مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

شیخ طوسی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز
(۴۱ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۱۰ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
{{بخشی از یک کتاب}}
+
{{خوب}}
 +
'''ابوجعفر محمد بن حسن طوسی''' (۳۸۵ -۴۶۰ق)، معروف به «شیخ الطائفه» از فقیهان، [[محدث|محدثان]] و عالمان بزرگ [[شیعه|شیعی]] در قرن چهارم هجری است. وی صاحب دو کتاب ارزشمند "[[تهذیب الأحکام|تهذیب]]" و "[[استبصار]]" از [[کتب اربعه]] جوامع حدیثی شیعه و آثار متعددی در [[کلام]]، [[فقه]]، [[رجال]] و [[درایه]] می‌ باشد. عظمت او در فقه به حدی بود که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آراء خود قرار داد.
  
__toc__
+
{{شناسنامه عالم
 +
||نام کامل = محمد بن حسن طوسی
 +
||تصویر= [[ پرونده: Shaykh-Tusi.jpg]]
 +
||زادروز = [[رمضان]]  ۳۸۵ قمری
 +
|زادگاه =  [[مشهد]]، شهر طوس
 +
|وفات =  ۴۶۰ قمری
 +
|مدفن =  [[نجف]] اشرف
 +
|اساتید =  [[شیخ ‌مفید]]، [[سید مرتضی]]،...
 +
|شاگردان =  [[ابو علی طوسی]]، شهرآشوب سروی، ابوالفتح کراجکی،...
 +
|آثار = [[تهذیب الأحکام]]، [[الإستبصار]]، [[الغیبه]]، [[التبیان]]، [[الرجال الطوسی|الرجال]]،...
 +
}}
 +
==زندگی‌نامه==
  
 +
ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، در [[رمضان]] سال ۳۸۵ ه.ق در شهر طوس [[خراسان]] دیده به جهان گشود پس از طی تحصیلات مقدماتی در زادگاه خود، در سال ۴۰۸ ه.ق هنگامی که ۲۳ ساله بود، به [[بغداد]] عزیمت نمود.
  
'''کلیدواژه: شیخ ابوجعفر طوسی، آثار شیخ طوسی، تفاسیر استدلالی شیعه، التبیان فی تفسیر القرآن'''
+
در آن هنگام ریاست [[مذهب جعفری]] در زمان [[غیبت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)|غیبت امام زمان]] عجل الله تعالی فرجه با شیخ ‌بزرگوار و بزرگ پرچمدار شیعه، محمد بن محمد عکبری بغدادی، معروف به [[شیخ ‌مفید]] بود. پس شیخ طوسی ملازمت او را اختیار کرد و شاگردی او را پذیرفت و تا پایان زندگی او (حدود ۵ سال) از محضرش بهره ها برد.
  
شیخ ابوجعفر طوسی، معروف به (شیخ الطائفه) از ستارگان بسیار درخشان جهان [[اسلام]] است در فقه و اصول و [[حدیث]] و [[تفسیر]] و [[كلام]] و [[رجال]] تالیفات فراوان دارد. اهل خراسان است در سال 385 متولد شده و در سال یعنی در سالگی به [[بغداد]] مهاجرت كرد و تا پایان عمر در عراق ماند و پس از استادش [[سید مرتضی]] علم الهدی، ریاست علمی و فتوائی [[شیعه]] به او منتقل گردید.
+
در همین زمان از محضر [[مشایخ]] دیگر، مانند: حسین بن عبیدالله غضایری (م ۴۱۱)، [[ابن جنید اسکافی|ابن جنید اسکافی]] (م ۳۸۱) و احمد بن محمد بن موسی معروف به ابی الصلت اهوازی نیز کسب فیض نمود.
  
مدت پنج سال پیش [[شیخ مفید]] درس خوانده است سالیان دراز از خدمت شاگرد مبرز شیخ مفید، سید مرتضی بهره مند شده است. استادش سید مرتضی در سال 436 درگذشت و او 24 سال دیگر پس از استادش در قید حیات بود دوازده سال بعد از سید در بغداد ماند، ولی بعد به علت یك سلسله آشوب ها كه خانه و كاشانه اش به تاراج رفت، به [[نجف]] مهاجرت كرد و حوزه علمیه را در آن جا تاسیس كرد و در سال 460 در همان جا درگذشت قبرش در نجف معروف است.
+
وی به علت هوش سرشار و ذکاوت فوق العاده‌اش مورد توجه استاد بزرگوارش شیخ مفید قرار گرفت، بدین جهت اکثر اوقات را با شیخ بسر می برد تا این که در [[رمضان]] سال ۴۱۳ ه.ق شیخ مفید به جوار رحمت الهی شتافت. پس از آن، ریاست مذهب [[شیعه]] به داناترین و والامقام ترین شاگردش یعنی [[سید مرتضی]] علم الهدی (برادر [[سید رضی]]، گردآورنده [[نهج البلاغه]]) رسید. بدین خاطر شیخ طوسی بدو پیوست و از علوم الهی سرشاری که از زبان او جاری می گردید، مستفیض شده و از چشمه گوارای علم و دانش او سیراب و بهره مند گشت.
  
