سنجش مقاله انجام نشده است

علوم قرآن: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(ویرایش)
 
(۷ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
{{متوسط}}
+
{{خوب}}
«علوم قرآن» نام علمی مدوّن مربوط به قرآن است و به مجموعه مطالبی گفته می‌شود که درباره قرآن کریم بحث می‌کند و به‌گونه‌ای در شناخت این کتاب آسمانی مؤثر است. این علم به موضوعاتی همچون کیفیت نزول قرآن، مکان و مدت نزول، چگونگی جمع و کتابت قرآن، اعجاز و مانندناپذیری قرآن، نحوه دلالت الفاظ قرآن، تناسب سوره‌ها، سوگند‌ها، مَثَل‌ها و قصه‌های قرآنی و… می پردازد.
+
«علوم قرآن» نام علمی مدوّن مربوط به [[قرآن]] است و به مجموعه مطالبی گفته می‌شود که درباره قرآن کریم بحث می‌کند و به‌گونه‌ای در شناخت این کتاب آسمانی مؤثر است. این علم به موضوعاتی همچون کیفیت [[نزول قرآن]]، مکان و مدت نزول، چگونگی کتابت و [[جمع قرآن]]، [[اعجاز قرآن|اعجاز]] و مانندناپذیری قرآن، نحوه [[دلالت الفاظ قرآن]]، تناسب [[سوره|سوره‌ها]]، [[سوگند|سوگند‌ها]]، [[مثلهای قرآنی|مَثَل‌ها]] و [[قصه‌ های قرآن|قصه‌های قرآنی]] و… می پردازد.
  
==معنای لغوی علوم قرآنی<ref>ابراهیم اقبال؛فرهنگ نامه علوم قرآن،تهران: امیرکبیر،چاپ اول،1385، ص:19تا 25(با تلخیص)</ref>==
+
==معنای لغوی علوم قرآنی==
  
به منظور تعريف علوم قرآن، ابتدا هريك از اين دو كلمه در لغت و اصطلاح و سپس به صورت تركيب مورد بررسى قرار مى ‏گيرد:
+
به منظور تعریف علوم قرآن، ابتدا هریک از این دو کلمه در لغت و اصطلاح و سپس به صورت ترکیب مورد بررسى قرار مى ‏گیرد:<ref>ابراهیم اقبال؛فرهنگ نامه علوم قرآن،تهران: امیرکبیر،چاپ اول،۱۳۸۵، ص:۱۹تا ۲۵(با تلخیص)</ref>
  
 
'''علوم'''
 
'''علوم'''
  
اين واژه جمع «علم» است. علم در لغت به معناى آگاهى در مقابل «جهل و نادانى» و مترادف با شعور و شناخت است.  
+
این واژه جمع «علم» است. علم در لغت به معناى آگاهى در مقابل «جهل و نادانى» و مترادف با شعور و شناخت است.  
اما «علوم» در كاربرد حكيمان، متكلمان، دانشمندان شرع و عالمان مدون علوم، معانى اصطلاحى مختلفى به خود گرفته است. علوم در اصطلاح اخير (علماى تدوين) به علوم قرآن نزديك‏تر است زيرا علوم قرآن در ساختار علمى مدون، سامان يافته است. علوم در اصطلاح اين افراد بر دانش‏هاى نظام يافته در جهتى واحد، اطلاق شده است، خواه وحدت در موضوع باشد يا در غايت و خواه آن دانش‏ها، تصور باشد يا تصديق و خواه آن تصديقات، مسائلى كلى باشد- كه غالبا چنين است- يا جزئى و تخصصى.
+
اما «علوم» در کاربرد حکیمان، متکلمان، دانشمندان شرع و عالمان مدون علوم، معانى اصطلاحى مختلفى به خود گرفته است. علوم در اصطلاح اخیر (علماى تدوین) به علوم قرآن نزدیک‏تر است زیرا علوم قرآن در ساختار علمى مدون، سامان یافته است. علوم در اصطلاح این افراد بر دانش‏هاى نظام یافته در جهتى واحد، اطلاق شده است، خواه وحدت در موضوع باشد یا در غایت و خواه آن دانش‏ها، تصور باشد یا تصدیق و خواه آن تصدیقات، مسائلى کلى باشد- که غالبا چنین است- یا جزئى و تخصصى.
  
 
'''قرآن'''
 
'''قرآن'''
  
درباره اين واژه آراء مختلفى ارائه شده است. اين اظهارات را مى ‏توان به دو دسته تقسيم كرد. دسته اول، مواردى كه قرآن را جامد دانسته است؛ دسته دوم، مواردى كه آن را مشتق گرفته است.
+
درباره این واژه آراء مختلفى ارائه شده است. این اظهارات را مى ‏توان به دو دسته تقسیم کرد. دسته اول، مواردى که [[قرآن]] را جامد دانسته است؛ دسته دوم، مواردى که آن را مشتق گرفته است.
  
اما در مورد نخست (جامد و اسم علم بودن) [[زركشى]] و به دنبال او [[سيوطى]]، به نقل از [[خطيب بغدادى]]‏ و [[بيهقى‏]] آورده‏ اند كه [[شافعى]] در روايت خود از قرائت [[ابن كثير]]، «قرآن» را غير مهموز مى‏ خواند ولى «قرأت» را به همزه قرائت مى‏ كرد. شافعى مى ‏گفت: قرآن، اسم كتاب خداوند و غير مهموز و همانند اسم‏هاى [[تورات]] و [[انجيل]] است‏ . سيوطى، خود نيز همين نظر را برگزيده است.
+
اما در مورد نخست (جامد و اسم علم بودن) [[محمد بن بهادر زرکشی|زرکشى]] و به دنبال او [[سیوطى]]، به نقل از [[خطیب بغدادی|خطیب بغدادى]]‏ و بیهقى‏ آورده‏ اند که [[شافعی|شافعى]] در روایت خود از قرائت [[ابن کثیر|ابن کثیر]]، «قرآن» را غیر مهموز مى‏ خواند ولى «قرأت» را به همزه قرائت مى‏ کرد. شافعى مى ‏گفت: قرآن، اسم کتاب [[الله|خداوند]] و غیر مهموز و همانند اسم‏هاى [[تورات]] و [[انجیل]] است. سیوطى، خود نیز همین نظر را برگزیده است.
  
اما در مورد دوم (مشتق بودن) اختلاف بيشتر است. برخى آن را صحيح سالم و مشتق از «قرن» دانسته‏ اند. قرن به معناى، ضميمه كردن و در كنار هم نهادن است و از آن‏رو كه سوره‏ ها و آيه ‏ها و كلمه‏ هاى قرآن، در كنار هم، به يكديگر ضميمه شده، قرآن نام گرفته است، اين گفتار از آن [[اشعرى]] (324 ق) است. [[فرّاء]] (207 ق) نيز قرآن را صحيح سالم و هم ‏ساختار «قرائن» (جمع قرينه) دانسته است؛ زيرا آيات آن، يكديگر را تصديق مى‏ كند و به همديگر شباهت دارد، از اين ‏رو قرينه يكديگر است.  برخى آن را صحيح مهموز و مشتق از «قرأ» گرفته‏ اند؛ در اين ميان [[لحيانى]] (215 ق) مى ‏گفت: «قرآن» مهموز و همانند رجحان و غفران، مصدر «قرأت» است و از باب نام‏گذارى مفعول به مصدر، «كتاب مقروء» قرآن نام گرفته‏ است.
+
اما در مورد دوم (مشتق بودن) اختلاف بیشتر است. برخى آن را صحیح سالم و مشتق از «قرن» دانسته‏ اند. قرن به معناى، ضمیمه کردن و در کنار هم نهادن است و از آن‏رو که [[سوره|‏ سوره‌ها]]<nowiki/> و [[آیه|آیه‌ها]]‏ و کلمه‏ هاى قرآن، در کنار هم، به یکدیگر ضمیمه شده، قرآن نام گرفته است، این گفتار از آن [[ابوالحسن اشعری|اشعرى]] (۳۲۴ ق) است. فرّاء (۲۰۷ ق) نیز قرآن را صحیح سالم و هم ‏ساختار «قرائن» (جمع قرینه) دانسته است؛ زیرا آیات آن، یکدیگر را تصدیق مى‏ کند و به همدیگر شباهت دارد، از این ‏رو قرینه یکدیگر است.  برخى آن را صحیح مهموز و مشتق از «قرأ» گرفته‏ اند؛ در این میان لحیانى (۲۱۵ ق) مى ‏گفت: «قرآن» مهموز و همانند رجحان و غفران، مصدر «قرأت» است و از باب نام‏گذارى مفعول به مصدر، «کتاب مقروء» قرآن نام گرفته‏ است.
  
قرآن مجيد، از اين نام خود «[[قرآن]]»، حدود 58 مورد و بيشتر از ديگر نام‏هايش نام برده است.
+
[[قرآن|قرآن مجید]]، از این نام خود (قرآنحدود ۵۸ مورد و بیشتر از دیگر نام‏هایش نام برده است.
 
   
 
   
 
'''علوم قرآن‏'''
 
'''علوم قرآن‏'''
  
علوم قرآن در لفظ، يك تركيب اضافى (مضاف و مضاف اليه) است. اضافه اين دو لفظ، به همه علوم و معارف مربوط به قرآن اشاره دارد و لفظ «علوم» آن، جمع است زيرا مراد از آن يك علم مرتبط با قرآن نيست بلكه مقصود همه علومى است كه در خدمت قرآن و يا مستند به آن است. بر اين اساس علومى چون تفسير، قراءات، رسم الخط، اعجاز، اسباب النزول، ناسخ و منسوخ، اعراب قرآن، غريب القرآن، علوم دينى و زبان عربى و ... را در بر دارد. به ديگر عبارت، اين مركب اضافى، هم شامل «علوم في القرآن» و هم «علوم للقرآن» است.
+
علوم قرآن در لفظ، یک ترکیب اضافى (مضاف و مضاف الیه) است. اضافه این دو لفظ، به همه علوم و معارف مربوط به قرآن اشاره دارد و لفظ «علوم» آن، جمع است زیرا مراد از آن یک علم مرتبط با قرآن نیست بلکه مقصود همه علومى است که در خدمت قرآن و یا مستند به آن است. بر این اساس علومى چون [[تفسیر قرآن|تفسیر]]، قراءات، [[رسم الخط قرآن|رسم الخط]]، [[اعجاز قرآن|اعجاز]]، [[اسباب نزول|اسباب النزول]]، [[ناسخ و منسوخ]]، [[اعراب قرآن]]، غریب القرآن، علوم دینى و زبان عربى و ... را در بر دارد. به دیگر عبارت، این مرکب اضافى، هم شامل «علوم فی القرآن» و هم «علوم للقرآن» است.
  
اما «علوم فى القرآن» كه- تقريبا به معناى وصفى (العلوم القرآنية) نزديك است- همان دانش‏هاى قرآنى است يا دانش‏هايى كه در آيات الهى وجود دارد و از قرآن به دست مى‏ آيد.
+
اما «علوم فى القرآن» که- تقریبا به معناى وصفى (العلوم القرآنیة) نزدیک است- همان دانش‏هاى قرآنى است یا دانش‏هایى که در آیات الهى وجود دارد و از قرآن به دست مى‏ آید.
اين معنى نزد پيشينيان متداول بود و برخى قرآن را شامل همه علوم (علوم عيان و پنهان اعتقادى و عملى دينى و هم علوم دنيوى) مى ‏دانستند.
+
این معنى نزد پیشینیان متداول بود و برخى قرآن را شامل همه علوم (علوم عیان و پنهان اعتقادى و عملى دینى و هم علوم دنیوى) مى ‏دانستند.
  
