قراءات قرآن: تفاوت بین نسخه‌ها
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | پس از نزول قرآن | + | پس از نزول قرآن گویش ها و لهجه های مختلف اعراب که در طبیعت هر زبانی وجود دارد در کنار عوامل دیگری همچون نبودن نقطه و اعراب و علائم وقف و سجاوندی موجب اختلافاتی در قرائت قرآن گردید. این مسئله موجب شد در دوره های بعدی اختلاف ها بیشتر گردد و در نهایت برخی از عالمان تعدادی قرائت های معلمان قرائت قرآن را انتخاب نموده سعی کنند با تعیین آنها و پرداختن به آنها جلوی اختلاف و پراکندگی بیشتر را بگیرند. از بین این گزینش ها دو دسته قراءات سبعه و عشره از همه معروفتر است. بلاخص قراءات سبعه که توسط ابن مجاهد گزینش شد. |
| + | |||
==معانى لغوى و اصطلاحى قرائت== | ==معانى لغوى و اصطلاحى قرائت== | ||
| − | برخى از علماء لغت قرائت را واژه اى اصيل در زبان عربى مى دانند و برخى از محققان معتقدند كه قرائت به معناى تلاوت و خواندن، داراى ريشه اصيل عربى نيست بلكه عرب در آغاز امر، اين واژه را به معناى تلاوت نمى دانست و از زبان عبرى گرفته شده؛ سپس دست به دست گشته تا به معناى تلاوت در زبان عربى معمول و متداول شده است .<ref> پژوهشى در تاريخ قرآن كريم، محمدباقر حجتى، | + | برخى از علماء لغت قرائت را واژه اى اصيل در زبان عربى مى دانند و برخى از محققان معتقدند كه قرائت به معناى تلاوت و خواندن، داراى ريشه اصيل عربى نيست بلكه عرب در آغاز امر، اين واژه را به معناى تلاوت نمى دانست و از زبان عبرى گرفته شده؛ سپس دست به دست گشته تا به معناى تلاوت در زبان عربى معمول و متداول شده است.<ref>پژوهشى در تاريخ قرآن كريم، محمدباقر حجتى، ص248.</ref> |
| + | |||
| + | ابن جزرى در معناى اصطلاحى قرائات مى نويسد: قرائات، عبارت از علم به كيفيت اداى كلمات قرآن و اختلاف اين كيفيت مى باشد؛ اختلافى كه به ناقل و راوى آن منسوب است.<ref>منجد المقرئين، ص3 به نقل از مقدمه اى بر تاريخ قرائات [[قرآن كريم]]، عبدالهادى فضلى.</ref> طبق اين تعريف، روايت، نقل و اسناد از اجزاى معتبر در تعريف قرائات خواهد بود. | ||
| − | + | عبدالهادى فضلى تعريف واضحى از قرائات بدست مى دهد: قرائت عبارت است از تلفظ [[قرآن كريم]] به همان صورت و كيفيتى كه [[رسول خدا]] صلى الله عليه و آله و سلم تلفظ مى كرد و يا عبارت از خواندن و تلفظ قرآن كريم به همان صورت و كيفيتى است كه در حضور رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم خوانده شده و آن حضرت آن تلفظ و خواندن را تأييد كرده اند. | |
| − | + | خواندن [[قرآن كريم]] بر اساس لفظى كه نقل و روايت شده است، فرقى نمى كند كه تلفظ خود آن حضرت باشد و يا تلفظ و خواندن ديگران كه مورد تأييد ايشان قرار گرفته است؛ اعم از آن كه يك يا چند نفر باشند.<ref>مقدمه اى بر تاريخ قرائات، ص81.</ref> | |
==انواع قرائات== | ==انواع قرائات== | ||
| سطر ۱۶: | سطر ۱۹: | ||
ابن قتيبه مى نويسد: «وجوه اختلاف قرائات را هفت وجه يافتم: | ابن قتيبه مى نويسد: «وجوه اختلاف قرائات را هفت وجه يافتم: | ||
| − | * 1. اختلاف در حركات كلمه بدون اين كه در معنى و صورت و شكل آن تغييرى ايجاد كند مانند «وَ يَضِيقُ | + | * 1. اختلاف در حركات كلمه بدون اين كه در معنى و صورت و شكل آن تغييرى ايجاد كند مانند «وَ يَضِيقُ صَدْرِي»<ref>[[سوره شعراء]]، آیه 13.</ref> كه هم به رفع قاف «يضيق» و هم به نصب آن «يضيق» قرائت شده است. |
| − | * 2. اختلاف در حركات كه تغييرى در معنى ايجاد كند لكن صورت و شكل كلمه محفوظ ماند مانند «كفلها» در آيه | + | * 2. اختلاف در حركات كه تغييرى در معنى ايجاد كند لكن صورت و شكل كلمه محفوظ ماند مانند «كفلها» در آيه «وَكَفَّلَها زَكَرِيَّا»<ref>[[سوره آل عمران]]، آیه37.</ref> كلمه «كفلها» هم به تخفيف فاء «كفلها» و رفع محلى زكريا به عنوان فاعل و نيز به تشديد فاء «كفلها» و نصب محلى زكريا به عنوان مفعول دوم قرائت شده است. |
| − | * 3. اختلاف در حروف كلمه كه در معنا تغيير ايجاد كند، لكن صورت و شكل كلمه محفظ ماند؛ «تنشزها» در آيه | + | * 3. اختلاف در حروف كلمه كه در معنا تغيير ايجاد كند، لكن صورت و شكل كلمه محفظ ماند؛ «تنشزها» در آيه «وَانْظُرْ إِلَى الْعِظامِ كَيْفَ نُنْشِزُها» كلمه «ننشزها» هم با «زاء» و هم با «راء» قرائت شده است. |
| − | * 4. اختلاف در حروف كه در صورت و شكل كلمه تغيير به وجود مى آورد، لكن معناى كلمه محفوظ مى ماند مانند «كَالْعِهْنِ | + | * 4. اختلاف در حروف كه در صورت و شكل كلمه تغيير به وجود مى آورد، لكن معناى كلمه محفوظ مى ماند. مانند «كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ» در آيه «وَ تَكُونُ الْجِبالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ»<ref>[[سوره القارعة]]، آیه 5.</ref> اين آيه به صورت كالصوف المنفوش نيز قرائت شده است. |
| − | * 5. اختلاف در حروف كه معنى و شكل را تغيير مى دهد، مانند كلمه «طلح» در آيه | + | * 5. اختلاف در حروف كه معنى و شكل را تغيير مى دهد، مانند كلمه «طلح» در آيه «وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ»<ref>[[سوره واقعه]]، آیه 29.</ref> كلمه «طلح» با «حاء» (طلح) و نيز «عين» (طلع) قرائت شده است. |
| − | * 6. اختلاف در تقديم و تأخير مانند؛ «وَ جاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ | + | * 6. اختلاف در تقديم و تأخير مانند؛ «وَ جاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِ»<ref>[[سوره قلم]]، آیه 19.</ref> كه به صورت «و جاءت سكرة الحق بالموت» يعنى به صورت تقديم «الحق» به «الموت» قرائت شده است. |
| − | * 7. اختلاف در زياده و نقصان مانند «ما عملت | + | * 7. اختلاف در زياده و نقصان مانند «ما عملت ايديهم»<ref>[[سوره يس]]، آيه 35.</ref> كه به صورت «و ما عملته ايديهم» نيز قرائت شده است.<ref>ر.ك. مقدمه اى بر تاريخ قرائات، ص113-115.</ref> |
'''تعداد اختلافات قرائات''' | '''تعداد اختلافات قرائات''' | ||