شیخ طوسی كتابی در فقه دارد به نام النهایه كه در قدیم الایام كتاب درسی طلاب بوده است كتاب دیگری دارد به نام المبسوط كه [[فقه]] را وارد مرحله جدیدی كرده است و در عصر خودش مشروح ترین كتاب فقهی بوده است. كتاب دیگری دارد به نام الخلاف كه در آن جا هم آرا فقها [[اهل سنت]] را بیان كرده، و هم رای شیعه را شیخ طوسی كتاب های دیگری نیز در فقه دارد، قدما تا حدود یك قرن پیش، اگر در فقه شیخ را به طور مطلق می گفتند، (منظور آنان) شیخ طوسی بود و اگر شیخان می گفتند مقصود شیخ مفید و شیخ طوسی بوده است.
+
سید مرتضی نیز که در او لیاقت و استعداد کامل را دیده بود، او را مورد عنایات و توجهات خاصه خود قرار داده و او را به تدریس واداشت و مقرری قابل توجهی (۱۲ دینار در ماه) برای او تعیین نمود. بدین ترتیب شیخ طوسی ۲۳ سال نیز در ملازمت آن عالم بزرگوار بسر برد تا این که سید در [[ربیع الاول]] سال ۴۳۶ ه.ق، در سن ۸۱ سالگی درگذشت.
  
شیخ طوسی یكی از چند چهره معروفی است كه در سراسر فقه نامشان برده می شود خاندان شیخ طوسی تا چند نسل همه از علماء و فقها بوده اند پسرش شیخ ابوعلی ملقب به مفید ثانی، فقیه جلیل القدری است و بنابر نقل مستدرك (ج 3، ص 498) او كتابی دارد به نام امالی و كتاب النهایه پدرش را نیز شرح كرده است.
+
بعد از رحلت سید مرتضی علم الهدی، رهبری و پرچمداری شیعه به شیخ طوسی رسید. در این هنگام منزل شیخ در محله کرخ [[بغداد]]، پناهگاه و مقصد و مقصود مسلمانان بود و جهت درک محضر او علماء و دانشمندان بسیاری از سراسر سرزمین اسلامی، قصد بغداد را می نمودند.  
  
مطابق نقل كتاب لؤلؤه البحرین دختران شیخ طوسی نیز فقیهه و فاضله بوده اند شیخ ‌ابوعلی فرزندی دارد به نام شیخ ابوالحسن، بعد از پدرش [[مرجعیت]] و ریاست حوزه علمیه به او منتقل گردید و بنابر نقل [[ابن عماد حنبلی]] در كتاب شذرات الذهب فی اخبار من ذهب (ج 4، ص 126 و 127) در زمان این فرد بزرگ، زاهد و عالم، بوده است عماد طبری گفته است اگر صلوات بر غیر انبیاء روا بود، من بر این مرد [[صلوات]] می فرستادم او (پسر شیخ) در سال 540 درگذشته است.<ref> نگارش و تهیه این مقاله، توسط آقای جهانشاه دارستانی دانشجوی دانشگاه علم و صنعت گروه 88 صورت گرفته است.</ref>
+
شیخ طوسی ۲۴ سال دیگر پس از استادش در قید حیات بود. دوازده سال بعد از سید در بغداد ماند، ولی بعد به علت یک سلسله آشوب ها که خانه و کاشانه اش به تاراج رفت، به [[نجف]] مهاجرت کرد و [[حوزه علمیه|حوزه علمیه]] را در آن جا تاسیس کرد.
  
==ولادت==
+
سرانجام شیخ طوسی در شب دوشنبه بیست و دوم [[ماه محرم]] سال ۴۶۰ قمری به رحمت ایزدی پیوست و در [[نجف]] اشرف در خانه خویش به خاک سپرده شد؛ اکنون خانه او [[مسجد]] شده است.
  
فقیه بزرگوار، محدث كبیر، مفسر نامی، دانشمند پرآوازه، شیخ الطائفه، ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی، در [[رمضان]] سال 385 ه.ق در شهر طوس خراسان دیده به جهان گشود پس از طی تحصیلات مقدماتی در زادگاه خود، در سال 408 ه.ق هنگامی كه 23 ساله بود، به [[بغداد]] عزیمت نمود.
+
==آثار و تألیفات ==
  
در آن هنگام ریاست [[مذهب جعفری]] در زمان غیبت [[امام زمان]] عجل الله تعالی فرجه شریف با شیخ ‌بزرگوار و بزرگ پرچمدار شیعه، محمد بن محمد عكبری بغدادی، معروف به [[شیخ ‌مفید]] بود پس شیخ طوسی ملازمت او را اختیار كرد و شاگردی او را پذیرفت و تا پایان زندگی او از محضرش بهره ها برد.
+
[[شیخ آقا بزرگ تهرانی]]، در مقدمه [[التبیان (کتاب)|تفسیر التبیان]] تألیف [[شیخ طوسی]]، از ۴۸ کتاب وی نام برده است این کتاب ها را می توان در موضوعات زیر دسته بندی نمود:
  