اما در «علوم للقرآن» معناى اضافى از تركيب علوم القرآن- كه شامل همه علوم دينى و عربى بود- رخت بربسته و براى علمى مدون، علم و اسم خاص شده است كه از آن به اصطلاح علوم قرآن تعبير گرديده است.
+
اما در «علوم للقرآن» معناى اضافى از ترکیب علوم القرآن- که شامل همه علوم دینى و عربى بود- رخت بربسته و براى علمى مدون، عَلَم و اسم خاص شده است که از آن به اصطلاح علوم قرآن تعبیر گردیده است.
  
موضوع علوم قرآن، بررسى قرآن مجيد از جنبه‏ هاى مختلف و مرتبط ياد شده در تعريف است.  
+
موضوع علوم قرآن، بررسى قرآن مجید از جنبه‏ هاى مختلف و مرتبط یاد شده در تعریف است.  
فائده اين علم، به فرهنگ والا و فراگير قرآن مجيد و شناخت معارف ارزشمند آن و آمادگى دفاع خوب از حريم آن و آن‏گاه آسانى ورود به تفسير قرآن، باز مى ‏گردد.
+
فائده این علم، به فرهنگ والا و فراگیر قرآن مجید و شناخت معارف ارزشمند آن و آمادگى دفاع خوب از حریم آن و آن‏گاه آسانى ورود به [[تفسیر قرآن|تفسیر قرآن]]، باز مى ‏گردد.
  
 
==تفاوت علوم قرآنی با معارف قرآنی==
 
==تفاوت علوم قرآنی با معارف قرآنی==
  
علوم قرآنی اصطلاحی است درباره مسائلی مرتبط با شناخت قرآن و شئون مختلف آن. فرق میان علوم قرآنی و معارف قرآنی آن است که علوم قرآنی بحثی بیرونی است و به درون و محتوای قرآن از جنبه تفسیری کاری ندارد. اما معارف قرآنی  کاملا با مطالب درونی قرآن و محتوای آن سر و کار داشته و یک نوع تفسیر موضوعی به شمار می رود.<ref>محمدهادی معرفت؛علوم قرآنی،قم، التمهید،چاپ چهارم، 1386، صفحه7</ref>
+
علوم قرآنی اصطلاحی است درباره مسائلی مرتبط با شناخت قرآن و شئون مختلف آن. فرق میان علوم قرآنی و معارف قرآنی آن است که علوم قرآنی بحثی بیرونی است و به درون و محتوای قرآن از جنبه [[تفسیر قرآن|تفسیری]] کاری ندارد. اما معارف قرآنی  کاملا با مطالب درونی قرآن و محتوای آن سر و کار داشته و یک نوع تفسیر موضوعی به شمار می رود.<ref>محمدهادی معرفت؛علوم قرآنی،قم، التمهید،چاپ چهارم، ۱۳۸۶، صفحه۷</ref>
  
 
==مباحث علوم قرآنی==
 
==مباحث علوم قرآنی==
  
مباحث اصلی که در علوم قرآنى مطرح می شوند عبارتند از:[[اسامی و صفات قرآن]]، [[تاریخ قرآن]]، [[اعجاز قرآن]]، [[ترجمه قرآن]]،[[تفسیر قرآن]]، [[تقسیمات قرآن]]، [[خصایص قرآن]]، [[دلالت الفاظ قرآن]]، [[فضایل قرآن]]، [[قرائت قرآن]] و [[تجوید]].     
+
مباحث اصلی که در علوم قرآنى مطرح می شوند عبارتند از: [[اسامی و صفات قرآن]]، [[تاریخ قرآن]]، [[اعجاز قرآن]]، [[ترجمه قرآن]]، [[تفسیر قرآن]]، [[تقسیمات قرآن]]، خصایص قرآن، [[دلالت الفاظ قرآن]]، فضایل قرآن، [[قرائت قرآن]] و [[تجوید]].     
===تاریخ قرآن===
 
در تاریخ قرآن به سه مبحث اصلی پرداخته می شود:[[نزول قرآن]]، [[جمع قرآن]] و [[اسباب نزول قرآن]].
 
===دلالت الفاظ قرآن===
 
در بحث دلالت الفاظ نیز به موضوعات زیر پرداخته می شود:[[عام و خاص]]، [[مجمل و مبین]]، [[مطلق و مقید]]، [[محکم و متشابه]]، [[مفهوم و منطوق]]، [[نص و ظاهر]] و  [[ناسخ و منسوخ]].
 
===اعجاز قرآن===
 
در بحث اعجاز قرآن به [[وجوه اعجاز قرآن]] و بحث [[تحریف قرآن|تحریف یا عدم تحریف در قرآن]] و... پرداخته می شود.
 
===ترجمه قرآن===
 
در بحث ترجمه قرآن به گونه های ترجمه قرآن مثل [[ترجمه تفسیری قرآن|ترجمه تفسیری ]] ، [[ترجمه عرفی قرآن|عرفی]] و [[ترجمه لفظی قرآن|لفظی]]  قرآن اشاره می شود.
 
===فضایل قرآن===
 
همچنین در بخش فضایل قرآن به [[فضایل سور]] و آیات و فضایل عمومی قرآن مثل فضیلت حفظ، خواندن، [[فضیلت استماع قرآن|استماع]]، [[تدبر]] و [[فضیلت نگاه به قرآن|نگاه به قرآن]] پرداخته می شود.
 
  
شناخت دقيق غالب اين بحث‌ها در شناخت محتواى [[قرآن]] دخيل بوده و مى‌تواند ما را در تفسير صحيح از قرآن يارى دهد. به عنوان مثال شناخت آيات مكى از مدنى که در تقسیمات قرآن مطرح می شود مى‌تواند ما را در شناخت موقعيت زمانى و مكانى نزول آيات كه در برخى موارد همچون قرينه‌هاى حاليه در تفهيم مراد آيات عمل مى‌كنند، يارى دهد.
+
'''تاریخ قرآن:'''
  
==ضرورت علوم قرآن ==
+
در تاریخ قرآن به سه مبحث اصلی پرداخته می شود: [[نزول قرآن]]، [[جمع قرآن]] و [[اسباب نزول|اسباب نزول قرآن]].
  
آنچه موجب ضرورت یافتن غالب مباحث علوم قرآنی می گردد ماهیت و ویژگی های این کتاب آسمانی است. ازجمله آنها اینکه:
+
'''دلالت الفاظ قرآن:'''
*نزول آیه ها به شیوه وحیانی از سوی خدای عزیز حکیم{{متن قرآن|«تَنْزِیلُ الْکِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ»}}<ref>[[سوره زمر]]:1؛ [[سوره جاثیه]]: 2؛ [[سوره احقاف]]: 2</ref> در مدت زمانی بیست و سه سال در شرایط و موقعیت های متفاوت اجتماعی و فرهنگی مسلمانان انجام پذیرفت. و قطعا علم به این مسائل می تواند بر چگونگی فهم آیات قرآن تاثیر بگذارد (علومی همچون اسباب النزول و مکی و مدنی به همین خاطر به وجود آمده است)
 
*این کتاب در متن خود آیه های خویش را با صراحت به محکمات و متشابهات تقسیم می نماید:{{متن قرآن|«هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ»}}<ref>[[سوره آل عمران]]: 7</ref> و به دنبال آن از اصل بودن آیات محکمات نسبت به متشابهات، برخورداری آیه ها از [[تأویل]] و علم به تأویل سخن می گوید. (منشاء مباحثی همچون محکم و متشابه و تاویل)
 
*قرآن با نزول به زبان فصیح و عربی{{متن قرآن|«عَلَی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ»}}،{{متن قرآن|«بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ»}}<ref>[[سوره شعراء]]: 194 و 195</ref> بهره گیری از تمثیل را اصلی فراگیر در اسلوب بیانی خود برمی شمارد:{{متن قرآن|«وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِی هَذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ»}}<ref>[[سوره اسراء]]: 89؛ [[سوره کهف]]: 54</ref>  (این ویژگی موجب طرح مباحثی همچون مثل ها و قصه های قرآنی می گردد)
 
  
از سوی دیگر ورود به متن کتابی چند بُعدی بدون تاریخ شناسی، ساختارشناسی و زبان شناسی آن امکان پذیر نیست. شناخت زبان، ادبیات و منطق کتاب آسمانی تا آنجا که پرده از مطالب ارائه شده در آن بردارد، بدون تردید پیوست به قواعد و ضوابطی است که قبل از ورود به حوزه تفسیر بایسته است شناخته شود.<ref>سید محسن سادات فخر؛ پیشینه و بایستگی علوم قرآن: فصلنامه حسنا، شماره 3، زمستان 1388(20 تا 39)،صفحه 32 تا35(با تلخیص) در دسترس در پایگاه مجلات تخصی نوردر دسترس در [http://www.noormags.ir پایگاه مجلات تخصی نور]</ref>
+
در بحث دلالت الفاظ نیز به موضوعات زیر پرداخته می شود: [[عام و خاص]]، [[مجمل و مبین]]، [[مطلق و مقید]]، [[محکم و متشابه]]، [[مفهوم و منطوق]]، [[نص و ظاهر]] و [[ناسخ و منسوخ]].
  
== تاریخچه علوم قرآنى ==
+
'''اعجاز قرآن:'''
برخی پیدایش علوم قرآن را به عنوان دانشی تعریف شده در قرن پنجم می دانند.زمانی که لی بن ابراهیم سعید مشهور به حوفی (430ق) کتاب البرهان فی علوم القرآن را نوشت. ولی زرقانی ( 1367 ق ) پیدایش اولین تألیفات در شاخه های علوم قرآن را به قرن سوم می رساند و می نویسد: از اولین مؤلفان انواع علوم قرآن، علی بن مدینی (232ق) است که کتابی در اسباب نزول نوشت و ابو عبید قاسم بن سلام ( 224 ق ) رساله ای در ناسخ و منسوخ نگاشت. امانگاهی به آثار مکتوب پیشین نشان می دهد در شاخه های علوم قرآن قبل از رساله های یاد شده آثار دیگری نیز ثبت شده است.<ref>سید محسن سادات فخر؛ پیشینه و بایستگی علوم قرآن: فصلنامه حسنا، شماره 3، زمستان 1388(20 تا 39)،صفحه 32 تا35(با تلخیص) در دسترس در پایگاه مجلات تخصی نوردر دسترس در [http://www.noormags.ir پایگاه مجلات تخصی نور]</ref>:
 
  
* یحيى بن يعمر (م 89) كتابى در قرائت نگاشته است.
+
در بحث اعجاز قرآن به [[وجوه اعجاز قرآن]] و بحث [[تحریف قرآن|تحریف یا عدم تحریف در قرآن]] و... پرداخته می شود.
* حسن بصرى (م 110) کتاب نزول القرآن و عدد آیات القرآن را داشته است
 
* از عبدالله بن عامر یحصبی ( 118ق) رساله ای در اختلاف مصاحف شام، حجاز، عراق ثبت شده است،
 
* عطاء بن ابى مسلم ميسرة الخراسانى (م 135) کتابی در ناسخ و منسوخ داشته است.
 