| − | تعداد اختلاف قرائات طبق ثبت التيسير فى قرائات السبع نوشته دانى( | + | تعداد اختلاف قرائات طبق ثبت التيسير فى قرائات السبع نوشته دانى (م444ه) در حدود 1100 مورد - مهم و غيرمهم - است و بيشتر از دو سوم آنها به ادغام و ضمير يا صيغه حاضر و غايب فى المثل فرق يعلمون و تعلمون و امثال آن مربوط مى شود.<ref>قرآن شناخت، بهاءالدين خرمشاهى، ص97.</ref> |
| − | نويسندگان معجم القرائات القرآنية كه موارد اختلاف قرائات را از آغاز تا انجام [[قرآن]] به ثبت رسانده اند، 10243 مورد اختلاف را ذكر مى كنند<ref> معجم القرءات القرآنية، احمد مختار عمرو عبدالعان سالم مكرم كه كلمه وسواس از [[سوره ناس]]، مورد آخر (10243) است.</ref> كه بخش اعظم آن به ادغام يا عدم ادغام، اماله و جزئيات تجويدى و سجاوندى مربوط مى شود. | + | نويسندگان معجم القرائات القرآنية كه موارد اختلاف قرائات را از آغاز تا انجام [[قرآن]] به ثبت رسانده اند، 10243 مورد اختلاف را ذكر مى كنند<ref>معجم القرءات القرآنية، احمد مختار عمرو عبدالعان سالم مكرم كه كلمه وسواس از [[سوره ناس]]، مورد آخر (10243) است.</ref> كه بخش اعظم آن به ادغام يا عدم ادغام، اماله و جزئيات تجويدى و سجاوندى مربوط مى شود. |
==علل اختلاف قرائات== | ==علل اختلاف قرائات== | ||
| سطر ۴۰: | سطر ۴۳: | ||
اختلاف قرائات در هر متنى به ويژه متون كهن، پيش مى آيد؛ هر چند آن متن با دقت زيادى تدوين شده باشد. با نگاهى به تاريخ جهان درمى يابيم كه هيچ كتاب عادى يا مقدسى، مانند قرآن عمر بيش از 1400 سال نداشته است كه با اين دقت و صحت تدوين شده باشد. | اختلاف قرائات در هر متنى به ويژه متون كهن، پيش مى آيد؛ هر چند آن متن با دقت زيادى تدوين شده باشد. با نگاهى به تاريخ جهان درمى يابيم كه هيچ كتاب عادى يا مقدسى، مانند قرآن عمر بيش از 1400 سال نداشته است كه با اين دقت و صحت تدوين شده باشد. | ||
| − | جامعان و تدوين‌كنندگان قرآن كه قداست ويژه اى براى آن قائل بودند، با روش فوق‌العاده دقيق | + | جامعان و تدوين‌كنندگان قرآن كه قداست ويژه اى براى آن قائل بودند، با روش فوق‌العاده دقيق خود قرآن را جمع آورى كردند به گونه اى كه نه يك كلمه در اصل قرآن افزودند و نه يك كلمه از آن كاستند. |
| − | قرآن كتابى است كه هم شفاها از آغاز تاكنون، سينه به سينه نقل شده و هم صورت كتبى [[قرآن]] موجود از روى مصاحف اوليه استنساخ شده است و هنوز هم رسم الخط عثمانى در ميان | + | قرآن كتابى است كه هم شفاها از آغاز تاكنون، سينه به سينه نقل شده و هم صورت كتبى [[قرآن]] موجود از روى مصاحف اوليه استنساخ شده است و هنوز هم رسم الخط عثمانى در ميان مسلمانان از قداست ويژه اى برخوردار است. اما با وجود اين همه امعان نظر و اعمال دقت، اختلاف قرائات در قرآن هم راه يافت؛ حتى در زمان حيات پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم نيز اين مسأله مشهود بود. |
به تدريج بر اين اختلاف افزوده شد تا اين كه امت اسلامى بر قرائتى واحد اجماع كردند. مجموعه اى از علل در ايجاد اختلاف قرائات نقش داشته است و چنان كه گفته شد مقدارى از آن طبيعى و قهرى بود. در اينجا به برخى از علل اختلاف قرائات اشاره مى شود: | به تدريج بر اين اختلاف افزوده شد تا اين كه امت اسلامى بر قرائتى واحد اجماع كردند. مجموعه اى از علل در ايجاد اختلاف قرائات نقش داشته است و چنان كه گفته شد مقدارى از آن طبيعى و قهرى بود. در اينجا به برخى از علل اختلاف قرائات اشاره مى شود: | ||
| − | '''<I>1. اختلاف لهجه :</I>''' | + | '''<I>1. اختلاف لهجه:</I>''' |
| − | |||
| − | |||
| − | + | لهجه مجموعه اى از صفات زبانى است كه به محيطى خاص وابسته است و همه افراد اين محيط در اين صفات مشتركند و زبان مجموعه اى از اين لهجه هاست.<ref>القراءات و اثرها فى علوم العربية، محمد سالم حسينى، ص79.</ref> اساساً هيچ زبانى نيست كه از اختلاف لهجه ها مصون باشد. قبايل عرب نيز داراى لهجه هاى مختلفى هستند. از موارد اختلاف لهجه ها مى توان نمونه هاى زير را ذكر كرد: | |
| + | * اختلاف در حركات: مثل نستعين به فتح نون و كسر آن.<ref> فراء گفته است كه قيس و اسد مفتوح خوانده اند و ديگران مكسور ر.ك. الكتاب سيبويه.</ref> | ||
* اختلاف در حركت و سكون: مثل «معكم» به فتح و سكون عين. | * اختلاف در حركت و سكون: مثل «معكم» به فتح و سكون عين. | ||
| − | |||
* اختلاف در اظهار همزه و حذف آن: مثل «مستهزئون» و «مستهزون». | * اختلاف در اظهار همزه و حذف آن: مثل «مستهزئون» و «مستهزون». | ||
| − | + | * اختلاف در تقديم و تأخير: مثلا اهل حجاز صاعقه و صواعق و بنى‌تميم صاقعه و مواقع گويند.<ref>الكامل: ج2، ص198.</ref> | |
| − | * اختلاف در تقديم و تأخير: مثلا اهل حجاز صاعقه و صواعق و بنى‌تميم صاقعه و مواقع گويند.<ref> الكامل: | ||
| − | |||
* اختلاف در حروف: مثل اولئك و اولائك. | * اختلاف در حروف: مثل اولئك و اولائك. | ||
| + | * اختلاف در تأنيث و تذكير: مثل هذه البقرة و هذا البقرة.<ref>التمهيد فى علوم القرآن: محمدهادى معرفت، ج2، ص3.</ref> | ||
| − | + | اين لهجات در قرائات قرآن نيز اثر گذاست. در اينجا به چند قرائت كه لهجه در آن اثر داشته است، اشاره مى شود: سعيد بن جبير من اعاء اخيه<ref>[[سوره يوسف]]، 76.</ref> خوانده است كه تبديل واو مكسور به همزه، لهجه هذيل است.<ref>المحتسب ص84 به نقل از: التمهيد، ج2، ص3.</ref> | |
| − | |||
| − | اين لهجات در قرائات قرآن نيز اثر گذاست. در اينجا به چند قرائت كه لهجه در آن اثر داشته است، اشاره مى شود: سعيد بن جبير من اعاء اخيه <ref> [[سوره يوسف]]، 76.</ref> خوانده است كه تبديل واو مكسور به همزه، لهجه هذيل است .<ref> المحتسب | ||
| − | ابوجعفر و حسن و | + | ابوجعفر و حسن و اذاالرسل وقتت<ref>[[سوره مرسلات]]، آیه11.</ref> خوانده اند كه لهجه مصر سفلى است.<ref>المحتسب، ص164 به نقل از: التمهيد، ج2، ص23.</ref> به نظر مى رسد نخستين كسى كه ريشه اختلاف قرائات را اين گونه ياد كرده، اين قتيبه است. |
| − | '''<I>2. نبودن اعراب و حركت در خط عربى و مصاحف امام :</I>''' | + | '''<I>2. نبودن اعراب و حركت در خط عربى و مصاحف امام:</I>''' |