در همین زمان از محضر مشایخ دیگر، مانند: حسین بن عبیدالله غضایری (م 411)، ابن جنید اسكافی (م 381) و احمد بن محمد بن موسی معروف به ابی الصلت اهوازی نیز كسب فیض نمود.
+
#تفسیر [[قرآن]] ۳ کتاب.
 +
#[[فقه]] و [[احکام]] ۱۱ کتاب.
 +
#[[اصول فقه‌‌‌‌|اصول فقه]] ۲ کتاب.
 +
#اخبار و [[احادیث]] ۳ کتاب.
 +
#[[علم رجال|رجال]] و [[مصطلح الحدیث|درایه]] ۳ کتاب.
 +
#[[علم کلام|کلام]] و [[عقاید|عقائد]] ۱۶ کتاب.
 +
#[[دعا|ادعیه]] و مناجات ۵ کتاب.
 +
#[[مقتل]] و تاریخ ۲ کتاب.
 +
#پاسخ مسائل ۳ کتاب.<ref> مقدمه التبیان، تالیف حاج آقا بزرگ تهرانی.</ref>
  
وی به علت هوش سرشار و ذكاوت فوق العاده اش مورد توجه استاد بزرگوارش شیخ مفید قرار گرفت بدین جهت اكثر اوقات را با شیخ بسر می برد تا این كه در [[رمضان]] سال 413 ه.ق شیخ مفید به جوار [[رحمت الهی]] شتافت پس از رحلت این مجتهد سترگ [[شیعه]]، ریاست مذهب شیعه به داناترین و والامقام ترین شاگردش یعنی [[سید مرتضی]] علم الهدی (برادر سید رضی، گردآورنده نهج البلاغه) رسید بدین خاطر شیخ طوسی بدو پیوست و از علوم الهی سرشاری كه از زبان او جاری می گردید، مستفیض شده و از چشمه گوارای علم و دانش او سیراب و بهره مند گشت.
+
برخی از عناوین کتاب ها به این قرار می باشد:
  
سید مرتضی نیز كه در او لیاقت و استعداد كامل را دیده بود، او را مورد عنایات و توجهات خاصه خود قرار داده و او را به تدریس واداشت و مقرری قابل توجهی (12 دینار در ماه) برای او تعیین نمود بدین ترتیب شیخ طوسی 23 سال نیز در ملازمت آن عالم بزرگوار بسر برد تا این كه سید در [[ربیع الاول]] سال 436 ه.ق، در سن 81 سالگی درگذشت.
+
*[[النهایه]]: شیخ در این کتاب که یکی از نخستین آثار او است، [[فتوا|فتاوای]] خود را در مسائل [[فقه|فقهی]] به عبارات و روایات نوشته و مسائلی را که درباره آن روایت یا حدیثی نیافته متعرض نگردیده است. این کتاب تا عصر [[محقق حلی|محقق]] همانند [[شرایع الاسلام (کتاب)|شرائع]] او مطرح بود و سالیانی کتاب درسی طلاب بود.
  
بعد از رحلت آیه الله سید مرتضی علم الهدی، رهبری و پرچمداری شیعه به شیخ طوسی رسید در این هنگام منزل شیخ در محله كرخ بغداد، پناهگاه و مقصد و مقصود مسلمانان بود جهت درك محضر او علماء و دانشمندان بسیاری از سراسر سرزمین اسلامی، قصد بغداد را می نمودند تا افتخار مجالست و شاگردی او را دریابند و از چشمه خروشان علم الهی كه بر زبان او جاری می شد، استفاده برند.
+
*[[المبسوط]]: برخلاف نهایه، اگر چه کتابی است فقهی، ولی در آن شیخ [[اجتهاد]] نموده و مسائل را با دید کلامی و اصولی بررسی کرده و فتوا داده است این کتاب فتاوای اجتهادی شیخ می باشد از کتاب های دیگر شیخ این کتاب ها را می توان نام برد.
  
بدین گونه شماره شاگردان وی از فقها و مجتهدین و علما شیعه، به بیش از سیصد تن رسید و در همان وقت چند صد نفر از علمای اهل سنت نیز از محضر او استفاده می كردند.
+
*[[الخلاف]]: در این کتاب مباحث اختلافی و موارد مورد اتفاق فریقین را بازگو کرده است.
 +
*مفصح (در امامت)،
 +
*ما لایسع المکلف الإخلال به (در اصول)،
 +
*[[عدة الاصول]] (در علم اصول)،
 +
*[[رجال شیخ طوسی (کتاب)|الرجال]]: که نام رجالی است که از [[صحابه|اصحاب]] [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]] صلی الله علیه و آله و یاران [[ائمه اطهار|ائمه]] معصومین علیهم السلام روایت کرده اند.
 +
*[[فهرست شیخ طوسی (کتاب)|فهرست]] که فهرست کتب شیعه و نام مؤلفان آن ها می باشد.
 +
*مقدمه در علم [[کلام]]،
 +
*ایجاز در فرائض رساله،
 +
*مساله در عمل به [[خبر واحد]]،
 +
*رساله مایعلل و مالایعلل،
 +
*کتاب ریاض العقول که شرح مقدمه و در علم کلام است.
 +
*تمهید الاصول که شرح جمل العلم و العمل [[سید مرتضی|سید مرتضی علم الهدی]] است.
 +
*کتاب جمل العلم والعمل،
 +
*کتاب های عقود و تلخیص الشافی در امامت،
 +
*کتاب [[التبیان]] در [[تفسیر قرآن]]: تفسیر التبیان در ۲۰ مجلد قرار دارد. این کتاب در سالیان اخیر به صـورت ۱۰ مـجلد به چاپ رسیده است. این تفسیر نخستین تفسیر استدلالی شیعه است، زیرا قبل از آن کتاب های تفسیری شیعه همگی روائی (یعنی مجموعه روایات و [[احادیث]] پیرامون آیات) بودند. این ابتکار شیخ، بعدها پیگیری شد و بدین ترتیب یک سری از ارزشمندترین تفاسیر استدلالی شیعه به وجود آمد، از جمله تفسیر [[مجمع البیان]]، [[روض الجنان و روح الجنان (کتاب)|تفسیر ابوالفتوح رازی]] و [[المیزان فی تفسیر القرآن (کتاب)|تفسیر المیزان]] و دهها تفسیر دیگر.
  