* محمد بن سائب كلبى (م 146) کتابی در احكام القرآن.
 
* ابان بن تغلب (م 141) تالیفاتی در علم قرائت، معانى قرآن و غريب القرآن.
 
ابن نديم در كتاب الفهرست خويش نام بسيارى از دانشمندان و كتب آنان را كه تا زمان او، يعنى قرن چهارم در زمينه‌هاى قرآنى وجود داشته است، ذكر نموده كه خود گوياى كثرت تأليفات در زمينه‌هاى مختلف است و ما تنها به ذكر ارقام و اعداد آن اكتفا مى‌كنيم:
 
  
# تفسير، حدود 45 كتاب.
+
'''ترجمه قرآن:'''
# معانى القرآن، بيش از 20 كتاب.
 
# لغات القرآن، 6 كتاب.
 
# قرائات، بيش از 20 كتاب.
 
# النقط والشكل للقرآن، 6 كتاب.
 
# متشابه القرآن، 10 كتاب.
 
# ناسخ القرآن و منسوخه، 18 كتاب.
 
  
از قرن پنجم به بعد مباحث قرآنى به صورت گسترده‌تر مورد عنايت دانشمندان قرار گرفت و تأليفات قرآنى رو به افزايش نهاد. گفتنى است كه اصطلاح علوم قرآنى آن گونه كه فعلا رايج است با آنچه كه در چند سده‌هاى نخستين مصطلح بود، متفاوت است.
+
در بحث ترجمه قرآن به گونه های ترجمه قرآن مثل ترجمه تفسیری، عرفی و لفظی قرآن اشاره می شود.
  
علوم قرآنى، در گذشته بر مباحث تفسيرى قرآن نيز اطلاق مى‌شد، در واقع علم [[تفسیر]]، علمى از علوم قرآنى بوده است همانند علم [[اعجاز قرآن]]، علم [[تاريخ ‌قرآن]]، علم [[ناسخ و منسوخ]] و... به تدريج كثرت و تنوع مباحث سبب گرديد، ميان مباحث علوم قرآنى و علم تفسير نوعى مرزبندى به وجود آيد.
+
'''فضایل قرآن:'''
  
[[زرقانى]] مى‌گويد: معروف ميان نويسندگان فن علوم قرآنى اين است كه اولين زمان ظهور اين اصطلاح، قرن هفتم است ولى در دارالكتب المصرية به كتابى از على بن ابراهيم بن سعيد مشهور به حوفى (م 430) برخوردم به نام البرهان فى علوم القرآن در سى مجلد كه پانزده مجلد آن فعلاً موجود است. بنابراين ما مى‌توانيم تاريخ اين فن را آغاز قرن پنجم بدانيم.
+
همچنین در بخش فضایل قرآن به فضایل [[سوره|سور]] و [[آیه|آیات]] و فضایل عمومی قرآن مثل فضیلت حفظ، خواندن، [[فضیلت استماع قرآن|استماع]]، [[تدبر]] و [[فضیلت نگاه به قرآن|نگاه به قرآن]] پرداخته می شود.  
  
وى پس از بحثى در تاريخچه علوم قرآنى چنين نتيجه‌گيرى مى‌كند كه علوم قرآنى به صورت يك فن از اواخر قرن چهارم بدست ابراهيم بن سعيد حوفى اعلام وجود نموده و در قرن ششم و هفتم هجرى در دامان ابن جوزى (م597) و سخاوى (م 641) و ابوشامه (م 665) پرورش يافت.<ref> درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته.</ref>
+
شناخت دقیق غالب این بحث‌ها در شناخت محتواى قرآن دخیل بوده و مى‌تواند ما را در [[تفسیر قرآن|تفسیر]] صحیح از قرآن یارى دهد. به عنوان مثال شناخت آیات و سور [[سوره های مکی و مدنی|مکى و مدنى]] که در تقسیمات قرآن مطرح می شود مى‌تواند ما را در شناخت موقعیت زمانى و مکانى نزول آیات که در برخى موارد همچون قرینه‌هاى حالیه در تفهیم مراد آیات عمل مى‌کنند، یارى دهد.
  
از میان آثار موجود مهم ترین کتابها در زمینه علوم قرآنی اساسا دو کتاب '''البرهان''' و '''الاتقان''' می باشند.
+
==ضرورت علوم قرآنی==
  
[[البرهان فی علوم القرآن]]، تألیف امام بدر الدین [[محمد بن بهادر زرکشی]] (متوفی 794هجری) است. ایشان از برجسته ترین علما و دانشمندان قرن هشتم می باشد.کتاب وی البرهان زبده ترین کتاب در مباحث علوم قرآنی است. این کتاب شمول و گستردگی را با ایجاز و ایفاء در عبارت به هم آمیخته است. نامبرده مباحث قرآنی را تا 47 نوع پیش برده و درباره هریک آنچه لازم بوده است گرد آورده است.
+
آنچه موجب ضرورت یافتن غالب مباحث علوم قرآنی می گردد ماهیت و ویژگی های این کتاب آسمانی است. ازجمله آنها اینکه:
  
[[الاتقان فی علوم القرآن]]، تألیف جلال الدین عبدالرحمان[[سیوطی]] (متوفی 911 هجری) است. او در تمامی علوم حدیث و تفسیر و دیگر علوم اسلامی ید طولایی دارد و تألیفات گرانبهایی از خود باقی گذارده است.<ref>محمدهادی معرفت؛علوم قرآنی،قم، التمهید،چاپ چهارم، 1386، صفحه13-14</ref>
+
*نزول آیه ها به شیوه [[وحی|وحیانی]] از سوی خدای عزیز حکیم {{متن قرآن|«تَنْزِیلُ الْکتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکیمِ»}}<ref>[[سوره زمر]]:۱؛ [[سوره جاثیه]]: ۲؛ [[سوره احقاف]]: ۲</ref> در مدت زمانی بیست و سه سال در شرایط و موقعیت های متفاوت اجتماعی و فرهنگی انجام پذیرفت. و قطعا علم به این مسائل می تواند بر چگونگی فهم آیات قرآن تاثیر بگذارد (علومی همچون [[اسباب نزول|اسباب النزول]] و [[سوره های مکی و مدنی|مکی و مدنی]] به همین خاطر به وجود آمده است).
 +
*این کتاب در متن خود آیه های خویش را با صراحت به محکمات و متشابهات تقسیم می نماید: {{متن قرآن|«هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیک الْکتَابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ»}}<ref>[[سوره آل عمران]]: ۷</ref> و به دنبال آن از اصل بودن آیات محکمات نسبت به متشابهات، برخورداری آیه ها از [[تأویل]] و علم به تأویل سخن می گوید. (منشاء مباحثی همچون [[آیات محکم و متشابه|محکم و متشابه]] و تاویل).
 +
*قرآن با نزول به زبان فصیح و عربی {{متن قرآن|«عَلَىٰ قَلْبِک لِتَکونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ»}}، {{متن قرآن|«بِلِسَانٍ عَرَبِی مُبِینٍ»}}<ref>[[سوره شعراء]]: ۱۹۴ و ۱۹۵</ref> بهره گیری از تمثیل را اصلی فراگیر در اسلوب بیانی خود برمی شمارد: {{متن قرآن|«وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِی هَٰذَا الْقُرْآنِ مِنْ کلِّ مَثَلٍ»}}<ref>[[سوره اسراء]]: ۸۹؛ [[سوره کهف]]: ۵۴</ref> (این ویژگی موجب طرح مباحثی همچون [[مثلهای قرآنی|مثل ها]] و [[قصه‌ های قرآن|قصه های قرآنی]] می گردد).
 +
*از سوی دیگر ورود به متن کتابی چند بُعدی بدون تاریخ شناسی، ساختارشناسی و زبان شناسی آن امکان پذیر نیست. شناخت زبان، ادبیات و منطق کتاب آسمانی تا آنجا که پرده از مطالب ارائه شده در آن بردارد، بدون تردید پیوست به قواعد و ضوابطی است که قبل از ورود به حوزه تفسیر بایسته است شناخته شود.<ref>سید محسن سادات فخر؛ پیشینه و بایستگی علوم قرآن: فصلنامه حسنا، شماره ۳، زمستان ۱۳۸۸(۲۰ تا ۳۹)،صفحه ۳۲ تا۳۵(با تلخیص) در دسترس در پایگاه مجلات تخصی نوردر دسترس در [http://www.noormags.ir پایگاه مجلات تخصی نور]</ref>
  
پس از الاتقان چندان با اثر قابل توجهى روبه‏ رو نمى ‏شويم، بلكه بيشتر نگارش‏هاى علوم قرآن تنها در زمينه‏ هايى خاص صورت گرفت.
+
==تاریخچه علوم قرآنى==
با اين حال در قرن اخير دانشمندان فراوانى در زمينه‏ هاى مختلف علوم قرآنى تأليفات ارزشمندى را عرضه نموده‏ اند كه به برخى از آنها اشاره مى شود:
+
برخی پیدایش علوم قرآن را به عنوان دانشی تعریف شده در قرن پنجم می دانند. زمانی که علی بن ابراهیم سعید مشهور به حوفی (۴۳۰ ق) کتاب البرهان فی علوم القرآن را نوشت. ولی زرقانی (۱۳۶۷ ق) پیدایش اولین تألیفات در شاخه های علوم قرآن را به قرن سوم می رساند و می نویسد: از اولین مؤلفان انواع علوم قرآن، علی بن مدینی (۲۳۲ ق) است که کتابی در اسباب نزول نوشت و ابو عبید قاسم بن سلام (۲۲۴ ق) رساله ای در ناسخ و منسوخ نگاشت. اما نگاهی به آثار مکتوب پیشین نشان می دهد در شاخه های علوم قرآن قبل از رساله های یاد شده آثار دیگری نیز ثبت شده است<ref>سید محسن سادات فخر؛ پیشینه و بایستگی علوم قرآن: فصلنامه حسنا، شماره ۳، زمستان ۱۳۸۸(۲۰ تا ۳۹)،صفحه ۳۲ تا۳۵(با تلخیص) در دسترس در پایگاه مجلات تخصی نوردر دسترس در [http://www.noormags.ir پایگاه مجلات تخصی نور]</ref>:
  
مناهل العرفان فى علوم القرآن تأليف محمد عبد العظيم زرقانى؛
+
*یحیى بن یعمر (م ۸۹) کتابى در قرائت نگاشته است.
 +
*[[حسن بصری|حسن بصرى]] (م ۱۱۰) کتاب نزول القرآن و عدد آیات القرآن را داشته است.
 +
*از عبدالله بن عامر یحصبی (۱۱۸ ق) رساله ای در اختلاف مصاحف [[شام]]، [[حجاز]] و [[عراق]] ثبت شده است.
 +
*عطاء بن ابى مسلم میسره الخراسانى (م ۱۳۵) کتابی در ناسخ و منسوخ داشته است.
 +
*[[محمد بن سائب کلبی|محمد بن سائب کلبى]] (م ۱۴۶) کتابی در احکام القرآن.
 +
*[[ابان بن تغلب]] (م ۱۴۱) تالیفاتی در علم قرائت، معانى قرآن و غریب القرآن.
  