وقتى كه كلمه اى اعراب نداشته باشد، به طور طبيعى احتمال چند نوع خواندن پيش مى آيد براى نشان دادن تنوع اختلاف اعرابى و نقش آن در اختلاف قرائات به نمونه هاى زير اشاره مى كنيم: | وقتى كه كلمه اى اعراب نداشته باشد، به طور طبيعى احتمال چند نوع خواندن پيش مى آيد براى نشان دادن تنوع اختلاف اعرابى و نقش آن در اختلاف قرائات به نمونه هاى زير اشاره مى كنيم: | ||
| − | حمزه و كسايى: «قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلى | + | حمزه و كسايى: «قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ»<ref>[[سوره بقره]]، 259.</ref> را به صيغه امر خوانده اند و بقيه به صيغه متكلم.<ref>الكشف، ج1، ص312، المتهيد، ج2، ص13.</ref> «نافع وَلاتُسْئَلُ عَنْ أَصْحابِ الْجَحِيمِ» را به صيغه نفى خوانده و بقيه به صيغه مضارع خوانده اند.<ref>الكشف، ج1، ص262، المتهيد، ج2، ص13.</ref> |
| − | '''<I>3. نبودن اعجام يا نقطه و نشان حروف :</I>''' | + | '''<I>3. نبودن اعجام يا نقطه و نشان حروف:</I>''' |
| − | در آن زمان مرسوم بود كه حروف بدون نقطه نوشته مى شد، يعنى در نوشتن بين سين و شين، عين و غين، راء و زاء، باء، تاء، ثاء، و ياء، فاء و قاف، جيم، حاء و خاء، دال و ذال، صاد و ضاد، طاء و ظاء فرقى نبود؛ به عنوان مثال «كسايى ان جاءكم فاسق بنباء فتثبتوا»<ref> [[سوره حجرات]]، | + | در آن زمان مرسوم بود كه حروف بدون نقطه نوشته مى شد، يعنى در نوشتن بين سين و شين، عين و غين، راء و زاء، باء، تاء، ثاء، و ياء، فاء و قاف، جيم، حاء و خاء، دال و ذال، صاد و ضاد، طاء و ظاء فرقى نبود؛ به عنوان مثال «كسايى ان جاءكم فاسق بنباء فتثبتوا»<ref>[[سوره حجرات]]، آیه6.</ref> خوانده است و بقيه «فتبينوا» خوانده اند. ابن عامر «نُنْشِزُها»<ref>[[سوره بقره]]، آیه259.</ref> خوانده است و بقيه «ننشزها».<ref>الكشف، ج1، ص310، التمهيد، ج2، ص12.</ref> |
| − | '''<I>4. خطا و سهو و نسيان :</I>''' | + | '''<I>4. خطا و سهو و نسيان:</I>''' |
اشتباه راويان، قاريان و كاتبان نيز عاملى اجتناب ناپذير در افزايش و گسترش اختلاف قرائات بوده است. آقاى جعفر مرتضى عاملى در مورد سهو كاتبان چنين مى نويسد: جامعان [[قرآن]] تلاش فراوانى كردند تا حتى المقدور تحريف سهوى يا عمدى در آيات قرآن رخ ندهد ليكن اين دقت و تحفظ و اهتمام به ضبط دقيق آيات و مقابله مكرر، مانع از وقوع خطاهاى سهوى نشد. | اشتباه راويان، قاريان و كاتبان نيز عاملى اجتناب ناپذير در افزايش و گسترش اختلاف قرائات بوده است. آقاى جعفر مرتضى عاملى در مورد سهو كاتبان چنين مى نويسد: جامعان [[قرآن]] تلاش فراوانى كردند تا حتى المقدور تحريف سهوى يا عمدى در آيات قرآن رخ ندهد ليكن اين دقت و تحفظ و اهتمام به ضبط دقيق آيات و مقابله مكرر، مانع از وقوع خطاهاى سهوى نشد. | ||
| سطر ۸۲: | سطر ۸۰: | ||
اين مسأله نسبت به كتابى با چنين حجم بزرگى طبيعى به نظر مى رسد؛ بخصوص كه برخى از مصاحف عثمانى قبل از مقابله نهايى و ضبط درست آيات به بلاد اسلامى فرستاده شد. مورخان در اين باره گفته اند: عثمان، مصحف را با عجله به [[كوفه]] فرستاد؛ زيرا به وى خبر رسيده بود كه مردم به قرائت ابن مسعود - كه ميان وى و عثمان درگيرى معروفى بر سر كتابت قرآن اتفاق افتاده بود - گرويده اند و قرائت او را فرامى گيرند. | اين مسأله نسبت به كتابى با چنين حجم بزرگى طبيعى به نظر مى رسد؛ بخصوص كه برخى از مصاحف عثمانى قبل از مقابله نهايى و ضبط درست آيات به بلاد اسلامى فرستاده شد. مورخان در اين باره گفته اند: عثمان، مصحف را با عجله به [[كوفه]] فرستاد؛ زيرا به وى خبر رسيده بود كه مردم به قرائت ابن مسعود - كه ميان وى و عثمان درگيرى معروفى بر سر كتابت قرآن اتفاق افتاده بود - گرويده اند و قرائت او را فرامى گيرند. | ||
| − | دانشمندان به موارد متعددى از اختلافات ميان مصاحف عثمانى اشاره كرده اند.<ref> البته برخى معتقدند كه [[قرآن]] بر هفت حرف نازل شده است و عثمان اين 7 حرف را بر مصاحف امصار پراكنده كرده است. در مورد اين بحث ر.ك: الاتقان فى علوم القرآن: جلال‌الدين سيوطى، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، | + | دانشمندان به موارد متعددى از اختلافات ميان مصاحف عثمانى اشاره كرده اند.<ref>البته برخى معتقدند كه [[قرآن]] بر هفت حرف نازل شده است و عثمان اين 7 حرف را بر مصاحف امصار پراكنده كرده است. در مورد اين بحث ر.ك: الاتقان فى علوم القرآن: جلال‌الدين سيوطى، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، ج1، ص1761-1777.</ref> از جمله ابن عامر كتابى با نام اختلاف مصاحف الشام والحجاز والعراق نگاشته است. به عنوان مثال در مصحف مدينه «سارعو»<ref>[[سوره آل عمران]]، 133.</ref> |
| − | اين اختلاف باعث اختلاف قرائت قاريان و مردم سرزمين‌هاى مختلف شده است. | + | بدون واو است و در مصحف كوفه و بصره «وسارعوا» با واو آمده است و همين مورد دوم مورد قبول مسلمانان است.<ref>حقايقى مهم پيرامون قرآن كريم: جعفر مرتضى عاملى، ص176.</ref> اين اختلاف باعث اختلاف قرائت قاريان و مردم سرزمين‌هاى مختلف شده است. |
| − | '''<I>5. اضافاتى كه در تفسير آيات آمده است .</I>''' | + | '''<I>5. اضافاتى كه در تفسير آيات آمده است.</I>''' |
| − | از علل اختلافات «تلفيقات و منضمات تفسيرى است كه ابتدا در جايى به عنوان تفسير و بيان، ملحق به نص منزل گرديده سپس گمان برده شده كه از نص منزل است؛ به عنوان مثال از ابن عباس در موارد متعدد نقل شده است كه مى خواند: «لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ | + | از علل اختلافات «تلفيقات و منضمات تفسيرى است كه ابتدا در جايى به عنوان تفسير و بيان، ملحق به نص منزل گرديده سپس گمان برده شده كه از نص منزل است؛ به عنوان مثال از ابن عباس در موارد متعدد نقل شده است كه مى خواند: «لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ»(فى مواسم الحج).<ref>[[سوره بقره]]، 198.</ref> |
| − | [[سيوطى]] اين قرائت را مطلقاً از باب تفسير آيه مى داند و مى گويد كه بخارى آن را در صحيح خود آورده است .<ref> الاتقان: | + | [[سيوطى]] اين قرائت را مطلقاً از باب تفسير آيه مى داند و مى گويد كه بخارى آن را در صحيح خود آورده است.<ref>الاتقان: ج1، ص265.</ref> |