گفتار نجاشی: نجاشی (متوفی 450 ه.ق)، معاصر او در شان شیخ می نویسد: ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی، بزرگی از اصحاب ما، ثقه، عین از شاگردان استاد ما ابوعبدالله (مفید) می باشد او تالیفاتی دارد یكی از آن ها تهذیب الاحكام و آن كتاب بس بزرگی است، و دیگری الاستبصار، النهایه، المفصح (درامامت)، مالایسع المكلف الاخلال به كتاب العده (در اصول فقه)، كتاب الرجال من روی عن النبی صلی الله علیه و آله و عن الائمه علیهم السلام، كتاب فهرست كتب الشیعه و اسامی المصنفین، المبسوط (در فقه)، مقدمه ای در مدخل علم كلام، الایحاز (در ارث)، مساله فی العمل بخبر الواحد، كتاب مایعلل و ما لایعلل، كتاب الجمل والعقود، تلخیص الشافی (در امامت)، مساله فی الاحوال، كتاب التبیان فی تفسیر القرآن، شرح المقدمه،‌ ریاضه العقول، تمهید الاصول، و شرح جمل العلم والعمل.<ref> رجال [[نجاشی]]، ص 403، چاپ جامعه مدرسین قم.</ref>
+
دیگر کتاب های شیخ عبارتند از:  
  
==آثار و تالیفات==
+
*رساله در تحریم فقاع (آب جو).
 +
*مسائل دمشقیه (که دوازده مساله است).
 +
*مسائل حلبیه.
 +
*مسائل حائریه.
 +
*مسائل الیاسیه (که صد مساله است).
 +
*مسائل جیلانیه (که ۲۴ مساله است).
 +
*مسائل در فرق میان نبی و امام.
 +
*رساله نقض بر [[ابن شاذان قمی|ابن شاذان]].
 +
*رساله مختصر (در ادعیه و مناسک حج).
 +
*رساله مسائل [[ابن براج]].
 +
*کتاب مختصر [[مصباح المتهجد (کتاب)|مصباح المجتهد]] (در ادعیه که همانند [[مفاتیح الجنان]] ثقة المحدثین [[شیخ عباس قمی]] رایج بین مردم بوده است).
 +
*کتاب انس التوحید (در ادعیه).
 +
*کتاب الاقتصار فیما یجب علی العباد.
 +
*کتاب مختصر المصباح.
 +
*کتاب اخبار مختار بن ابی عبیده ثقفی.
 +
*کتاب مقتل الحسین (در حادثه دلخراش [[کربلا]]).
 +
*کتاب [[اختیار معرفة الرجال|اختیار معرفة الرجال کشی]].
 +
*کتاب مجالس (در اخبار و [[احادیث]]).
 +
*کتابی در اصول و عقاید و کلام.
 +
*مسائل رازیه در وعید.
 +
*مسائل فارسیه (در آیات [[قرآن]]).
 +
*هدایة المسترشد و بصیرة المتعبد فی الأدعیه و العبادات
 +
*مسأله فی وجوب الجزیۀ علی الیهود و المنتمین إلی الجبابرة
 +
*[[الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد|الإقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد]]
 +
*[[تهذیب الأحکام]] (در احادیث فقهی که از [[کتب اربعه]] شیعه است)
 +
*[[الإستبصار فیما اختلف من الأخبار]] (در احادیث فقهی که از کتب اربعه محسوب می‌شود)
 +
*کتاب [[الغیبة شیخ طوسی (کتاب)|الغیبه]] که در مورد زندگانی [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|حضرت ولی عصر]] علیه السلام نوشته شده است و یکی از محکمترین و استدلالی ترین کتب [[شیعه]] تا زمان خود شیخ و حتی امروز می باشد. در این کتاب به تمامی سؤالات و اشکالات مخالفین در مورد [[غیبت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)|غیبت]]، تولد و طول عمر حضرت [[امام مهدی]] عجل الله تعالی فرجه پاسخ داده شده است. این کتاب در سال های اخیر به فارسی ترجمه شده است، ولی اینک نایاب می باشد.
  