مباحث فى علوم القرآن تأليف دكتر صبحى صالح؛
+
[[ابن ندیم|ابن ندیم]] در کتاب [[فهرست ابن ندیم (کتاب)|الفهرست]] خویش نام بسیارى از دانشمندان و کتب آنان را که تا زمان او، یعنى قرن چهارم در زمینه‌هاى قرآنى وجود داشته است، ذکر نموده که خود گویاى کثرت تألیفات در زمینه‌هاى مختلف است و ما تنها به ذکر ارقام و اعداد آن اکتفا مى‌کنیم:
  
تاريخ القرآن تأليف ابو عبد اللّه زنجانى؛
+
*تفسیر، حدود ۴۵ کتاب.
 +
*معانى القرآن، بیش از ۲۰ کتاب.
 +
*لغات القرآن، ۶ کتاب.
 +
*قرائات، بیش از ۲۰ کتاب.
 +
*النقط و الشکل للقرآن، ۶ کتاب.
 +
*متشابه القرآن، ۱۰ کتاب.
 +
*ناسخ القرآن و منسوخه، ۱۸ کتاب.
  
تاريخ قرآن تأليف دكتر محمود راميار؛
+
از قرن پنجم به بعد مباحث قرآنى به صورت گسترده‌تر مورد عنایت دانشمندان قرار گرفت و تألیفات قرآنى رو به افزایش نهاد. گفتنى است که اصطلاح علوم قرآنى آن گونه که فعلا رایج است با آنچه که در چند سده‌هاى نخستین مصطلح بود، متفاوت است.
  
پژوهشى در تاريخ قرآن كريم تأليف دكتر سيد محمد باقر حجتى؛
+
علوم قرآنى، در گذشته بر مباحث تفسیرى قرآن نیز اطلاق مى‌شد، در واقع علم [[تفسیر]]، علمى از علوم قرآنى بوده است همانند علم [[اعجاز قرآن]]، علم [[تاريخ ‌قرآن]]، علم [[ناسخ و منسوخ]] و... به تدریج کثرت و تنوع مباحث سبب گردید، میان مباحث علوم قرآنى و علم تفسیر نوعى مرزبندى به وجود آید.
  
البيان فى تفسير القرآن تأليف مرحوم آية اللّه خويى؛
+
زرقانى مى‌گوید: معروف میان نویسندگان فن علوم قرآنى این است که اولین زمان ظهور این اصطلاح، قرن هفتم است ولى در دارالکتب المصریة به کتابى از على بن ابراهیم بن سعید مشهور به حوفى (م ۴۳۰) برخوردم به نام البرهان فى علوم القرآن در سى مجلد که پانزده مجلد آن فعلاً موجود است. بنابراین ما مى‌توانیم تاریخ این فن را آغاز قرن پنجم بدانیم.
  
التمهيد فى علوم القرآن تأليف مرحوم آيت اللّه محمد هادى معرفت؛
+
وى پس از بحثى در تاریخچه علوم قرآنى چنین نتیجه‌گیرى مى‌کند که علوم قرآنى به صورت یک فن از اواخر قرن چهارم بدست ابراهیم بن سعید حوفى اعلام وجود نموده و در قرن ششم و هفتم هجرى در دامان ابن جوزى (م ۵۹۷) و سخاوى (م ۶۴۱) و ابوشامه (م ۶۶۵) پرورش یافت.<ref> درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته.</ref>
  
حقايق هامّة حول القرآن الكريم تأليف سيد جعفر مرتضى عاملى؛<ref>محمدباقر ملکیان؛ علوم قرآن در تفسير الميزان و آثار علامه طباطبايى قدس سره،تهران:اسوه،چاپ اول،1388، صفحه 15</ref>
+
از میان آثار موجود مهم ترین کتابها در زمینه علوم قرآنی اساسا دو کتاب '''البرهان''' و '''الاتقان''' می باشند.
  
==رابطه علوم قرآنی با سایر دانش های اسلامی<ref>علی نصیری، فلسفه علوم قرآنی، قبسات، شماره 39و40، بهار و تابستان1385، 221 تا 248، صفحه 229 تا 235 در دسترس در[http://www.noormags.ir  پایگاه مجلات تخصصی نور]</ref>==
+
[[البرهان فی علوم القرآن]]، تألیف امام [[محمد بن بهادر زرکشی|بدر الدین محمد زرکشی]] (متوفی ۷۹۴ هجری) است. ایشان از برجسته ترین علما و دانشمندان قرن هشتم می باشد. کتاب وی البرهان زبده ترین کتاب در مباحث علوم قرآنی است. این کتاب شمول و گستردگی را با ایجاز و ایفاء در عبارت به هم آمیخته است. نامبرده مباحث قرآنی را تا ۴۷ نوع پیش برده و درباره هریک آنچه لازم بوده است گرد آورده است.
  
 +
[[الاتقان فی علوم القرآن]]، تألیف [[سیوطی|جلال الدین عبدالرحمان سیوطی]] (متوفی ۹۱۱ هجری) است. او در تمامی [[علوم حدیث]] و تفسیر و دیگر [[علوم اسلامی]] ید طولایی دارد و تألیفات گرانبهایی از خود باقی گذارده است.<ref>محمدهادی معرفت؛ علوم قرآنی،قم،التمهید، چاپ چهارم، ۱۳۸۶، صفحه۱۳-۱۴</ref>
  
نگریستن به مجموعه مباحثی که با عنوان علوم قـرآنی درکـتاب­ها ونگاشته­ های گذشته وحال منعکس شده، نشان می‌دهد که این مباحث از هفت نوع‌ از‌ دانـش­های اسـلامی سـرچشمه می­ گیرد و به عبارت روشن­تر ­آبشخور اصلی آن‌ها این دست از دانش­ها است. اگر این مدعا درسـت بـاشد، مفهوم آن این است که نمی ­توان برای علوم قرآنی‌ یا‌ دست‌کم بخشی از مـباحث آن اصـالت ذاتـی قائل شد و شاید تردید و شبهه برخی در این­ باره تقویت می ­شود؛ مگر آن­ که بگوییم ایـن‌ امـر‌ بـه علوم قرآنی اختصاص ندارد‌.بسیاری دیگر از‌ دانش­های‌ اسلامی، بلکه سایر علوم غیراسلامی نیز دچار ایـن آفتند که خاستگاه و آبشخور بخش قابل توجهی ازمباحث وگزاره­های آن‌ها را می­توان در سایر علوم مرتبط جست. از این‌جا است که‌ پدیده‌ تداخل علوم پیدا شده است. چنان که آخوند خراسانی(ره) در تعریف عـلم اصـول به تداخل علوم اذعان کرده، در مبحث قطع و تجّری اذعان می­کند که متکفل‌ بررسی‌ این‌ دانش علم کلام است. با‌ این‌ ­حال‌، اصولیان نیز درباره آن سخن گفته‌ اند .
+
پس از الاتقان چندان با اثر قابل توجهى رو به‏ رو نمى ‏شویم، بلکه بیشتر نگارش‏هاى علوم قرآن تنها در زمینه‏ هایى خاص صورت گرفت.
 +
با این حال در قرن اخیر دانشمندان فراوانى در زمینه‏ هاى مختلف علوم قرآنى تألیفات ارزشمندى را عرضه نموده‏ اند که به برخى از آنها اشاره مى شود:
  
===تاریخ‌ وسیره===
+
* [[مناهل العرفان فی علوم القرآن|مناهل العرفان فى علوم القرآن]] تألیف [[محمد عبدالعظیم زرقانی|محمد عبد العظیم زرقانى]]؛
مباحثی هـمچون حـالات پیامبر(ص) قبل و پس از نزول قرآن، سیر تاریخی تدوین و شکل­ گیری قرآن، اهتمام پیامبر(ص) و صحابه به تدوین‌ و کتابت‌ قـرآن، کـاتبان وحافظان قرآن‌، برخورد‌ خلفا -اعم از دوران خلافت [[ابوبکر]] تا زمان [[حضرت علی(ع)]] - خـلافت [[بنی امیه]] و [[بنی مروان]] ، تاریخ شکل گیری نخستین تفاسیر و تـرجمه­ های قـرآن، قـّرای قرآن، اهتمام مسلمانان و تلاشی که برای نـشر و تـرویج قرآن‌ انجام‌ یافته، تاریخ خوشنویسی و تذهیب قرآن و.... از جمله مباحث تاریخی است که بـا صـرف­ نظر از علوم قرآنی درکتاب‌های تـاریخ و سـیره به آن تـوجه شـده اسـت.
+
* مباحث فى علوم القرآن تألیف دکتر صبحى صالح؛
 +
* تاریخ القرآن تألیف ابو عبداللّه زنجانى؛
 +
* تاریخ قرآن تألیف دکتر محمود رامیار؛
 +
* پژوهشى در تاریخ قرآن کریم تألیف دکتر سید محمدباقر حجتى؛
 +
* [[البيان فى تفسير القرآن (کتاب)|البیان فى تفسیر القرآن]] تألیف مرحوم [[آیت الله سید ابوالقاسم خویی|آیة اللّه خویى]]؛
 +
* [[التمهید فی علوم القرآن|التمهید فى علوم القرآن]] تألیف مرحوم آیت اللّه محمدهادى معرفت؛
 +
* حقایق هامّة حول القرآن الکریم تألیف [[سید جعفر مرتضی عاملی]].<ref>محمدباقر ملکیان؛ علوم قرآن در تفسیر المیزان و آثار علامه طباطبایى قدس سره،تهران:اسوه،چاپ اول،۱۳۸۸، صفحه ۱۵</ref>
  
شاهد مدعا انعکاس همین مباحث‌ در‌ مـنابع تـاریخی‌ همچون [[تاریخ طبری]]، سیره [[ابن اسحاق]]، سیره[[ابن‌هشام]]، [[مروج الذهب]] [[مسعودی]]، تـاریخ [[ابـن خلدون]]، [[الکامل]] [[ابن اثیر]] و‌... است. عـبارت دیگر آنچه از این دسـت مـباحث و گفت‌وگوها در منابع‌ علوم‌ قرآنی‌ آمـده، عـموما به کتاب‌های تاریخی ارجاع و استناد داده شده است.
+
==رابطه علوم قرآنی با سایر علوم==
  
===حدیث===
+
نگاه به مجموعه مباحثی که با عنوان علوم قرآنی در کتاب­ها و نگاشته­ های گذشته و حال منعکس شده، مشخص می نماید که مباحث علوم قرآن با دانش های اسلامی زیر اشتراک دارند:
خـاستگاه اولیـه ‌‌علوم‌ قرآنی حدیث بوده وآنـچه دربـاره قـرآن یا معارف وآمـوزه­ های آن از زبـان پیامبر‌(ص)، امامان‌(ع)، یا‌ از صـحابه وتـابعان نقل شده، در قالب احادیث انعکاس یافته وبرای ما نقل شده است‌ و به‌رغم جدا شـدن واسـتقلال علوم قرآن از حدیث ، همچنان بهترین مـنبع و آبـشخور برای‌ دسـتیابی بـه گـزاره­ های علوم‌ قرآنی‌ جوامع حـدیثی است؛ برای نمونه، ثقة‌الاسلام کلینی افزون برانعکاس روایات فراوانی در زمینه علوم قرآنی در باب‌های پراکنده [[کـافی]]، کـتابی خاص باعنوان کتاب فضل القرآن را بـه ایـن امـر اخـتصاص داده است . نیز [[علامه مجلسی]] در کتاب [[بحارالانوار]] فصلی مستوعب برای این مبحث گشوده است .
 