| − | '''<I>6- نبودن علايم سجاوندى وقف :</I>''' | + | '''<I>6- نبودن علايم سجاوندى وقف:</I>''' |
| − | ابتدا و هر گونه فصل و وصلى كه بعدها علم قرائات و تجويد عهده دار تدارك آن شد، مثلاً وقف يا عدم وقف در كلمه هاى «الله والعلم»، اختلاف نظر كلامى دامنه‌دارى در ميان فريقين پديد آورده است .<ref> چارده روايت: بهاءالدين خرمشاهى، | + | ابتدا و هر گونه فصل و وصلى كه بعدها علم قرائات و تجويد عهده دار تدارك آن شد، مثلاً وقف يا عدم وقف در كلمه هاى «الله والعلم»، اختلاف نظر كلامى دامنه‌دارى در ميان فريقين پديد آورده است.<ref> چارده روايت: بهاءالدين خرمشاهى، ص21؛ وَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا. برخى بر الله وقف كرده و مى گويند تأويل را جز خدا نمى داند، برخى بر علم وقف كرده اند و مى گويند راسخون فى العلم نيز به تأويل علم دارند.</ref> |
==تاریخچه قراءات== | ==تاریخچه قراءات== | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | مسلمانان در صدر اول، قرآن را به نحوي كه از اصحاب پيامبر صلی الله علیه و آله مي شنيدند و فرامي گرفتند، قرائت مي كردند و پس از صحابه از تابعين و پيشوايان بزرگي كه در شهرهاي آنان بسر مي بردند، قرآن را مي آموختند اما برجستگي اين گونه افراد در يك زمينه خاص نظير قرائت قرآن نبود بلكه اينان به طور عام علماي آن دوره شناخته مي شدند. | |
| − | پس از | + | پس از گذشت آن دوره، گروهي فن قرائت و فراگرفتن و آموختن آن را رشته اختصاصي خود قرار دادند و به اين رشته توجهي خاص مبذول داشته و در قرائت قرآن و آموزش آن شهرت يافتند تا اين كه در مقام امامت فن قرار گرفتند كه پيشوايي مردم را در اين زمينه به عهده داشتند و مردم از مناطق مختلف به سوي آنان مي شتافتند و معارف قرآن را از آنان مي آموختند. |
| − | |||
| − | |||
| − | + | روش همه مسلمانان در مناطق مختلف بر اين بود كه مردم هر شهري قرآن را ازقاري همان شهر فرامي گرفتند و تنها قرائت او را مي پذيرفتند و چون اينان تصدي امر قرائت را عهده دار بودند، قرائت به آنان نسبت داده شد. | |
| + | اندک اندک، تعداد قاریان رو به فزونی نهاد و قاریان در مناطق مختلف جهان اسلام پراكنده شدند و طبقه ای پس از طبقه دیگر به جانشینی آنان نایل آمدند، اینان در فراگرفتن و آموختن قرآن و قرائت اختلاف نشان داده و روشهای مختلف داشتند برخی از آنان در تلاوت قرآن استوار و به رعایت روایت و درایت شهرت داشتند و برخی در این موارد، كوتاهی داشتند و برخی در این موارد كوتاهی می كردند از این جهت اختلافاتی بین آنان پدید آمد به تدریج ضبط قرائات رو به كاستی و سستی نهاد و زیاده روی و كارهای بی رویه، رو به فزونی گذاشت. لذا علمای برگزیده امت به پا خواسته و تمام كوشش خود را در تحقیق و تمیز درست از نادرست و مشهور از غیر مشهور بكار گرفته و اصول و قواعدی برای قرائت وضع كردند در اثر این كوشش ها قرائت به عنوان فنی از فنون كه دارای قواعد و اصولی محكم و استوار بود درآمد در چارچوب این اصول، اجتهاد و انتخاب نیز بكار رفت. | ||
| + | |||
| + | اولین امام معتبری كه به ضبط قرائت های صحیح و جمع آوری آن در كتابی مفصل و مبسوط همت گماشت، ابوعبید قاسم بن سلام انصاری (متوفی 224) بود كه شاگرد كسائی به شمار می آمد. ابن الجزری می گوید: «به طوری كه من شماره كرده ام، وی قرا را در بیست و پنج تن منحصر كرده است و كسانی كه به نام قرا سبعه بعدا شهرت یافتند، در زمره اینان بودند». | ||
| + | |||
| + | پس از او احمد بن جبیر بن محمد ابوجعفر كوفی، ساكن انطاكیه (متوفی 258) كتابی در این زمینه تالیف كرد و قرائت های پنج گانه را در آن جمع آوری نمود كه هر یك از این قرائت ها به منطقه ای از مناطق جهان اسلام تعلق داشت سپس قاضی اسماعیل بن اسحاق، مصاحب قالون (متوفی 282) كتابی در قرائت تالیف نمود كه در آن، قرائت های بیست تن از ائمه جمع آوری شده است پس از وی ابوجعفر طبری (متوفی 310) كتابی به نام «الجامع» تالیف نمود كه بیست و چند قرائت در آن جمع آوری شده است. | ||
| + | |||
| + | پس از گذشت زمانی كوتاه، ابوبكر محمدبن احمد داجونی (متوفی 324) كتابی در قرائت نوشت و ابوجعفر را كه یكی از قرا عشره است، به دیگر قرا اضافه كرد به دنبال داجونی ابوبكر احمد بن موسی «ابن مجاهد» (متوفی 324) كار او را دنبال كرد و او نخستین كسی است كه عدد قرائت ها را در قرائت های هفتگانه منحصر كرد. | ||
| + | |||
| + | پس از ابن مجاهد، دیگران به تالیفاتی به پیروی از او و بر همان منوال دست زدند كه احمد بن نصر شذائی (متوفی 370) و احمد بن حسین بن مهران (متوفی 381) از آن جمله اند. احمد سه تن دیگر را به قرا سبعه اضافه كرد و اصطلاح «قرا عشره» به وجود آمد. | ||
==قراء سبعه== | ==قراء سبعه== | ||
| − | قراء سبعه تعدادی از قاریان مشهوری هستند که بین سالهای پنجاه تا 190 هجری میان مسلمین، تعلیم قرائت قرآن را ریاست و نظارت می | + | قراء سبعه تعدادی از قاریان مشهوری هستند که بین سالهای پنجاه تا 190 هجری میان مسلمین، تعلیم قرائت قرآن را ریاست و نظارت می کردند. این افراد که آنها را ابن مجاهد برای اولین بار تعیین نمود عبارتند از: |
| + | |||
| + | # نافع | ||
| + | # ابن کثیر | ||
| + | # ابوعمرو | ||
| + | # عاصم | ||
| + | # حمزه | ||
| + | # کسائی | ||
| + | # ابن عامر | ||
'''1- نافع:''' | '''1- نافع:''' | ||
| − | ابوعبدالله نافع بن ابی نعیم مدنی، مکنی به «ابی | + | ابوعبدالله نافع بن ابی نعیم مدنی، مکنی به «ابی رویم» می باشد. نافع اصلا از اصفهان بوده و در [[مدینه]] می زیست و در همانجا (به سال 176 یا 169) درگذشت، یادآوری کرده اند که وی قرآن را نزد ابومیمونه «مولی ام سلمه» همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله قرائت نموده است. راویان وی عبارتند از ورش و قالون. |
| − | '''2- ابن کثیر''' | + | '''2- ابن کثیر:''' |