[[شیخ آقا بزرگ تهرانی]]، در مقدمه تفسیر التبیان تالیف [[شیخ طوسی]]، از 48 كتاب وی نام برده است این كتاب ها را می توان در موضوعات زیر دسته بندی نمود:
+
==ابعاد علمى‌ شیخ طوسی==
  
# تفسیر [[قرآن]] 3 كتاب.
+
شیخ طوسی در تمام [[علوم اسلامی|علوم اسلامى]] و [[قرآن|قرآنى]]، در [[فقه]] و [[اصول]] و [[علم کلام|کلام]] و [[علم رجال|رجال]] و [[حدیث|حدیث]] و [[تفسیر قرآن|تفسیر]] و ادبیات، متبحّر و صاحب نظر بود. بحث درباره شخصیت شیخ الطائفه و ابعاد علمى وى، از توان این رساله کوتاه بیرون و نیازمند کتابى کلان و محققى پر توان است؛ از اینرو تنها به اشاراتى گذرا بسنده مى‌کنیم:
# [[فقه]] و [[احكام]] 11 كتاب.
 
# اصول فقه 2 كتاب.
 
# اخبار و [[احادیث]] 3 كتاب.
 
# رجال و درایه 3 كتاب.
 
# كلام و عقائد 16 كتاب.
 
# ادعیه و مناجات 5 كتاب.
 
# مقتل و تاریخ 2 كتاب.
 
# پاسخ مسائل 3 كتاب.<ref> مقدمه التبیان، تالیف حاج [[آقا بزرگ تهرانی]].</ref>
 
  
برخی از عناوین كتاب ها به این قرار می باشد: النهایه، الخلاف، المبسوط، عده الاصول، تفسیر التبیان، تلخیص الشافی، الغیبه، الفهرست، رجال، مصباح المتهجد و...
+
'''بعد فقهى:'''
  
* النهایه: این كتاب كه یكی از نخستین آثار شیخ است وی فتاوای خود را در مسائل فقهی به عبارات و روایات نوشته و مسائلی را كه درباره آن روایت یا حدیثی نیافته است متعرض نگردیده است این كتاب تا عصر محقق همانند شرائع محقق مطرح بود.
+
فقه [[شیعه|شیعه]] در طول تاریخ، خیزشهاى تکاملى و پویایى دو چندانى را پشت سر نهاده است. جرقه این جهش در عصر [[شیخ مفید|شیخ مفید]] و [[سید مرتضی|سید مرتضى]] و به ویژه شیخ طوسى آغاز شد. وى با تألیف کتابهایى چون [[تهذیب الأحکام (کتاب)|تهذیب]] و [[الاستبصار (کتاب)|استبصار]]، [[المبسوط فی فقه الامامیه (کتاب)|مبسوط]]، [[النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی (کتاب)|نهایه]] و خلاف، صفحه زرّینى در تاریخ فقه جعفرى گشود. با تألیف کتاب خلاف، فقه تطبیقى و مقایسه‌اى را نوآورى کرد. تأثیر و نفوذ نظرات دقیق فقهى شیخ بدان حد رسید که تا صد سال پس از او هر [[فقیه|فقیه]] و مجتهدى عملا مقلّد او بود. اولین کسى که به خود جرأت ایستادگى در برابر وى داد و به نقد و ایراد نظرات شیخ پرداخت؛ نوه دخترى او [[ابن ادریس حلی|ابن ادریس حلّى]] (م، ۵۹۸ ق) بود.
 +
[[محدث نوری|حاجى نورى]] درباره این بعد علمى شیخ مى‌گوید:
 +
«او نابغه و احیاگر علم فقه بود به طورى که تمام دانشمندان و فقیهان [[امامیه]] پس از او در دامن آثار و کتب او به [[اجتهاد]] و فقاهت نائل آمدند و بیشترین استفاده را در احراز این مقام بلند علمى از تألیفات گران سنگ او بردند.» با دقت در این عبارات مى‌توان به عظمت فقاهت شیخ پى برد.
  
* المبسوط: برخلاف نهایه، اگر چه كتابی است فقهی، ولی در آن شیخ [[اجتهاد]] نموده و مسائل را با دید كلامی و اصولی بررسی كرده و فتوا داده است این كتاب فتاوای اجتهادی شیخ می باشد از كتاب های دیگر شیخ این كتاب ها را می توان نام برد.
+
'''بعد اصولى:'''
  