  
در سایر جوامع حـدیثی شـیعه و جـوامع متأخرهمچون [[الحیاة]] ، [[میزان الحکمه]]، [[آثار الصـادقین]] و.... نـیز ابـواب و فـصولی بـه گـردآوری روایات ناظر به قرآن اختصاص یافته است. [[بخاری]] در نخستین باب از کتاب [[الجامع الصحیح]] خود باعنوان کتاب بدءالوحی از ماجرای نزول وحی و بعثت پیامبر (ص) سخن به میان آورده و افزون بر اختصاص دادن ابوابی در این زمینه ، نظیر کتاب فضایل القرآن، کتاب الاعتصام بالکتاب والسنه با آوردن بابی مفصل با عنوان کتاب التفسیر سهم دانش های قرآنی را در کتاب خود ادا کرده است. این کار در [[صحیح مسلم]] و [[سنن ابی داوود]] و جامع [[ترمذی]] نیز دنبال شده است.
+
*'''تاریخ و سیره:''' مباحثی همچون حالات [[پیامبر اسلام|پیامبر]](ص) قبل و پس از [[نزول قرآن]]، سیر تاریخی تدوین و شکل­ گیری قرآن، اهتمام پیامبر(ص) و [[صحابه]] به تدوین‌ و کتابت‌ قرآن، کاتبان و حافظان قرآن‌، برخورد‌ [[خلفای نخستین|خلفا]] با مسائل مربوط به قرآن، تاریخ شکل گیری نخستین تفاسیر و ترجمه­ های قرآن، قرّای قرآن، اهتمام مسلمانان و تلاشی که برای نشر و ترویج قرآن‌ انجام‌ یافته، تاریخ خوشنویسی و تذهیب قرآن و.... از جمله مباحث تاریخی است که با صرف­ نظر از علوم قرآنی در کتاب‌های [[تاریخ]] و سیره به آن توجه شده است.
 
+
*'''حدیث:''' خاستگاه اولیه ‌‌علوم‌ قرآنی [[حدیث]] بوده و آنچه درباره قرآن یا معارف و آموزه­ های آن از زبان پیامبر‌(ص)، [[ائمه اطهار|امامان‌]](ع)، یا‌ از صحابه و [[تابعین|تابعان]] نقل شده، در قالب احادیث انعکاس یافته و برای ما نقل شده است‌ و به‌رغم جدا شدن و استقلال علوم قرآن از حدیث، همچنان بهترین منبع و آبشخور برای‌ دستیابی به گزاره­ های علوم‌ قرآنی‌ جوامع حدیثی است؛ برای نمونه، [[شیخ کلینی|ثقة‌الاسلام کلینی]] افزون بر انعکاس روایات فراوانی در زمینه علوم قرآنی در باب‌های پراکنده [[الکافی (کتاب)|کافی]]، کتابی خاص باعنوان کتاب فضل القرآن را به این امر اختصاص داده است. نیز [[علامه مجلسی]] در کتاب [[بحارالانوار]] فصلی مستوعب برای این مبحث گشوده است.
بهترین شاهد مدعای ما كتاب‌های [[تفسیر روایی]] یا [[تفسیر مأثور]] است كه با تكیه به روایات جوامع حدیثی و با جدا سازی روایات تفسیری فراهم آمده اند. تفسیر [[نورالثقلین]] و [[البرهان]] و [[صافی]] میان شیعه در آغاز ذكر هر روایت تفسیری منبع روایی خود را ذكر كرده‌اند؛ چنان كه همین امر درتفسیر [[الدر المنثور]] نیز مشهود است.  
+
*'''ادبیات:''' علومی همچون [[علم لغت|لغت]] و اشتقاق، [[صرف]]، [[نحو]]، [[علم معانی|معانی]]، [[علم بیان|بیان]]، [[بدیع]]؛ دانش‌هایی که به اذعان‌ بسیاری‌ از صاحب ­نظران به برکت قرآن و برای شناخت و فهم عمیق­ تر این کتاب آسمانی شکل گرفته­ اند. کتاب‌هایی همچون [[المفردات فی غریب القرآن]] [[راغب اصفهانی]]، [[مجمع ­البحرین]] [[فخرالدین طریحی|طریحی]]، [[التحقیق فی کلمات القرآن­ الکریم]]­ حسن مصطفوی از جمله آثار ماندگاری است‌ که‌ برای تبیین مفاهیم واژ ه ­های قرآن‌ فراهم‌ آمده ­اند. افزون بر این کتاب‌ها حتی ­منابع لغت­ عام همچون [[لسان العرب (کتاب)|لسان­ العرب]] و [[تاج العروس (کتاب)|تاج­ العروس]] مشحون از مباحث واژه­ شناسی آیات قرآن است و [[ابن منظور|ابن‌منظور]] در مقدمه لسان ­العرب تصریح‌ می­ کند‌ که این کتاب را‌ برای‌ خدمت قرآن و تسهیل فهم و تفسیر آن فراهم ساخته است.
باید توجه داشت كه بسیاری از روایات تفسیری، صریح یا به اشاره به مباحث علوم قرآن به ویژه منطق فهم وتفسیر قرآن ناظر است كه از جمله مباحث مهم این دانش به‌شمار می‌رود.
+
*'''کلام:''' تبیین چگونگی [[وحی]] درباره [[پیامبران|پیامبران]] و چند­ و چون وحی بر [[پیامبر اسلام|پیامبر اعظم]](ص)، تبیین [[معجزه]] اثباتگر [[نبوت|رسالت]] آن حضرت، یعنی‌ [[قرآن]] و وجوه [[اعجاز قرآن|اعجاز]] آن، [[تحدی در قرآن|تحدی قرآن]] و ناکامی معارضان آن در عرصه هماوردی و اثبات [[تحریف قرآن|تحریف]] ­ناپذیری آن از جمله مباحث کلامی است که با علوم قرآن نیز اشتراک دارد.
متأسفانه آنچه تاكنون در زمینه روایات ناظر به قرآن انجام یافته، به روایات تفسیری منحصر بوده وسایر روایات در زمینه علوم قرآنی همچون وحی، نزول، تاریخ قرآن، محكم و متشابه، ناسخ ومنسوخ و..... یكجا به صورت جامع و روشمند گرد آوری نشده اند؛ در حالی‌كه این كار برای گره گشایی از بسیاری از ابهام‌های موجود ضرور به نظر می رسد.
+
*'''اصول فقه:''' از جمله مباحث علوم قرآنی شناخت‌ گونه ­های‌ مضمونی‌ آیات‌ از‌ قبیل‌ [[عام و خاص]]، [[مطلق و مقید|مطلق و مقیّد]]، [[مجمل و مبین|مجمل و مبیّن]] و... است که از جمله مسائل [[اصول فقه‌‌‌‌|علم اصول]] به‌شمار می‌رود. هر چند نگاه اصولیان به این اقسام فقط به آیات قرآن اختصاص‌ نیافته و شامل روایات نیز می‌شود.<ref>علی نصیری، فلسفه علوم قرآنی، قبسات، شماره ۳۹و۴۰، بهار و تابستان۱۳۸۵، ۲۲۱ تا ۲۴۸، صفحه ۲۲۹ تا ۲۳۵ در دسترس در[http://www.noormags.ir پایگاه مجلات تخصصی نور]</ref>
 
 
===ادبیات===
 
ادبیات مورد نظر شامل علومی چـند اسـت کـه عبارتند از [[لغت]] و [[اشتقاق]]، [[صرف]]، [[نحو]]، [[معانی]]، [[بیان]]، [[بدیع]]؛ دانش‌هایی که بـه اذعـان‌ بسیاری‌ از صاحب ­نظران به برکت قرآن و برای شناخت و فهم عمیق­ تر این کتاب آسمانی شکل گرفته­ اند. قرآن در جـایگاه شـاهکار مـتن عربی از این عناصر بهره گرفته و این دانش­ها به منظور بازکاویدن‌ آن‌ها‌ رخ نـمود ه­ اند. کـتاب‌هایی هـمچون [[المفردات فی غریب القرآن]] [[راغب اصفهانی]]، [[مجمع ­البحرین]] [[طریحی]]، [[التحقیق فی کلمات القرآن­ الکریم]]­ [[حسن مـصطفوی]] از جـمله آثـار ماندگاری است‌ که‌ برای تبیین مفاهیم واژ ه ­های قرآن‌ فراهم‌ آمد ه ­اند. افزون بر این کـتاب‌ها حـتی ­منابع لغت­ عام همچون [[لسان­ العرب]] و [[تاج­ العروس]] مشحون از مباحث واژه­ شناسی آیات قرآن است و ابـن‌منظور در مـقدمه لسـان ­العرب تصریح‌ می­ کند‌ که این کتاب را‌ برای‌ خدمت قرآن و تسهیل فهم و تفسیر آن فراهم ساخته اسـت.
 
 
 
صـرف و نحو قرآن نیز چنین داستانی دارد. براساس آنچه مشهور است، نخستین ­بار [[ابوالاسود­ دئلی]] و شـاگردان وی بـه راهـنمایی حضرت امیر‌(ع) دست‌ به تنظیم قواعد و ضوابط علم صرف­ و­نحو زدند. بعدها کتاب‌هایی هـمچون [[الکـافیه]] [[رضی­ الدین­ استرآبادی]] و [[شرح الکافیه]] [[جامی]]، [[مغنی­ الادیب عن کتب الاعاریب]] از [[ابن­ هشام]] برای بازشناسی سـاختارهای صـرفی‌ ­و‌ نـحوی آیات‌ تدوین شده‌اند. کتاب مغنی در جای‌جای مباحث خود مشحون از استشهاد به آیات است. نیز چـنان­که مـشهور‌ اسـت، [[عبدالقاهر جرجانی]]، [[سکّاکی]] و [[تفتازانی]] برای نشان دادن وجوه اعجاز بیانی‌ قرآن‌ سه‌ دانـش مـعانی، بیان و بدیع را پدید آوردند. بر­این­ اساس، افزون بر استشهاد فراوان به آیات قرآن در جای­ جای ‌‌مباحث‌ این عـلوم، بـخشی از مباحث علوم قرآنی نیز به کند­و­کاو در این زمینه‌ اختصاص‌ یافته‌ است.
 
 
 
===کلام===
 
 
 
[[کلام]] دانشی است که دفاع ­عقلانی از آموز ه­ های دینی را بـر­عهده دارد؛ از ایـن­‌ جـهت در تعریف آن گفته ­اند: «علم به عقاید دینی از روی ادله ­یقینی اسـت‌.»
 
 
 
پیدا است‌ که‌ با این تعریف، کلام با [[نبوت عامه]] ­و ­خاصه و مـباحث مـربوط به آن سروکار دارد و تبیین چگونگی وحـی دربـاره پیامبران و چـند­وچون وحـی بـر پیامبر اعظم(ص)، تبیین معجزه اثباتگر رسـالت پیـامبراسلام(ص) یعنی‌ قرآن و وجوه اعجاز آن، تحدی قرآن و ناکامی معارضان آن در عرصه هماوردی و اثبات تـحریف ­ناپذیری آن از جـمله مباحث کلامی است که با عـلوم قرآن نیز اشتراک دارد؛ زیـرا تـبیین چگونگی وحی‌ و وجوه­‌ اعجاز قـرآن از جـمله وظایف اصلی علوم قرآنی است. از سوی دیگر در یکی از مباحث گسترده و پرچالش علوم قـرآنی یـعنی محکم­ و ­متشابه نیز علم کـلام حـضوری پررنـگ دارد؛ زیرا در بررسی‌ مـتشابهات‌ و مـحکمات قرآن انواع نحله­ های کـلامی از قـبیل [[اشاعره]]، [[معتزله]]، [[امامیه]]، [[ماتریدیه]]، [[کرامیه]] و.... و چگونگی برخورد آنان با این دست از آیات بررسی می‌شود. مـباحث کـلامی جلد سوم کتاب [[التمهید ­فی ­علوم ­القرآن]] استاد مـعرفت بـهترین شاهد مدعا‌ است‌.
 