| − | (عبدالله به کثیر مکی) وی از ایرانیانی بود که کسرای ایران او را با | + | (عبدالله به کثیر مکی) وی از ایرانیانی بود که کسرای ایران او را با کشتی هایی که به یمن فرستاده بود برای فتح حبشه گسیل داشت. ابن کثیر مردی فصیح و بلیغ... بود و از جمع صحابه [[عبدالله زبیر]] و [[انس بن مالک]] را درک کرده. روایان وی عبارتند از بزی و قنبل. |
| − | '''3- عاصم بن ابی النجود کوفی''' | + | '''3- عاصم بن ابی النجود کوفی:''' |
| − | از مردم کوفه است، عاصم از قراء هفتگانه و شیعی است و قرآن را بر ابی | + | از مردم کوفه است، عاصم از قراء هفتگانه و شیعی است و قرآن را بر ابی عبدالرحمن عبدالله بن حبیب سلمی شیعی که از یاران امیرالمؤمنین علی علیه السلام بود... قرائت کرد. عاصم با یک واسطه راوی قرائت امیرالمومنین علیه السلام است. |
| − | + | به همین جهت گفته اند فصیحترین قراآت قرائت عاصم می باشد، زیرا وی قرائت اصیل آورده است. خوانساری در کتاب روضات الجنان در شرح احوال عاصم می نویسد: وی پارساترین و پرهیزگارترین قراء و رای او درستترین آراء در قرائت به شمار می رود. قاطبه دانشمندان شیعی، قرائت عاصم را فصیح ترین قراآت دانسته اند. روایان وی عبارتند از: حفص و ابوبکر عیاش. | |
| − | + | '''4- حمزة بن حبیب زیات کوفی:''' | |
| − | + | اصلاً ایرانی است و زمان صحابه را درک کرده: و شاید برخی از آنها را دیده باشد. حمزه نیز مانند عاصم شیعی است و قرآن را بر [[امام صادق]] علیه السلام خوانده است. [[شیخ طوسی]] نیز حمزه را از اصحاب امام صادق علیه السلام معرفی کرده. در وجه ملقب شدن حمزه به (زیات) می نویسد که وی با آوردن روغن از کوفه به حلوان و آوردن پنیر و گردو از حلوان به کوفه امرار معاش میکرد و زیت نیز به معنی روغن و زیات روغن فروش است. | |
| − | + | '''5- ابوالحسن کسائی کوفی:''' | |
| − | ''' | ||
| − | می گویند از ایران بوده است و در میان قراء سبعه از لحاظ کثرت اساتید و شیوخ قرائت، کسی به پایه او نمی | + | از مردم سرزمین ایران بوده است و گویند در میهن خود در «طوس» یا «ری» وفات کرد. وی قرائت را چهار بار از حمزه اخذ کرد، به طوری که می توان به قرائت او اعتماد نمود. کتابها و آثار زیادی به کسائی منسوب است. راویان وی عبارتند از: حفص دوری و ابوالحارث. |
| + | |||
| + | '''6- ابوعمر بن علاء بصری:''' | ||
| + | |||
| + | می گویند: از ایران بوده است و در میان قراء سبعه از لحاظ کثرت اساتید و شیوخ قرائت، کسی به پایه او نمی رسد و قرآن را در مناطق مختلفی مانند [[مکه]] و [[مدینه]] و [[بصره]] و [[کوفه]] بر استادان زیادی قرائت کرد. سید حسن صدر، ابی عمرو را شیعی می داند. راویان قرائت وی عبارتند از: دوری و سوسی (وی ایرانی و اهل شوش بوده است.) | ||
'''7- بن عامر دمشقی''' | '''7- بن عامر دمشقی''' | ||
| − | وی در زمان عمر بن عبدالعزیز و قبل و بعد از آن، امام مسجد دمشق (جامع اموی) و قاضی و پیشوای آن دیار بوده و از معمرترین قراء سبعه به شمار می رود. ابن عامر | + | وی در زمان عمر بن عبدالعزیز و قبل و بعد از آن، امام مسجد دمشق (جامع اموی) و قاضی و پیشوای آن دیار بوده و از معمرترین قراء سبعه به شمار می رود. ابن عامر بنابر قول صحیح به سال 118 هجری قمری در نود و نه سالگی از دنیا رفت. راویان قرائت ابن عامر عبارتند از: هشام و ابن ذکوان. |
| − | ==پانویس == | + | ==پانویس== |
| − | <references /> | + | <references/> |
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | *فائزه عظيم‌زاده؛ بى‌بى سادات رضى؛ اعظم پويازاده، نگرشى نوين بر تاريخ و علوم | + | * فائزه عظيم‌زاده؛ بى‌بى سادات رضى؛ اعظم پويازاده، نگرشى نوين بر تاريخ و علوم قرآنى، بنیاد قرآن، تهران، 1380، ص91 تا 101. |
| − | *[http://www.hawzah.net/fa/article/articleview/2251?ParentID=74584 قراء سبعه، سایت حوزه]، بازیابی:14 دی 1392 | + | * [http://www.hawzah.net/fa/article/articleview/2251?ParentID=74584 قراء سبعه، سایت حوزه]، بازیابی: 14 دی 1392. |
| − | * عباس همامی، مروری گذرا بر قرائت های هفت گانه، صحیفه مبین، زمستان 1375، شماره 8 در دسترس در[http://www.noormags.com/view/fa/articlepage/6190 نور مگز]، | + | * عباس همامی، مروری گذرا بر قرائت های هفت گانه، صحیفه مبین، زمستان 1375، شماره 8 در دسترس در [http://www.noormags.com/view/fa/articlepage/6190 نور مگز]، بازیابی: 14 دی 1392. |
| − | *[http://www.andisheqom.com/Files/quranshenasi.php?idVeiw=3803&level=4&subid=3803&page=1 تدوین قرائت های معروف، سایت اندیشه قم]، | + | * [http://www.andisheqom.com/Files/quranshenasi.php?idVeiw=3803&level=4&subid=3803&page=1 تدوین قرائت های معروف، سایت اندیشه قم]، بازیابی: 14 دی 1392. |
{{قرآن}} | {{قرآن}} | ||
| − | |||
[[Category:تاریخ قرآن]] | [[Category:تاریخ قرآن]] | ||
[[رده:قراءات قرآن]] | [[رده:قراءات قرآن]] | ||
نسخهٔ ۱۷ مهٔ ۲۰۱۴، ساعت ۰۶:۵۶
پس از نزول قرآن گویش ها و لهجه های مختلف اعراب که در طبیعت هر زبانی وجود دارد در کنار عوامل دیگری همچون نبودن نقطه و اعراب و علائم وقف و سجاوندی موجب اختلافاتی در قرائت قرآن گردید. این مسئله موجب شد در دوره های بعدی اختلاف ها بیشتر گردد و در نهایت برخی از عالمان تعدادی قرائت های معلمان قرائت قرآن را انتخاب نموده سعی کنند با تعیین آنها و پرداختن به آنها جلوی اختلاف و پراکندگی بیشتر را بگیرند. از بین این گزینش ها دو دسته قراءات سبعه و عشره از همه معروفتر است. بلاخص قراءات سبعه که توسط ابن مجاهد گزینش شد.
محتویات
معانى لغوى و اصطلاحى قرائت
برخى از علماء لغت قرائت را واژه اى اصيل در زبان عربى مى دانند و برخى از محققان معتقدند كه قرائت به معناى تلاوت و خواندن، داراى ريشه اصيل عربى نيست بلكه عرب در آغاز امر، اين واژه را به معناى تلاوت نمى دانست و از زبان عبرى گرفته شده؛ سپس دست به دست گشته تا به معناى تلاوت در زبان عربى معمول و متداول شده است.[۱]
ابن جزرى در معناى اصطلاحى قرائات مى نويسد: قرائات، عبارت از علم به كيفيت اداى كلمات قرآن و اختلاف اين كيفيت مى باشد؛ اختلافى كه به ناقل و راوى آن منسوب است.[۲] طبق اين تعريف، روايت، نقل و اسناد از اجزاى معتبر در تعريف قرائات خواهد بود.
