب الفبایی بوده، برحسب موضوعی مرتب کرده و آن را منتشر نموده است. وی انگیزه خود را از این روش چنین بیان می‌کند: تعداد روایاتی که در «غرر الحکم و درر الکلم» وجود دارد حدود دوازده هزار روایت می‌باشد و این تعداد روایات طبق اولین کلمه روایات به ترتیب حروف الفبا مرتب شده است و برای کسی که بخواهد روایتی از حیث معنا و مفهوم در این کتاب پیدا کند بسیار سخت و زمان‌بر است؛ بنابراین با مرتب کردن کتاب برحسب موضوع، گامی برای رفع این مشکل برداشته شده است.
محتوای کتاب
کتاب مقدمه‌ای دارد که در ضمن آن از اهمیت کتاب و شرح حال مؤلف آن سخن رفته است. روایات کتاب برحسب موضوع مرتب شده و شامل شش قسم: اعتقادی، عبادی، اخلاقی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی می‌باشند و هرکدام از این اقسام، حاوی ابوابی و این ابواب دربردارنده فصولی هستند.
در ذیل قسم اعتقادی شش باب به نام‌های، معرفت، خداوند و شناخت او، عدل، نبوت، امامت و معاد آمده است و هریک از این ابواب دارای فصولی است؛ مثلا در باب اول، هفده فصل آمده است و در ذیل هرکدام از این فصول، عناوینی درج شده است و ذیل هرکدام از این عناوین جملاتی کوتاه (کلمات قصار) از حضرت علی (علیه السلام) ذکر شده است و در پایان هرکدام از جملات اعدادی در پرانتز قید شده که نشان‌دهنده آدرس شرح آقا جمال خوانساری بر آنها می‌باشد. این آدرس‌دهی و ارجاع‌نویسی در پایان تمام روایات به چشم می‌خورد تا خواننده بتواند به‌سهولت از شرح وی نیز بهره گیرد.
در عنوان‌بندی کلی موضوعات، جنبه‌های غالبی آنها در نظر گرفته شده است؛ مثلا «احسان» در زیر عنوان «اخلاق اقتصادی» آمده است که به نظر محققان با این عنوان هماهنگ‌تر است تا با عناوین «اجتماعی و اخلاق». متن کتاب بر اساس چاپ مرحوم محدث ارموی تنظیم شده و برای اطمینان بیشتر با نسخه چاپ نجف نیز مقابله شده است... همچنین هیچ روایتی تقطیع نگردیده است تا جستجوگران را منبعی مستقل و کارآمد باشد.
از ویژگی‌های بارز کتاب می‌توان به اعراب‌گذاری تمام روایات و شماره‌گذاری آنها اشاره کرد. طبق شماره‌گذاری که محقق انجام داده است، آخرین روایت به شماره ۱۱۱۹۲ ختم می‌شود.
هرچند مؤلف، به‌خاطر اینکه حجم کتاب کم شود از ذکر سند روایات پرهیز کرده است و از این حیث یک نقص بشمار می‌رود، ولی با توجه به محتوای بلند روایات این کتاب به‌همراه بلاغت آن و نیز جایگاه مؤلف و اینکه اشخاصی چون ابن شهرآشوب از شاگردان ایشان بودند و اینکه علامه مجلسی این کتاب را از مصادر «بحار الأنوار» قرار داده است، این نقص را می‌توان نادیده گرفت.
وضعیت کتاب
افزون بر فهرست ابتدای کتاب که عناوین کلی یادشده و زیرعنوان‌های آنها را به‌همراه دارد، در پایان نیز فهرست دقیق الفبایی تنظیم شده است، تا اگر جستجوگری با توجه به این فهرست به مطلوب دست نیافت، به‌‌آسانی از آن فهرست بهره‌گیرد؛ مثلا اگر جایگاه «احسان» را در عناوین یادشده نیافت، می‌تواند به فهرست پایانی مراجعه کند و روایات مربوط به آن را در حرف «ح» با تمام زیرعنوان‌ها ببیند. فهرستی دقیق و کارآمد نیز از لغات مشکل تنظیم شده و پس از ترتیب الفبایی به عربی و فارسی توضیح داده شده است. این واژه‌ها در متن با یک ستاره مشخص شده‌اند.
منابع
- مقدمه و متن کتاب.
- هاشم رسولی محلاتی، «ترجمه غرر الحکم و درر الکلم»، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، چاپ پنجم، ۱۳۸۲ش.
- «معرفی‌های اجمالی»، مجله آینه پژوهش، آذر و دی ۱۳۶۹، شماره ۴، درج شده در پایگاه مجلات تخصصی نور.
- عبدالواحد آمدی، «غرر الحکم و درر الکلم»، با تصحیح سید مهدی رجایی، دارالکتب الإسلامی، قم، ایران، ۱۴۱۰.