 
 
===تفسیر===
 
تفسیر دانـش فـهم مـدالیل آیـات‌ قـرآن‌ و کارکرد‌ این دانـش در عـرصه آیات است که درجایگاه ذی­ المقدمه و علت ­غایی علوم قرآنی نقش­ آفرینی می­کند؛ یعنی مباحث و گزاره­ های علوم قرآنی را ­بـاید‌ زمـینه‌ساز‌ مـقدمات‌ فهم و تفسیرآیات قرآن نظیر نقش اصول بـرای فـقه‌ و مـنطق‌ بـرای فـلسفه دانـست.
 
 
 
از سوی دیگر، تفسیر به دو شیوه اساسیِ ترتیبی و موضوعی تقسیم می­ شود. در روش ترتیبی اعم از‌ ترتیب‌ کنونی‌ مصاحف یا ترتیب نزول، مفسّر از آغاز قرآن تا پایان‌ آن بر اساس چینش آیات و سـوره­ ها به تفسیر یکان ­یکان آیات می‌پردازد و به‌طور مثال، تا تفسیر [[سوره حمد]][= براساس چینش‌ کنونی]‌ را‌ تمام نکند، به تفسیر [[سوره بقره]] نمی‌پردازد؛ چنان که بر اساس‌ چینش‌ نزول تا تفسیر [[سوره عـلق]]، پایـان نپذیرد، به تفسیر [[سوره قلم]] نمی‌پردازد ؛ اما در تفسیر موضوعی نگاه مفسر‌ به‌ موضوع‌ خاصّ همچون توحید فاعلی معطوف ­شده و او به نـاگزیر تـمام آیات مرتبط به این موضوع‌ را‌ استخراج‌ و پس از دسته بندی، کشف مدالیل و منظر نهایی قرآن را دنبال می‌کند.
 
 
 
با این‌ توضیح‌، بخش قابل­ توجهی از مباحث عـلوم قـرآنی در تفسیر ترتیبی و تفسیر موضوعی انـعکاس‌ یـافته‌ است‌؛ به‌طور مثال، مباحث مربوط به شناخت مکی و مدنی سوره ­ها و اختلاف‌های موجود در این زمینه‌، اختلاف‌ قرائات درآیات گوناگون قرآن، دیدگاه­ ها در زمینه شمارآیات یک سـوره، مـفاهیم واژه­ های گوناگون‌ یک‌ آیـه‌، اسـباب النزول، مباحث صرفی، نحوی و بلاغی و.... از جمله مباحث علوم قرآنی است که در سرتاسر‌ تفاسیر‌ با فرازونشیب و شدت وضعف مشاهده می‌شود.
 
 
 
بهترین شاهد مدّعا [[تفسیر مجمع ­البیان]] امین­ الاسلام‌ [[طبرسی‌]] است‌ که با سـاماندهی مـنطقی و قابل تحسین به مباحث تفسیری پرداخته است. وی در آغاز هر‌ سوره‌ به‌ بررسی اختلاف در مکی یا مدنی بودن سوره و شمارآیات آن می ­­پردازد؛ آن‌گاه با یـادکرد عنوان‌ «القرائة‌ و الحجبة‌ اختلاف قرائت‌ها» ادّله آن‌ها را بررسی می­ کند‌.
 
در‌ ذیل عنوان اللغـة بـه بـررسی واژه­ های دشوار یا معناساز پرداخته، در بخش الاعراب‌ اختلافات‌ و دیدگاه­ها در زمینه ­های صرفی و نحوی‌ آیات‌ را مورد‌ مداقّه‌ قرار‌ مـی­ دهد. ‌ ‌وجـوه و نظایر، اسباب­ النزول از جمله‌ محورهای‌ دیگر مورد اهتمام در این تفسیر است. این -البته نـه بـه صـورت‌ منقّح‌ و منضبط- در سایر تفاسیر نیز دنبال‌ شده است؛ چنان‌که گاه‌ مفسران‌ ذیل آیات مرتبط بـا مباحث‌ علوم‌ قرآن نظیر آیه 23و 24 [[سوره بقره]] که به تحدی و اعجاز قرآن نـاظر‌ است‌، یـا‌ آیـه‌ هفتم‌ [[سوره آل ­عمران]] که‌ بیانگر‌ تقسیم قرآن به محکم‌ و متشابه‌ است  به تفصیل، مباحث علوم قرآنی را مورد بحث وبررسی‌ نسبتا‌ تفصیلی قرار داده­ اند.
 
 
 
حضور مباحث و گزاره­ های‌ علوم‌ قرآنی در‌ تفاسیر‌ مـوضوعی‌ نیز چشمگیر است؛ به‌طور‌ مثال، قرآن از منظر قرآن، وجوه و عرصه ­های اعجاز، محکم و متشابه در قرآن، ناسخ ومنسوخ در‌ قرآن‌، و... از جمله مباحثی است که به‌سبب‌ ناظر‌ بودن‌ به‌ آیات‌ قرآن و بهره ­داشتن از‌ روش‌ تفسیر مـوضوعی، در تـفاسیر موضوعی دنبال شده، با این ­حال از مباحث اصلی علوم قرآنی به شمار‌ می‌روند‌.
 
 
 
===اصول فقه===
 
از جمله مباحث علوم قرآنی شناخت‌ گونه ­های‌ مضمونی‌ آیات‌ از‌ قبیل‌ عام وخاص، مطلق و مقیّد، مجمل ومبیّن و... اسـت کـه از جمله مسائل علم اصول به‌شمار می‌رود. هر چند نگاه اصولیان به این اقسام فقط به آیات قرآن اختصاص‌ نیافته و شامل روایات نیز می‌شود. همچنین مبحث حجیّت ظواهر قرآن کـه در پاسـخ به شبهات و دعاوی اخباریان در علم [[اصول فقه]] بحث و بررسی می‌شود درست یکی از مباحث علوم قرآنی‌ است‌. نیز در مباحث حجّت از قرآن به‌طور نخستین منبع مباحث علوم قرآنی واجتهاد یاد می شود. چنان كه در برخورد قرآن با دین شناخت سنت از امكان تخصیص یا نسخ قرآن با سنت گفت‌وگو می شود و در مبحث ظنون خاصه از این مسأله سخن به میان می آید كه آیا اخبار آحاد در حوزه تفسیر آیات حجت است یا نه؟ در مباحث الفاظ مباحثی همچون حقیقت و مجاز، حجیت قول لغوی،اصالة‌الظهور و ضرورت پایبندی به ظواهر تا زمانی كه قرینه برخلاف آن نباشد، در مباحث مقدماتی تفسیر باعنوان منطق فهم وتفسیر آیات كارآیی اساسی دارند؛ بنابراین، باید اذعان كرد كه همگی یا جزو مباحث علوم قرآنی است یا با زاویه ای خاص تردر علوم قرآنی از آنها گفت‌وگو می شود. مباحثی كه در كتاب‌های اصولی كهن همچون [[عدةالاصول]] [[شیخ طوسی]]؛[[الذریعه الی اصول الشریعه]]، [[سید مرتضی]] ؛ [[الموافقات]]، [[شاطبی]]؛ [[المنخول والمستصفی]]، [[غزّالی]] و [[المحصول]] [[رازی]] منعكس شده، به خوبی نشان‌ دهنده تداخل بخشی از مباحث علم اصول با علوم قرآنی است.
 
 
 
===فقه===
 
بخشی از مباحث علوم قرآنی در فقه انعكاس یافته یا حتی می توان مدعی شد كه كاوش های فقهی به غنای این مباحث در علوم قرآنی افزوده است؛ به‌طور مثال، مبحث [[قرائات سبعه]] از این منظر در فقه بحث و گفت‌وگو می‌شود كه آیا می توان حمد وسوره نماز را طبق این قرائت‌ها خواند یا نماز با قرائت مشهور [= قرائت حفص از عاصم] مجزی است؟ اگر در علوم قرآنی درباره بسمله از این حیث كه جزو آیات سوره است یا فقط به‌صورت فاصله كاربرد دارد، گفت‌وگو می شود، میان فقیهان عامه و خاصه درباره وجوب یا جواز گفتن بسمله پیش از خواندن سوره نماز بحث می شود؛ چنان كه یكی یا دو تا از دانستن سوره های [[الضحی]] و [[انشراح]] و [[فیل]] و [[قریش]] كه در فقه محل بحث و گفت‌وگو است، جمله مباحثی علوم قرآنی شمرده‌ می‌شود.
 
چگونگی برخورد با قرآن درجایگاه كتاب آسمانی مقدس از قبیل جواز یا عدم جواز واگذاری آن به كافر، آداب تلاوت قرآن، جواز یا عدم جواز ترجمه قرآن به زبان‌های گوناگون، جواز یا عدم جواز تغییر رسم الخط عثمانی، جواز یا عدم جواز انتشار قرآن با تنظیم سوره ها بر اساس نزول یا تفسیر قرآن بر این اساس و... از جمله مباحثی است كه در فقه و علوم قرآنی به طور یكسان بحث وگفت‌وگو شده و می شود.
 
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
<references/>
+
<references />
  
 
{{قرآن}}
 
{{قرآن}}
  
==منابع==
+
{{سنجش کیفی
فرهنگ نامه علوم قرآن،ابراهیم اقبال
+
|سنجش=نشده
 
+
|شناسه=خوب
علوم قرآنی، آیت الله محمدهادی معرفت
+
|عنوان بندی مناسب=
 
+
|کفایت منابع و پی نوشت ها=
علوم قرآن در تفسير الميزان و آثار علامه طباطبايى قدس سره، محمدباقر ملکیان
+
|رعایت سطح مخاطب عام=
 
+
|رعایت ادبیات دانشنامه ای=
درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته
+
|جامعیت=
 
+
|رعایت اختصار=
علوم قرآن، دانشنامه بر خط علوم اسلامی
+
|سیر منطقی=
 
+
}}
پیشینه و بایستگی علوم قرآن، سید محسن سادات فخر، فصلنامه حسنا، شماره 3 در دسترس در [http://www.noormags.ir پایگاه مجلات تخصی نور]
 
 
 
فلسفه علوم قرآنی، علی نصیری، فصلنامه قبسات، شماره 39و40.در دسترس در [http://www.noormags.ir پایگاه مجلات تخصی نور]
 
  
 
[[رده:قرآن]]
 
[[رده:قرآن]]
 
[[رده:علوم قرآنی]]
 
[[رده:علوم قرآنی]]
 
[[رده:علوم]]
 
[[رده:علوم]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۱ مهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۰۷:۴۸

«علوم قرآن» نام علمی مدوّن مربوط به قرآن است و به مجموعه مطالبی گفته می‌شود که درباره قرآن کریم بحث می‌کند و به‌گونه‌ای در شناخت این کتاب آسمانی مؤثر است. این علم به موضوعاتی همچون کیفیت نزول قرآن، مکان و مدت نزول، چگونگی کتابت و جمع قرآن، اعجاز و مانندناپذیری قرآن، نحوه دلالت الفاظ قرآن، تناسب سوره‌ها، سوگند‌ها، مَثَل‌ها و قصه‌های قرآنی و… می پردازد.