عبدالهادى فضلى تعريف واضحى از قرائات بدست مى دهد: قرائت عبارت است از تلفظ قرآن كريم به همان صورت و كيفيتى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم تلفظ مى كرد و يا عبارت از خواندن و تلفظ قرآن كريم به همان صورت و كيفيتى است كه در حضور رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم خوانده شده و آن حضرت آن تلفظ و خواندن را تأييد كرده اند.
خواندن قرآن كريم بر اساس لفظى كه نقل و روايت شده است، فرقى نمى كند كه تلفظ خود آن حضرت باشد و يا تلفظ و خواندن ديگران كه مورد تأييد ايشان قرار گرفته است؛ اعم از آن كه يك يا چند نفر باشند.[۳]
انواع قرائات
اختلاف در قرائات بي‌شمار است؛ مثل اختلاف در حركات اعراب و بنا، تقديم و تأخير، زياده و نقصان مد و قصر، تخفيف و تشدثيد، ترقيق و تفخيم، اخفا و اظهار، فك ادغام و...
دانشمندانى مثل ابن قتيبه، امام فخرالدين رازى، ابن جزرى و ديگران در مقام استقراى قرائات - على‌رغم اختلاف انواع آن - برآمدند و سعى كردند جهات يا وجوه اختلاف را نيز مشخص سازند. برخى از مدافعان كوشيده اند از اين وجوه را در هفت منحصر سازند.
ابن قتيبه مى نويسد: «وجوه اختلاف قرائات را هفت وجه يافتم:
- 1. اختلاف در حركات كلمه بدون اين كه در معنى و صورت و شكل آن تغييرى ايجاد كند مانند «وَ يَضِيقُ صَدْرِي»[۴] كه هم به رفع قاف «يضيق» و هم به نصب آن «يضيق» قرائت شده است.
- 2. اختلاف در حركات كه تغييرى در معنى ايجاد كند لكن صورت و شكل كلمه محفوظ ماند مانند «كفلها» در آيه «وَكَفَّلَها زَكَرِيَّا»[۵] كلمه «كفلها» هم به تخفيف فاء «كفلها» و رفع محلى زكريا به عنوان فاعل و نيز به تشديد فاء «كفلها» و نصب محلى زكريا به عنوان مفعول دوم قرائت شده است.
- 3. اختلاف در حروف كلمه كه در معنا تغيير ايجاد كند، لكن صورت و شكل كلمه محفظ ماند؛ «تنشزها» در آيه «وَانْظُرْ إِلَى الْعِظامِ كَيْفَ نُنْشِزُها» كلمه «ننشزها» هم با «زاء» و هم با «راء» قرائت شده است.
- 4. اختلاف در حروف كه در صورت و شكل كلمه تغيير به وجود مى آورد، لكن معناى كلمه محفوظ مى ماند. مانند «كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ» در آيه «وَ تَكُونُ الْجِبالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ»[۶] اين آيه به صورت كالصوف المنفوش نيز قرائت شده است.
- 5. اختلاف در حروف كه معنى و شكل را تغيير مى دهد، مانند كلمه «طلح» در آيه «وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ»[۷] كلمه «طلح» با «حاء» (طلح) و نيز «عين» (طلع) قرائت شده است.
- 6. اختلاف در تقديم و تأخير مانند؛ «وَ جاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِ»[۸] كه به صورت «و جاءت سكرة الحق بالموت» يعنى به صورت تقديم «الحق» به «الموت» قرائت شده است.
- 7. اختلاف در زياده و نقصان مانند «ما عملت ايديهم»[۹] كه به صورت «و ما عملته ايديهم» نيز قرائت شده است.[۱۰]
تعداد اختلافات قرائات
تعداد اختلاف قرائات طبق ثبت التيسير فى قرائات السبع نوشته دانى (م444ه) در حدود 1100 مورد - مهم و غيرمهم - است و بيشتر از دو سوم آنها به ادغام و ضمير يا صيغه حاضر و غايب فى المثل فرق يعلمون و تعلمون و امثال آن مربوط مى شود.[۱۱]
نويسندگان معجم القرائات القرآنية كه موارد اختلاف قرائات را از آغاز تا انجام قرآن به ثبت رسانده اند، 10243 مورد اختلاف را ذكر مى كنند[۱۲] كه بخش اعظم آن به ادغام يا عدم ادغام، اماله و جزئيات تجويدى و سجاوندى مربوط مى شود.
علل اختلاف قرائات
اختلاف قرائات در هر متنى به ويژه متون كهن، پيش مى آيد؛ هر چند آن متن با دقت زيادى تدوين شده باشد. با نگاهى به تاريخ جهان درمى يابيم كه هيچ كتاب عادى يا مقدسى، مانند قرآن عمر بيش از 1400 سال نداشته است كه با اين دقت و صحت تدوين شده باشد.
جامعان و تدوين‌كنندگان قرآن كه قداست ويژه اى براى آن قائل بودند، با روش فوق‌العاده دقيق خود قرآن را جمع آورى كردند به گونه اى كه نه يك كلمه در اصل قرآن افزودند و نه يك كلمه از آن كاستند.
قرآن كتابى است كه هم شفاها از آغاز تاكنون، سينه به سينه نقل شده و هم صورت كتبى قرآن موجود از روى مصاحف اوليه استنساخ شده است و هنوز هم رسم الخط عثمانى در ميان مسلمانان از قداست ويژه اى برخوردار است. اما با وجود اين همه امعان نظر و اعمال دقت، اختلاف قرائات در قرآن هم راه يافت؛ حتى در زمان حيات پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم نيز اين مسأله مشهود بود.
به تدريج بر اين اختلاف افزوده شد تا اين كه امت اسلامى بر قرائتى واحد اجماع كردند. مجموعه اى از علل در ايجاد اختلاف قرائات نقش داشته است و چنان كه گفته شد مقدارى از آن طبيعى و قهرى بود. در اينجا به برخى از علل اختلاف قرائات اشاره مى شود:
1. اختلاف لهجه:
لهجه مجموعه اى از صفات زبانى است كه به محيطى خاص وابسته است و همه افراد اين محيط در اين صفات مشتركند و زبان مجموعه اى از اين لهجه هاست.[۱۳] اساساً هيچ زبانى نيست كه از اختلاف لهجه ها مصون باشد. قبايل عرب نيز داراى لهجه هاى مختلفى هستند. از موارد اختلاف لهجه ها مى توان نمونه هاى زير را ذكر كرد:
- اختلاف در حركات: مثل نستعين به فتح نون و كسر آن.[۱۴]
- اختلاف در حركت و سكون: مثل «معكم» به فتح و سكون عين.
- اختلاف در اظهار همزه و حذف آن: مثل «مستهزئون» و «مستهزون».
- اختلاف در تقديم و تأخير: مثلا اهل حجاز صاعقه و صواعق و بنى‌تميم صاقعه و مواقع گويند.[۱۵]
- اختلاف در حروف: مثل اولئك و اولائك.
- اختلاف در تأنيث و تذكير: مثل هذه البقرة و هذا البقرة.[۱۶]
اين لهجات در قرائات قرآن نيز اثر گذاست. در اينجا به چند قرائت كه لهجه در آن اثر داشته است، اشاره مى شود: سعيد بن جبير من اعاء اخيه[۱۷] خوانده است كه تبديل واو مكسور به همزه، لهجه هذيل است.[۱۸]
ابوجعفر و حسن و اذاالرسل وقتت[۱۹] خوانده اند كه لهجه مصر سفلى است.[۲۰] به نظر مى رسد نخستين كسى كه ريشه اختلاف قرائات را اين گونه ياد كرده، اين قتيبه است.