* الخلاف: در این كتاب مباحث اخلاقی و موارد مورد اتفاق فریقین را بازگو كرده است.
+
رواج اندیشه اخباریگرى و نقل گرایى تا عصر شیخ حرکت پویایى اصول و فقه را کند و به ایستایى کشانده بود. شیخ با درک موقعیت خطیر، به مبارزه با این خط کهنه انحرافى پرداخت و کتاب [[العدة فی اصول الفقه (کتاب)|عدّة الاصول]] را تألیف نمود. وى در مقدمه کتاب [[المبسوط فی فقه الامامیه (کتاب)|مبسوط]]، انگیزه تألیف را تضعیف این خط بر مى‌خواند و مى‌گوید:
 +
«من هنوز گفته‌هاى فقهاى مخالفین را که فقه ما را تحقیر مى‌کنند، مى‌شنوم و مدتهاست که در فکر تألیف کتابى در فروع فقه هستم. آنچه بیشتر عزم مرا سست مى‌کرد، این بود که اصحاب ما کمتر به این کار رغبت نشان مى‌دادند، زیرا با متون اخبار و صریح الفاظ روایات، خو گرفته‌اند...». و حتى شیخ در [[التبیان (کتاب)|تفسیر تبیان]] خود، با استناد به [[آیه|آیات]]، اندیشه اخباریگرى را مى‌کوبد و ذیل آیه ‌«أفلا یتدبّرون القرآن...» مى‌گوید:
 +
«و نیز این آیه بر نادرستى گفتار ناآگاهان اصحاب حدیث گویایى دارد.» همچنین در مقدمه عدة الاصول، به انگیزه تألیف این کتاب اشاره و بر این خط انحرافى مى‌تازد. از اینرو، شیخ طوسى- قدّس اللّه نفسه الزکیه- پاى به میدان [[اجتهاد]] نهاد و در مقدمه کتاب مذکور، خود را پیشگام نگارش چنین کتابى بر شمرد:
 +
«و آنان که در این زمینه دست به تألیف زده‌اند، هر یک بر اساس اصول و مبانى کلامى خود، قلم زده و تاکنون کسى از مذهب امامیه نیز در این باب کتابى ننوشته است.» از جمله نظرات اصولى وى، عدم حجیت [[خبر واحد|اخبار واحد]] از غیر عدل [[امامیه|امامى]] است و نیز در باب [[اجماع]]، حجیت آن را بر اساس [[قاعده لطف]] معتقد است.
 +
کتاب عدة الاصول از کهن‌ترین و معتبرترین منابع اصولى است که تاکنون مورد استفاده و استناد پژوهشگران و اصولیین بوده است.
  
مفصح (در امامت)، لایسع المكلف الاخلال به (در اصول)، عده الاصول (در علم اصول)، الرجال كه نام رجالی است كه از اصحاب پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و یاران ائمه معصومین علیهم السلام روایت كرده اند فهرست كه فهرست كتب شیعه و نام مؤلفان آن ها می باشد.
+
'''بعد حدیثى‌:'''
  
مقدمه در علم [[كلام]]، ایجاز در فرائض رساله، مساله در عمل به خبر واحد رساله مایعلل و مالایعلل، كتاب ریاض العقول كه شرح مقدمه و در علم كلام است تمهید الاصول كه شرح جمل العلم والعمل سید مرتضی علم الهدی است كتاب جمل العلم والعمل، كتاب های عقود و تلخیص الشافی در امامت كتاب [[التبیان]] در تفسیر [[قرآن]] تفسیر التبیان در 20 مجلد قرار دارد این كتاب در سالیان اخیر به صـورت 10 مـجلد به چاپ رسیده است. این تفسیر نخستین تفسیر استدلالی شیعه است زیرا قبل از آن كتاب های تفسیری شیعه همگی روائی (یعنی مجموعه روایات و [[احادیث]] پیرامون آیات) بودند.
+
این جنبه شخصیت والاى شیخ را با آشنایى دو اثر جاودانى [[تهذیب الأحکام (کتاب)|تهذیب]] و [[الاستبصار (کتاب)|استبصار]] مى‌توان معرفى نمود. نزدیکى شیخ به زمان [[ائمه اطهار|ائمه]] -علیهم السلام- و [[نواب اربعه|نوّاب خاصّه]] و متون حقیقى [[حدیث|حدیث]]، از امتیازات این دو کتاب است. شیخ طوسى در زمان شیخ مفید مأمور به شرح و بسط کتاب [[المقنعة (کتاب)|المقنعه]] شد و نام آن را «تهذیب الاحکام» گذارد. تهذیب بر حسب شمارش حاجى نورى، متضمن ۱۳۵۹۰ حدیث است که در ۳۹۳ باب و ۲۱ کتاب تدوین شده است. اثر گران سنگ استبصار نیز مشتمل بر ۵۵۱۱ حدیث مى‌باشد که در ۹۲۵ باب نظم یافته است. این دو کتاب ارزشمند و گرانبار، از کتب معتبر روایى، همتاى [[الکافی (کتاب)|کافى]] و [[من لایحضره الفقیه (کتاب)|من لا یحضره الفقیه]] شناخته شد. شیخ با تألیف این دو، صحاح احادیث شیعه را در حصار کشید و آن دو را تکمیل نمود.
  