معنای لغوی علوم قرآنی

به منظور تعریف علوم قرآن، ابتدا هریک از این دو کلمه در لغت و اصطلاح و سپس به صورت ترکیب مورد بررسى قرار مى ‏گیرد:[۱]

علوم

این واژه جمع «علم» است. علم در لغت به معناى آگاهى در مقابل «جهل و نادانى» و مترادف با شعور و شناخت است. اما «علوم» در کاربرد حکیمان، متکلمان، دانشمندان شرع و عالمان مدون علوم، معانى اصطلاحى مختلفى به خود گرفته است. علوم در اصطلاح اخیر (علماى تدوین) به علوم قرآن نزدیک‏تر است زیرا علوم قرآن در ساختار علمى مدون، سامان یافته است. علوم در اصطلاح این افراد بر دانش‏هاى نظام یافته در جهتى واحد، اطلاق شده است، خواه وحدت در موضوع باشد یا در غایت و خواه آن دانش‏ها، تصور باشد یا تصدیق و خواه آن تصدیقات، مسائلى کلى باشد- که غالبا چنین است- یا جزئى و تخصصى.

قرآن

درباره این واژه آراء مختلفى ارائه شده است. این اظهارات را مى ‏توان به دو دسته تقسیم کرد. دسته اول، مواردى که قرآن را جامد دانسته است؛ دسته دوم، مواردى که آن را مشتق گرفته است.

اما در مورد نخست (جامد و اسم علم بودن) زرکشى و به دنبال او سیوطى، به نقل از خطیب بغدادى‏ و بیهقى‏ آورده‏ اند که شافعى در روایت خود از قرائت ابن کثیر، «قرآن» را غیر مهموز مى‏ خواند ولى «قرأت» را به همزه قرائت مى‏ کرد. شافعى مى ‏گفت: قرآن، اسم کتاب خداوند و غیر مهموز و همانند اسم‏هاى تورات و انجیل است. سیوطى، خود نیز همین نظر را برگزیده است.

اما در مورد دوم (مشتق بودن) اختلاف بیشتر است. برخى آن را صحیح سالم و مشتق از «قرن» دانسته‏ اند. قرن به معناى، ضمیمه کردن و در کنار هم نهادن است و از آن‏رو که ‏ سوره‌ها و آیه‌ها‏ و کلمه‏ هاى قرآن، در کنار هم، به یکدیگر ضمیمه شده، قرآن نام گرفته است، این گفتار از آن اشعرى (۳۲۴ ق) است. فرّاء (۲۰۷ ق) نیز قرآن را صحیح سالم و هم ‏ساختار «قرائن» (جمع قرینه) دانسته است؛ زیرا آیات آن، یکدیگر را تصدیق مى‏ کند و به همدیگر شباهت دارد، از این ‏رو قرینه یکدیگر است. برخى آن را صحیح مهموز و مشتق از «قرأ» گرفته‏ اند؛ در این میان لحیانى (۲۱۵ ق) مى ‏گفت: «قرآن» مهموز و همانند رجحان و غفران، مصدر «قرأت» است و از باب نام‏گذارى مفعول به مصدر، «کتاب مقروء» قرآن نام گرفته‏ است.

قرآن مجید، از این نام خود (قرآن)، حدود ۵۸ مورد و بیشتر از دیگر نام‏هایش نام برده است.

علوم قرآن‏

علوم قرآن در لفظ، یک ترکیب اضافى (مضاف و مضاف الیه) است. اضافه این دو لفظ، به همه علوم و معارف مربوط به قرآن اشاره دارد و لفظ «علوم» آن، جمع است زیرا مراد از آن یک علم مرتبط با قرآن نیست بلکه مقصود همه علومى است که در خدمت قرآن و یا مستند به آن است. بر این اساس علومى چون تفسیر، قراءات، رسم الخط، اعجاز، اسباب النزول، ناسخ و منسوخ، اعراب قرآن، غریب القرآن، علوم دینى و زبان عربى و ... را در بر دارد. به دیگر عبارت، این مرکب اضافى، هم شامل «علوم فی القرآن» و هم «علوم للقرآن» است.

اما «علوم فى القرآن» که- تقریبا به معناى وصفى (العلوم القرآنیة) نزدیک است- همان دانش‏هاى قرآنى است یا دانش‏هایى که در آیات الهى وجود دارد و از قرآن به دست مى‏ آید. این معنى نزد پیشینیان متداول بود و برخى قرآن را شامل همه علوم (علوم عیان و پنهان اعتقادى و عملى دینى و هم علوم دنیوى) مى ‏دانستند.

اما در «علوم للقرآن» معناى اضافى از ترکیب علوم القرآن- که شامل همه علوم دینى و عربى بود- رخت بربسته و براى علمى مدون، عَلَم و اسم خاص شده است که از آن به اصطلاح علوم قرآن تعبیر گردیده است.

موضوع علوم قرآن، بررسى قرآن مجید از جنبه‏ هاى مختلف و مرتبط یاد شده در تعریف است. فائده این علم، به فرهنگ والا و فراگیر قرآن مجید و شناخت معارف ارزشمند آن و آمادگى دفاع خوب از حریم آن و آن‏گاه آسانى ورود به تفسیر قرآن، باز مى ‏گردد.

تفاوت علوم قرآنی با معارف قرآنی

علوم قرآنی اصطلاحی است درباره مسائلی مرتبط با شناخت قرآن و شئون مختلف آن. فرق میان علوم قرآنی و معارف قرآنی آن است که علوم قرآنی بحثی بیرونی است و به درون و محتوای قرآن از جنبه تفسیری کاری ندارد. اما معارف قرآنی کاملا با مطالب درونی قرآن و محتوای آن سر و کار داشته و یک نوع تفسیر موضوعی به شمار می رود.[۲]

مباحث علوم قرآنی

مباحث اصلی که در علوم قرآنى مطرح می شوند عبارتند از: اسامی و صفات قرآن، تاریخ قرآن، اعجاز قرآن، ترجمه قرآن، تفسیر قرآن، تقسیمات قرآن، خصایص قرآن، دلالت الفاظ قرآن، فضایل قرآن، قرائت قرآن و تجوید.

تاریخ قرآن:

در تاریخ قرآن به سه مبحث اصلی پرداخته می شود: نزول قرآن، جمع قرآن و اسباب نزول قرآن.

دلالت الفاظ قرآن:

در بحث دلالت الفاظ نیز به موضوعات زیر پرداخته می شود: عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر و ناسخ و منسوخ.

اعجاز قرآن:

در بحث اعجاز قرآن به وجوه اعجاز قرآن و بحث تحریف یا عدم تحریف در قرآن و... پرداخته می شود.

ترجمه قرآن:

در بحث ترجمه قرآن به گونه های ترجمه قرآن مثل ترجمه تفسیری، عرفی و لفظی قرآن اشاره می شود.

فضایل قرآن:

همچنین در بخش فضایل قرآن به فضایل سور و آیات و فضایل عمومی قرآن مثل فضیلت حفظ، خواندن، استماع، تدبر و نگاه به قرآن پرداخته می شود.

شناخت دقیق غالب این بحث‌ها در شناخت محتواى قرآن دخیل بوده و مى‌تواند ما را در تفسیر صحیح از قرآن یارى دهد. به عنوان مثال شناخت آیات و سور مکى و مدنى که در تقسیمات قرآن مطرح می شود مى‌تواند ما را در شناخت موقعیت زمانى و مکانى نزول آیات که در برخى موارد همچون قرینه‌هاى حالیه در تفهیم مراد آیات عمل مى‌کنند، یارى دهد.

ضرورت علوم قرآنی

آنچه موجب ضرورت یافتن غالب مباحث علوم قرآنی می گردد ماهیت و ویژگی های این کتاب آسمانی است. ازجمله آنها اینکه:

  • نزول آیه ها به شیوه وحیانی از سوی خدای عزیز حکیم «تَنْزِیلُ الْکتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکیمِ»[۳] در مدت زمانی بیست و سه سال در شرایط و موقعیت های متفاوت اجتماعی و فرهنگی انجام پذیرفت. و قطعا علم به این مسائل می تواند بر چگونگی فهم آیات قرآن تاثیر بگذارد (علومی همچون اسباب النزول و مکی و مدنی به همین خاطر به وجود آمده است).
  • این کتاب در متن خود آیه های خویش را با صراحت به محکمات و متشابهات تقسیم می نماید: «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیک الْکتَابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ»[۴] و به دنبال آن از اصل بودن آیات محکمات نسبت به متشابهات، برخورداری آیه ها از تأویل و علم به تأویل سخن می گوید. (منشاء مباحثی همچون محکم و متشابه و تاویل).
  • قرآن با نزول به زبان فصیح و عربی «عَلَىٰ قَلْبِک لِتَکونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ»، «بِلِسَانٍ عَرَبِی مُبِینٍ»[۵] بهره گیری از تمثیل را اصلی فراگیر در اسلوب بیانی خود برمی شمارد: «وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِی هَٰذَا الْقُرْآنِ مِنْ کلِّ مَثَلٍ»[۶] (این ویژگی موجب طرح مباحثی همچون مثل ها و قصه های قرآنی می گردد).
  • از سوی دیگر ورود به متن کتابی چند بُعدی بدون تاریخ شناسی، ساختارشناسی و زبان شناسی آن امکان پذیر نیست. شناخت زبان، ادبیات و منطق کتاب آسمانی تا آنجا که پرده از مطالب ارائه شده در آن بردارد، بدون تردید پیوست به قواعد و ضوابطی است که قبل از ورود به حوزه تفسیر بایسته است شناخته شود.[۷]

تاریخچه علوم قرآنى

برخی پیدایش علوم قرآن را به عنوان دانشی تعریف شده در قرن پنجم می دانند. زمانی که علی بن ابراهیم سعید مشهور به حوفی (۴۳۰ ق) کتاب البرهان فی علوم القرآن را نوشت. ولی زرقانی (۱۳۶۷ ق) پیدایش اولین تألیفات در شاخه های علوم قرآن را به قرن سوم می رساند و می نویسد: از اولین مؤلفان انواع علوم قرآن، علی بن مدینی (۲۳۲ ق) است که کتابی در اسباب نزول نوشت و ابو عبید قاسم بن سلام (۲۲۴ ق) رساله ای در ناسخ و منسوخ نگاشت. اما نگاهی به آثار مکتوب پیشین نشان می دهد در شاخه های علوم قرآن قبل از رساله های یاد شده آثار دیگری نیز ثبت شده است[۸]:

  • یحیى بن یعمر (م ۸۹) کتابى در قرائت نگاشته است.
  • حسن بصرى (م ۱۱۰) کتاب نزول القرآن و عدد آیات القرآن را داشته است.
  • از عبدالله بن عامر یحصبی (۱۱۸ ق) رساله ای در اختلاف مصاحف شام، حجاز و عراق ثبت شده است.
  • عطاء بن ابى مسلم میسره الخراسانى (م ۱۳۵) کتابی در ناسخ و منسوخ داشته است.
  • محمد بن سائب کلبى (م ۱۴۶) کتابی در احکام القرآن.
  • ابان بن تغلب (م ۱۴۱) تالیفاتی در علم قرائت، معانى قرآن و غریب القرآن.