2. نبودن اعراب و حركت در خط عربى و مصاحف امام:
وقتى كه كلمه اى اعراب نداشته باشد، به طور طبيعى احتمال چند نوع خواندن پيش مى آيد براى نشان دادن تنوع اختلاف اعرابى و نقش آن در اختلاف قرائات به نمونه هاى زير اشاره مى كنيم:
حمزه و كسايى: «قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ»[۲۱] را به صيغه امر خوانده اند و بقيه به صيغه متكلم.[۲۲] «نافع وَلاتُسْئَلُ عَنْ أَصْحابِ الْجَحِيمِ» را به صيغه نفى خوانده و بقيه به صيغه مضارع خوانده اند.[۲۳]
3. نبودن اعجام يا نقطه و نشان حروف:
در آن زمان مرسوم بود كه حروف بدون نقطه نوشته مى شد، يعنى در نوشتن بين سين و شين، عين و غين، راء و زاء، باء، تاء، ثاء، و ياء، فاء و قاف، جيم، حاء و خاء، دال و ذال، صاد و ضاد، طاء و ظاء فرقى نبود؛ به عنوان مثال «كسايى ان جاءكم فاسق بنباء فتثبتوا»[۲۴] خوانده است و بقيه «فتبينوا» خوانده اند. ابن عامر «نُنْشِزُها»[۲۵] خوانده است و بقيه «ننشزها».[۲۶]
4. خطا و سهو و نسيان:
اشتباه راويان، قاريان و كاتبان نيز عاملى اجتناب ناپذير در افزايش و گسترش اختلاف قرائات بوده است. آقاى جعفر مرتضى عاملى در مورد سهو كاتبان چنين مى نويسد: جامعان قرآن تلاش فراوانى كردند تا حتى المقدور تحريف سهوى يا عمدى در آيات قرآن رخ ندهد ليكن اين دقت و تحفظ و اهتمام به ضبط دقيق آيات و مقابله مكرر، مانع از وقوع خطاهاى سهوى نشد.
اين مسأله نسبت به كتابى با چنين حجم بزرگى طبيعى به نظر مى رسد؛ بخصوص كه برخى از مصاحف عثمانى قبل از مقابله نهايى و ضبط درست آيات به بلاد اسلامى فرستاده شد. مورخان در اين باره گفته اند: عثمان، مصحف را با عجله به كوفه فرستاد؛ زيرا به وى خبر رسيده بود كه مردم به قرائت ابن مسعود - كه ميان وى و عثمان درگيرى معروفى بر سر كتابت قرآن اتفاق افتاده بود - گرويده اند و قرائت او را فرامى گيرند.
دانشمندان به موارد متعددى از اختلافات ميان مصاحف عثمانى اشاره كرده اند.[۲۷] از جمله ابن عامر كتابى با نام اختلاف مصاحف الشام والحجاز والعراق نگاشته است. به عنوان مثال در مصحف مدينه «سارعو»[۲۸]
بدون واو است و در مصحف كوفه و بصره «وسارعوا» با واو آمده است و همين مورد دوم مورد قبول مسلمانان است.[۲۹] اين اختلاف باعث اختلاف قرائت قاريان و مردم سرزمين‌هاى مختلف شده است.
5. اضافاتى كه در تفسير آيات آمده است.
از علل اختلافات «تلفيقات و منضمات تفسيرى است كه ابتدا در جايى به عنوان تفسير و بيان، ملحق به نص منزل گرديده سپس گمان برده شده كه از نص منزل است؛ به عنوان مثال از ابن عباس در موارد متعدد نقل شده است كه مى خواند: «لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ»(فى مواسم الحج).[۳۰]
سيوطى اين قرائت را مطلقاً از باب تفسير آيه مى داند و مى گويد كه بخارى آن را در صحيح خود آورده است.[۳۱]
6- نبودن علايم سجاوندى وقف:
ابتدا و هر گونه فصل و وصلى كه بعدها علم قرائات و تجويد عهده دار تدارك آن شد، مثلاً وقف يا عدم وقف در كلمه هاى «الله والعلم»، اختلاف نظر كلامى دامنه‌دارى در ميان فريقين پديد آورده است.[۳۲]
تاریخچه قراءات
مسلمانان در صدر اول، قرآن را به نحوي كه از اصحاب پيامبر صلی الله علیه و آله مي شنيدند و فرامي گرفتند، قرائت مي كردند و پس از صحابه از تابعين و پيشوايان بزرگي كه در شهرهاي آنان بسر مي بردند، قرآن را مي آموختند اما برجستگي اين گونه افراد در يك زمينه خاص نظير قرائت قرآن نبود بلكه اينان به طور عام علماي آن دوره شناخته مي شدند.
پس از گذشت آن دوره، گروهي فن قرائت و فراگرفتن و آموختن آن را رشته اختصاصي خود قرار دادند و به اين رشته توجهي خاص مبذول داشته و در قرائت قرآن و آموزش آن شهرت يافتند تا اين كه در مقام امامت فن قرار گرفتند كه پيشوايي مردم را در اين زمينه به عهده داشتند و مردم از مناطق مختلف به سوي آنان مي شتافتند و معارف قرآن را از آنان مي آموختند.
روش همه مسلمانان در مناطق مختلف بر اين بود كه مردم هر شهري قرآن را ازقاري همان شهر فرامي گرفتند و تنها قرائت او را مي پذيرفتند و چون اينان تصدي امر قرائت را عهده دار بودند، قرائت به آنان نسبت داده شد.
اندک اندک، تعداد قاریان رو به فزونی نهاد و قاریان در مناطق مختلف جهان اسلام پراكنده شدند و طبقه ای پس از طبقه دیگر به جانشینی آنان نایل آمدند، اینان در فراگرفتن و آموختن قرآن و قرائت اختلاف نشان داده و روشهای مختلف داشتند برخی از آنان در تلاوت قرآن استوار و به رعایت روایت و درایت شهرت داشتند و برخی در این موارد، كوتاهی داشتند و برخی در این موارد كوتاهی می كردند از این جهت اختلافاتی بین آنان پدید آمد به تدریج ضبط قرائات رو به كاستی و سستی نهاد و زیاده روی و كارهای بی رویه، رو به فزونی گذاشت. لذا علمای برگزیده امت به پا خواسته و تمام كوشش خود را در تحقیق و تمیز درست از نادرست و مشهور از غیر مشهور بكار گرفته و اصول و قواعدی برای قرائت وضع كردند در اثر این كوشش ها قرائت به عنوان فنی از فنون كه دارای قواعد و اصولی محكم و استوار بود درآمد در چارچوب این اصول، اجتهاد و انتخاب نیز بكار رفت.
اولین امام معتبری كه به ضبط قرائت های صحیح و جمع آوری آن در كتابی مفصل و مبسوط همت گماشت، ابوعبید قاسم بن سلام انصاری (متوفی 224) بود كه شاگرد كسائی به شمار می آمد. ابن الجزری می گوید: «به طوری كه من شماره كرده ام، وی قرا را در بیست و پنج تن منحصر كرده است و كسانی كه به نام قرا سبعه بعدا شهرت یافتند، در زمره اینان بودند».
پس از او احمد بن جبیر بن محمد ابوجعفر كوفی، ساكن انطاكیه (متوفی 258) كتابی در این زمینه تالیف كرد و قرائت های پنج گانه را در آن جمع آوری نمود كه هر یك از این قرائت ها به منطقه ای از مناطق جهان اسلام تعلق داشت سپس قاضی اسماعیل بن اسحاق، مصاحب قالون (متوفی 282) كتابی در قرائت تالیف نمود كه در آن، قرائت های بیست تن از ائمه جمع آوری شده است پس از وی ابوجعفر طبری (متوفی 310) كتابی به نام «الجامع» تالیف نمود كه بیست و چند قرائت در آن جمع آوری شده است.
پس از گذشت زمانی كوتاه، ابوبكر محمدبن احمد داجونی (متوفی 324) كتابی در قرائت نوشت و ابوجعفر را كه یكی از قرا عشره است، به دیگر قرا اضافه كرد به دنبال داجونی ابوبكر احمد بن موسی «ابن مجاهد» (متوفی 324) كار او را دنبال كرد و او نخستین كسی است كه عدد قرائت ها را در قرائت های هفتگانه منحصر كرد.