این ابتكار شیخ، بعدها پیگیری شد و بدین ترتیب یك سری از ارزشمندترین تفاسیر استدلالی شیعه به وجود آمد از جمله تفسیر [[مجمع البیان]] [[طبرسی]] در 10 جلد، تفسیر گازر، تفسیر المنهج، تفسیر خلاصه المنهج، تفسیر ابوالفتوح رازی و اخیرا تفسیر المیزان و تفسیر نمونه و دهها تفسیر دیگر كه ما در كتاب طبقات مفسران شیعه در مجلدات پنجگانه شرح و تفصیل آن ها را داده ایم.
+
'''بعد کلامى‌:'''
  
دیگر كتاب های شیخ عبارتند از:
+
قرن چهارم و پنجم، آبستن مناظرات و گردهمایی ها، تألیف و نشر کتب [[علم کلام|کلامى]] و تفاسیر کلامى بوده است. مناظرات شیخ مفید با سران [[اشاعره]] و [[معتزله|اعتزال]] و نگارش بیش از ۵۰ اثر کلامى، همچنین تألیف کتاب شافى توسط [[سید مرتضی|سید مرتضى]] در ردّ کتاب المغنى قاضی عبد الجبّار، از جمله شواهد مدّعاى فوق است.
 +
شیخ طوسى نیز به خاطر مقام والاى علمى که احراز نموده بود؛ از سوى خلیفه، عهده‌دار کرسى کلام شد. وى بیش از ۱۵ اثر کلامى از خود به جاى گذارد که از همه مهمتر کتاب [[تلخیص الشافی (کتاب)|تلخیص الشافى]] اوست. تفسیر شریف [[التبیان (کتاب)|تبیان]] که نظیر دو کتاب تهذیب و استبصار وى از آثار بسیار مهم اوست، داراى پرتوهاى کلامى دقیقى است که مفسّر در آن با استناد به [[آیه|آیات]]، به اثبات حقّانیت [[شیعه|شیعه]] و ردّ و ابطال مخالفین، بویژه آراء [[اهل سنت]] و اشاعره پرداخته است. همچنین سه کتاب ‌«شرح الجمل» و «المفصّح» در [[امامت]] و «[[الاقتصاد الهادی الی الطریق الرشاد|الاقتصاد الهادى الى الطریق الرشاد]]» از دیگر آثار کلامى ارزشمند شیخ است که بعضا به زیور طبع آراسته شده است.
  
* رساله در تحریم فقاع (آب جو).
+
'''بعد رجالى:'''
* مسائل دمشقیه (كه دوازده مساله است).
 
* مسائل حلبیه.
 
* مسائل حائریه.
 
* مسائل الیاسیه (كه صد مساله است).
 
* مسائل جیلانیه (كه 24 مساله است).
 
* مسائل در فرق میان نبی و امام.
 
* رساله نقض بر [[ابن شاذان]].
 
* رساله مختصر (در ادعیه و [[مناسك حج]]).
 
* رساله مسائل [[ابن براج]].
 
* كتاب مختصر مصباح المجتهد (در ادعیه كه همانند [[مفاتیح الجنان]] ثقه المحدثین [[شیخ عباس قمی]] رایج بین مردم بوده است).
 
* كتاب انس التوحید (در ادعیه).
 
* كتاب الاقتصار فیما یجب علی العباد.
 
* كتاب مختصر المصباح.
 
* كتاب اخبار مختار بن ابی عبیده ثقفی.
 
* كتاب مقتل الحسین (در حادثه دلخراش [[كربلا]]).
 
* كتاب اختیار الرجال كشی.
 
* كتاب مجالس (در اخبار و [[احادیث]]).
 
* كتاب هدایه المسترشد و بصیره المتعبد.
 
* كتابی در اصول و عقاید و كلام.
 
* مسائل رازیه در وعید.
 
* مسائل فارسیه (در آیات [[قرآن]]).
 
  
و كتاب الغیبه كه در مورد زندگانی حضرت ولی عصر بقیه الله الاعظم نوشته شده است و یكی از محكمترین و استدلالی ترین كتب [[شیعه]] تا زمان خود شیخ و حتی امروز می باشد. در این كتاب به تمامی سؤالات و اشكالات مخالفین در مورد [[غیبت]]، تولد و طول عمر حضرت [[امام مهدی]] عجل الله تعالی فرجه شریف پاسخ داده شده است این كتاب در سال های اخیر به فارسی ترجمه شده است، ولی اینك نایاب می باشد.
+
اعتماد و وثوق به [[حدیث|احادیث]] و روایات، در صورتى محقق است که سلسله [[سند حدیث|اسناد]]، درست و راویان آنها موثق و مورد اطمینان باشند؛ یعنى احتمال [[حدیث جعلی|جعل]] و کذب درباره آنها نرود. در سه قرن نخست [[اسلام]]، چندان نیازى به گردآورى کتب [[علم رجال|رجال]] و تراجم احساس نمى‌شد. لیکن در آغاز سده چهارم با گذشت زمان، خصوصیات رجال حدیث رو به تیرگى نهاد. دانشمندان [[امامیه|امامیه]] از جمله [[ابوعمرو کشی|ابوعمرو عبد العزیز کشّى]] (م، ۳۶۹ ق) به تألیف کتاب رجال دست زدند و شیخ طوسى که اهمیت امر را درک مى‌کرد، کتاب کشّى را تنقیح و تکمیل نمود.
 +
وى کتاب دیگرى به نام‌ «الابواب» یا [[رجال شیخ طوسی (کتاب)|رجال طوسى]]، گرد آورد. مرحوم [[شیخ آقا بزرگ تهرانی|آقا بزرگ تهرانى]] درباره این کتاب مى‌گوید:
 +
«این کتاب اکنون یکى از منابع بزرگ رجالى مورد اعتماد دانشمندان ماست.» سومین اثر رجالى وى، کتاب ‌«[[فهرست شیخ طوسی (کتاب)|الفهرست]]» اوست که در آن به شناسایى اصحاب کتب مى‌پردازد. در این کتاب نام بیش از ۴۰۰ مصنّف [[شیعه|شیعه]] ذکر شده است. مرحوم آقا بزرگ تهرانى، ذیل نام این کتاب مى‌نویسد.
 +
«این کتاب از آثار گرانقدر و جاودانى است که علماء امامیه از آن زمان تاکنون مورد استفاده و استناد خود قرار داده‌اند.» ابو زهره عالم سنّى معاصر، به عظمت شخصیت رجالى شیخ، اعتراف نموده و اثر وى را خدمتى بزرگ به جهان اسلام مى‌خواند.
 +
بنابر این، شیخ علاوه بر پیشتازى و پیشوایى در فقه و اصول و حدیث، در رجال نیز گام مؤثّرى در پویایى تشیع برداشته است.
 +
 