ابن ندیم در کتاب الفهرست خویش نام بسیارى از دانشمندان و کتب آنان را که تا زمان او، یعنى قرن چهارم در زمینه‌هاى قرآنى وجود داشته است، ذکر نموده که خود گویاى کثرت تألیفات در زمینه‌هاى مختلف است و ما تنها به ذکر ارقام و اعداد آن اکتفا مى‌کنیم:

  • تفسیر، حدود ۴۵ کتاب.
  • معانى القرآن، بیش از ۲۰ کتاب.
  • لغات القرآن، ۶ کتاب.
  • قرائات، بیش از ۲۰ کتاب.
  • النقط و الشکل للقرآن، ۶ کتاب.
  • متشابه القرآن، ۱۰ کتاب.
  • ناسخ القرآن و منسوخه، ۱۸ کتاب.

از قرن پنجم به بعد مباحث قرآنى به صورت گسترده‌تر مورد عنایت دانشمندان قرار گرفت و تألیفات قرآنى رو به افزایش نهاد. گفتنى است که اصطلاح علوم قرآنى آن گونه که فعلا رایج است با آنچه که در چند سده‌هاى نخستین مصطلح بود، متفاوت است.

علوم قرآنى، در گذشته بر مباحث تفسیرى قرآن نیز اطلاق مى‌شد، در واقع علم تفسیر، علمى از علوم قرآنى بوده است همانند علم اعجاز قرآن، علم تاريخ ‌قرآن، علم ناسخ و منسوخ و... به تدریج کثرت و تنوع مباحث سبب گردید، میان مباحث علوم قرآنى و علم تفسیر نوعى مرزبندى به وجود آید.

زرقانى مى‌گوید: معروف میان نویسندگان فن علوم قرآنى این است که اولین زمان ظهور این اصطلاح، قرن هفتم است ولى در دارالکتب المصریة به کتابى از على بن ابراهیم بن سعید مشهور به حوفى (م ۴۳۰) برخوردم به نام البرهان فى علوم القرآن در سى مجلد که پانزده مجلد آن فعلاً موجود است. بنابراین ما مى‌توانیم تاریخ این فن را آغاز قرن پنجم بدانیم.

وى پس از بحثى در تاریخچه علوم قرآنى چنین نتیجه‌گیرى مى‌کند که علوم قرآنى به صورت یک فن از اواخر قرن چهارم بدست ابراهیم بن سعید حوفى اعلام وجود نموده و در قرن ششم و هفتم هجرى در دامان ابن جوزى (م ۵۹۷) و سخاوى (م ۶۴۱) و ابوشامه (م ۶۶۵) پرورش یافت.[۹]

از میان آثار موجود مهم ترین کتابها در زمینه علوم قرآنی اساسا دو کتاب البرهان و الاتقان می باشند.

البرهان فی علوم القرآن، تألیف امام بدر الدین محمد زرکشی (متوفی ۷۹۴ هجری) است. ایشان از برجسته ترین علما و دانشمندان قرن هشتم می باشد. کتاب وی البرهان زبده ترین کتاب در مباحث علوم قرآنی است. این کتاب شمول و گستردگی را با ایجاز و ایفاء در عبارت به هم آمیخته است. نامبرده مباحث قرآنی را تا ۴۷ نوع پیش برده و درباره هریک آنچه لازم بوده است گرد آورده است.

الاتقان فی علوم القرآن، تألیف جلال الدین عبدالرحمان سیوطی (متوفی ۹۱۱ هجری) است. او در تمامی علوم حدیث و تفسیر و دیگر علوم اسلامی ید طولایی دارد و تألیفات گرانبهایی از خود باقی گذارده است.[۱۰]

پس از الاتقان چندان با اثر قابل توجهى رو به‏ رو نمى ‏شویم، بلکه بیشتر نگارش‏هاى علوم قرآن تنها در زمینه‏ هایى خاص صورت گرفت. با این حال در قرن اخیر دانشمندان فراوانى در زمینه‏ هاى مختلف علوم قرآنى تألیفات ارزشمندى را عرضه نموده‏ اند که به برخى از آنها اشاره مى شود:

رابطه علوم قرآنی با سایر علوم

نگاه به مجموعه مباحثی که با عنوان علوم قرآنی در کتاب­ها و نگاشته­ های گذشته و حال منعکس شده، مشخص می نماید که مباحث علوم قرآن با دانش های اسلامی زیر اشتراک دارند:

  • تاریخ و سیره: مباحثی همچون حالات پیامبر(ص) قبل و پس از نزول قرآن، سیر تاریخی تدوین و شکل­ گیری قرآن، اهتمام پیامبر(ص) و صحابه به تدوین‌ و کتابت‌ قرآن، کاتبان و حافظان قرآن‌، برخورد‌ خلفا با مسائل مربوط به قرآن، تاریخ شکل گیری نخستین تفاسیر و ترجمه­ های قرآن، قرّای قرآن، اهتمام مسلمانان و تلاشی که برای نشر و ترویج قرآن‌ انجام‌ یافته، تاریخ خوشنویسی و تذهیب قرآن و.... از جمله مباحث تاریخی است که با صرف­ نظر از علوم قرآنی در کتاب‌های تاریخ و سیره به آن توجه شده است.
  • حدیث: خاستگاه اولیه ‌‌علوم‌ قرآنی حدیث بوده و آنچه درباره قرآن یا معارف و آموزه­ های آن از زبان پیامبر‌(ص)، امامان‌(ع)، یا‌ از صحابه و تابعان نقل شده، در قالب احادیث انعکاس یافته و برای ما نقل شده است‌ و به‌رغم جدا شدن و استقلال علوم قرآن از حدیث، همچنان بهترین منبع و آبشخور برای‌ دستیابی به گزاره­ های علوم‌ قرآنی‌ جوامع حدیثی است؛ برای نمونه، ثقة‌الاسلام کلینی افزون بر انعکاس روایات فراوانی در زمینه علوم قرآنی در باب‌های پراکنده کافی، کتابی خاص باعنوان کتاب فضل القرآن را به این امر اختصاص داده است. نیز علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار فصلی مستوعب برای این مبحث گشوده است.
  • ادبیات: علومی همچون لغت و اشتقاق، صرف، نحو، معانی، بیان، بدیع؛ دانش‌هایی که به اذعان‌ بسیاری‌ از صاحب ­نظران به برکت قرآن و برای شناخت و فهم عمیق­ تر این کتاب آسمانی شکل گرفته­ اند. کتاب‌هایی همچون المفردات فی غریب القرآن راغب اصفهانی، مجمع ­البحرین طریحی، التحقیق فی کلمات القرآن­ الکریم­ حسن مصطفوی از جمله آثار ماندگاری است‌ که‌ برای تبیین مفاهیم واژ ه ­های قرآن‌ فراهم‌ آمده ­اند. افزون بر این کتاب‌ها حتی ­منابع لغت­ عام همچون لسان­ العرب و تاج­ العروس مشحون از مباحث واژه­ شناسی آیات قرآن است و ابن‌منظور در مقدمه لسان ­العرب تصریح‌ می­ کند‌ که این کتاب را‌ برای‌ خدمت قرآن و تسهیل فهم و تفسیر آن فراهم ساخته است.
  • کلام: تبیین چگونگی وحی درباره پیامبران و چند­ و چون وحی بر پیامبر اعظم(ص)، تبیین معجزه اثباتگر رسالت آن حضرت، یعنی‌ قرآن و وجوه اعجاز آن، تحدی قرآن و ناکامی معارضان آن در عرصه هماوردی و اثبات تحریف ­ناپذیری آن از جمله مباحث کلامی است که با علوم قرآن نیز اشتراک دارد.
  • اصول فقه: از جمله مباحث علوم قرآنی شناخت‌ گونه ­های‌ مضمونی‌ آیات‌ از‌ قبیل‌ عام و خاص، مطلق و مقیّد، مجمل و مبیّن و... است که از جمله مسائل علم اصول به‌شمار می‌رود. هر چند نگاه اصولیان به این اقسام فقط به آیات قرآن اختصاص‌ نیافته و شامل روایات نیز می‌شود.[۱۲]

پانویس

  1. ابراهیم اقبال؛فرهنگ نامه علوم قرآن،تهران: امیرکبیر،چاپ اول،۱۳۸۵، ص:۱۹تا ۲۵(با تلخیص)
  2. محمدهادی معرفت؛علوم قرآنی،قم، التمهید،چاپ چهارم، ۱۳۸۶، صفحه۷
  3. سوره زمر:۱؛ سوره جاثیه: ۲؛ سوره احقاف: ۲
  4. سوره آل عمران: ۷
  5. سوره شعراء: ۱۹۴ و ۱۹۵
  6. سوره اسراء: ۸۹؛ سوره کهف: ۵۴
  7. سید محسن سادات فخر؛ پیشینه و بایستگی علوم قرآن: فصلنامه حسنا، شماره ۳، زمستان ۱۳۸۸(۲۰ تا ۳۹)،صفحه ۳۲ تا۳۵(با تلخیص) در دسترس در پایگاه مجلات تخصی نوردر دسترس در پایگاه مجلات تخصی نور
  8. سید محسن سادات فخر؛ پیشینه و بایستگی علوم قرآن: فصلنامه حسنا، شماره ۳، زمستان ۱۳۸۸(۲۰ تا ۳۹)،صفحه ۳۲ تا۳۵(با تلخیص) در دسترس در پایگاه مجلات تخصی نوردر دسترس در پایگاه مجلات تخصی نور
  9. درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته.
  10. محمدهادی معرفت؛ علوم قرآنی،قم،التمهید، چاپ چهارم، ۱۳۸۶، صفحه۱۳-۱۴
  11. محمدباقر ملکیان؛ علوم قرآن در تفسیر المیزان و آثار علامه طباطبایى قدس سره،تهران:اسوه،چاپ اول،۱۳۸۸، صفحه ۱۵
  12. علی نصیری، فلسفه علوم قرآنی، قبسات، شماره ۳۹و۴۰، بهار و تابستان۱۳۸۵، ۲۲۱ تا ۲۴۸، صفحه ۲۲۹ تا ۲۳۵ در دسترس درپایگاه مجلات تخصصی نور
قرآن
متن و ترجمه قرآن
اوصاف قرآن (اسامی و صفات قرآن، اعجاز قرآن، عدم تحریف در قرآن)
اجزاء قرآن آیه، سوره، جزء، حزب، حروف مقطعه
ترجمه و تفسیر قرآن تاریخ تفسیر، روشهای تفسیری قرآن، سیاق آیات، اسرائیلیات، تاویل، فهرست تفاسیر شیعه، فهرست تفاسیر اهل سنت، ترجمه های قرآن
علوم قرآنی تاریخ قرآن: نزول قرآن، جمع قرآن، شان نزول، کاتبان وحی، قراء سبعه
دلالت الفاظ قرآن: عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر، ناسخ و منسوخ
تلاوت قرآن تجوید، آداب قرائت قرآن، تدبر در قرآن
رده ها: سوره های قرآن * آیات قرآن * واژگان قرآنی * شخصیت های قرآنی * قصه های قرآنی * علوم قرآنی * معارف قرآن