پس از ابن مجاهد، دیگران به تالیفاتی به پیروی از او و بر همان منوال دست زدند كه احمد بن نصر شذائی (متوفی 370) و احمد بن حسین بن مهران (متوفی 381) از آن جمله اند. احمد سه تن دیگر را به قرا سبعه اضافه كرد و اصطلاح «قرا عشره» به وجود آمد.
قراء سبعه
قراء سبعه تعدادی از قاریان مشهوری هستند که بین سالهای پنجاه تا 190 هجری میان مسلمین، تعلیم قرائت قرآن را ریاست و نظارت می کردند. این افراد که آنها را ابن مجاهد برای اولین بار تعیین نمود عبارتند از:
- نافع
- ابن کثیر
- ابوعمرو
- عاصم
- حمزه
- کسائی
- ابن عامر
1- نافع:
ابوعبدالله نافع بن ابی نعیم مدنی، مکنی به «ابی رویم» می باشد. نافع اصلا از اصفهان بوده و در مدینه می زیست و در همانجا (به سال 176 یا 169) درگذشت، یادآوری کرده اند که وی قرآن را نزد ابومیمونه «مولی ام سلمه» همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله قرائت نموده است. راویان وی عبارتند از ورش و قالون.
2- ابن کثیر:
(عبدالله به کثیر مکی) وی از ایرانیانی بود که کسرای ایران او را با کشتی هایی که به یمن فرستاده بود برای فتح حبشه گسیل داشت. ابن کثیر مردی فصیح و بلیغ... بود و از جمع صحابه عبدالله زبیر و انس بن مالک را درک کرده. روایان وی عبارتند از بزی و قنبل.
3- عاصم بن ابی النجود کوفی:
از مردم کوفه است، عاصم از قراء هفتگانه و شیعی است و قرآن را بر ابی عبدالرحمن عبدالله بن حبیب سلمی شیعی که از یاران امیرالمؤمنین علی علیه السلام بود... قرائت کرد. عاصم با یک واسطه راوی قرائت امیرالمومنین علیه السلام است.
به همین جهت گفته اند فصیحترین قراآت قرائت عاصم می باشد، زیرا وی قرائت اصیل آورده است. خوانساری در کتاب روضات الجنان در شرح احوال عاصم می نویسد: وی پارساترین و پرهیزگارترین قراء و رای او درستترین آراء در قرائت به شمار می رود. قاطبه دانشمندان شیعی، قرائت عاصم را فصیح ترین قراآت دانسته اند. روایان وی عبارتند از: حفص و ابوبکر عیاش.
4- حمزة بن حبیب زیات کوفی:
اصلاً ایرانی است و زمان صحابه را درک کرده: و شاید برخی از آنها را دیده باشد. حمزه نیز مانند عاصم شیعی است و قرآن را بر امام صادق علیه السلام خوانده است. شیخ طوسی نیز حمزه را از اصحاب امام صادق علیه السلام معرفی کرده. در وجه ملقب شدن حمزه به (زیات) می نویسد که وی با آوردن روغن از کوفه به حلوان و آوردن پنیر و گردو از حلوان به کوفه امرار معاش میکرد و زیت نیز به معنی روغن و زیات روغن فروش است.
5- ابوالحسن کسائی کوفی:
از مردم سرزمین ایران بوده است و گویند در میهن خود در «طوس» یا «ری» وفات کرد. وی قرائت را چهار بار از حمزه اخذ کرد، به طوری که می توان به قرائت او اعتماد نمود. کتابها و آثار زیادی به کسائی منسوب است. راویان وی عبارتند از: حفص دوری و ابوالحارث.
6- ابوعمر بن علاء بصری:
می گویند: از ایران بوده است و در میان قراء سبعه از لحاظ کثرت اساتید و شیوخ قرائت، کسی به پایه او نمی رسد و قرآن را در مناطق مختلفی مانند مکه و مدینه و بصره و کوفه بر استادان زیادی قرائت کرد. سید حسن صدر، ابی عمرو را شیعی می داند. راویان قرائت وی عبارتند از: دوری و سوسی (وی ایرانی و اهل شوش بوده است.)
7- بن عامر دمشقی
وی در زمان عمر بن عبدالعزیز و قبل و بعد از آن، امام مسجد دمشق (جامع اموی) و قاضی و پیشوای آن دیار بوده و از معمرترین قراء سبعه به شمار می رود. ابن عامر بنابر قول صحیح به سال 118 هجری قمری در نود و نه سالگی از دنیا رفت. راویان قرائت ابن عامر عبارتند از: هشام و ابن ذکوان.
پانویس
- ↑ پژوهشى در تاريخ قرآن كريم، محمدباقر حجتى، ص248.
- ↑ منجد المقرئين، ص3 به نقل از مقدمه اى بر تاريخ قرائات قرآن كريم، عبدالهادى فضلى.
- ↑ مقدمه اى بر تاريخ قرائات، ص81.
- ↑ سوره شعراء، آیه 13.
- ↑ سوره آل عمران، آیه37.
- ↑ سوره القارعة، آیه 5.
- ↑ سوره واقعه، آیه 29.
- ↑ سوره قلم، آیه 19.
- ↑ سوره يس، آيه 35.
- ↑ ر.ك. مقدمه اى بر تاريخ قرائات، ص113-115.
- ↑ قرآن شناخت، بهاءالدين خرمشاهى، ص97.
- ↑ معجم القرءات القرآنية، احمد مختار عمرو عبدالعان سالم مكرم كه كلمه وسواس از سوره ناس، مورد آخر (10243) است.
- ↑ القراءات و اثرها فى علوم العربية، محمد سالم حسينى، ص79.
- ↑ فراء گفته است كه قيس و اسد مفتوح خوانده اند و ديگران مكسور ر.ك. الكتاب سيبويه.
- ↑ الكامل: ج2، ص198.
- ↑ التمهيد فى علوم القرآن: محمدهادى معرفت، ج2، ص3.
- ↑ سوره يوسف، 76.
- ↑ المحتسب ص84 به نقل از: التمهيد، ج2، ص3.
- ↑ سوره مرسلات، آیه11.
- ↑ المحتسب، ص164 به نقل از: التمهيد، ج2، ص23.
- ↑ سوره بقره، 259.
- ↑ الكشف، ج1، ص312، المتهيد، ج2، ص13.
- ↑ الكشف، ج1، ص262، المتهيد، ج2، ص13.
- ↑ سوره حجرات، آیه6.
- ↑ سوره بقره، آیه259.
- ↑ الكشف، ج1، ص310، التمهيد، ج2، ص12.
- ↑ البته برخى معتقدند كه قرآن بر هفت حرف نازل شده است و عثمان اين 7 حرف را بر مصاحف امصار پراكنده كرده است. در مورد اين بحث ر.ك: الاتقان فى علوم القرآن: جلال‌الدين سيوطى، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، ج1، ص1761-1777.
- ↑ سوره آل عمران، 133.
- ↑ حقايقى مهم پيرامون قرآن كريم: جعفر مرتضى عاملى، ص176.
- ↑ سوره بقره، 198.
- ↑ الاتقان: ج1، ص265.
- ↑ چارده روايت: بهاءالدين خرمشاهى، ص21؛ وَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا. برخى بر الله وقف كرده و مى گويند تأويل را جز خدا نمى داند، برخى بر علم وقف كرده اند و مى گويند راسخون فى العلم نيز به تأويل علم دارند.
منابع
- فائزه عظيم‌زاده؛ بى‌بى سادات رضى؛ اعظم پويازاده، نگرشى نوين بر تاريخ و علوم قرآنى، بنیاد قرآن، تهران، 1380، ص91 تا 101.
- قراء سبعه، سایت حوزه، بازیابی: 14 دی 1392.
- عباس همامی، مروری گذرا بر قرائت های هفت گانه، صحیفه مبین، زمستان 1375، شماره 8 در دسترس در نور مگز، بازیابی: 14 دی 1392.
- تدوین قرائت های معروف، سایت اندیشه قم، بازیابی: 14 دی 1392.