 +
'''بعد ادبى:'''
 +
 
 +
درباره این جنبه از شخصیت ذو وجوه شیخ، تاکنون ادیبى به تحقیق گسترده دست نزده است، ما اینک به جلوه‌هایى از سیماى ادبى این فرزانه بزرگ اشاره مى‌کنیم.
 +
مى‌دانیم که شیخ الطائفه از طوس برخاست، جایى که بیشتر مردمانش به زبان پارسى درى سخن مى‌گفتند و بعید است که شیخ در اواخر اقامتش در طوس، با پدر [[شعر]] و ادب [[ابوالقاسم فردوسی|فردوسى]] نامور در تماس نبوده و از محضر ادیبانه وى بهره نگرفته باشد.
 +
به هر حال عشق و شوق مالامال شیخ به تحصیل علوم و معارف به هجرت وى انجامید. او در مدرس دانشمندان عرب تبارى چون شیخ مفید و سید مرتضى و ابو القاسم تنّوخى، شاگردى نمود. با اینکه شیخ عرب نبود، لیکن با استعداد سرشار و ذوق و قریحه مالامال خود، جایگاه با شکوهى در ادبیات تشیع احراز نمود که جلوه نمایان آن را مى‌توان در اثر گرانمایه تفسیر شریف تبیان باز یافت. شیخ در مقدمه تبیان به اسلوب ایجاز و گزیده گویى اشاره مى‌کند. همچنین به طور گسترده، متعرض مباحث [[علم لغت|لغت]] و اشتقاق مى‌شود و در بخش اعراب نیز، نقش یک [[علم نحو|نحوى]] ماهر را ایفا مى‌کند. بى تکلّفى، زیبایى، شیوایى عبارات و رسایى و گیرایى الفاظ، نمونه دیگرى است که گویاى نگارنده خوش قریحه و ادیب آن است. اشعار عرب که هماره استوانه [[ادبیات عرب|ادبیات عرب]] بوده است به گونه چشمگیرى در جاى جاى تبیان بکار رفته و مفسّر در استناد و استشهاد بدانها تأکید مى‌ورزد. در این راستا، مفسر از امثال عربى و گزیده گفته‌هاى اعراب به خوبى استفاده نموده و این نیز نمایانگر عمق آشنایى وى با [[فرهنگ]] و ادبیات عرب است.
  
 
==مقام و موقعیت شیخ طوسی==
 
==مقام و موقعیت شیخ طوسی==
  
[[شیخ مفید]] كه استاد شیخ طوسی است، نخستین شخصیت علمی در شیعه است كه علم كلام را تنظیم و تبویب نمود و آن را به عظمت و اعتبار خود رسانید شیخ ‌طوسی نیز اكثر كتب خود را در علم اصول و عقاید با بیانات كلامی درآمیخته است. این كار شیخ به علمای دیگر نیز جرات داد كه تفسیر [[قرآن]] را با مشرب های عقیدتی و فكری گوناگونی عرضه بدارند بدین ترتیب پس از شیخ، تفاسیری با مشرب های فلسفی و عرفانی و علمی به وجود آمد كه تاثیر مهمی در تغییر افكار مسلمین باقی گذاشت.
+
[[شیخ مفید]] که استاد شیخ طوسی است، نخستین شخصیت علمی در شیعه است که [[علم کلام|علم کلام]] را تنظیم و تبویب نمود و آن را به عظمت و اعتبار خود رسانید. شیخ ‌طوسی نیز اکثر کتب خود را در [[اصول فقه‌‌‌‌|علم اصول]] و عقاید با بیانات کلامی درآمیخته است. این کار شیخ به علمای دیگر نیز جرات داد که تفسیر [[قرآن]] را با مشرب های عقیدتی و فکری گوناگونی عرضه بدارند. بدین ترتیب پس از شیخ، تفاسیری با مشرب های [[فلسفه|فلسفی]] و [[عرفان|عرفانی]] و علمی به وجود آمد که تاثیر مهمی در تغییر افکار مسلمین باقی گذاشت.
 +
 
 +
یکی دیگر از تاثیرات و ابتکارات شیخ طوسی، استفاده از [[احادیث]] [[اهل سنت]] و استنتاج از مسائل کلامی آنان می باشد. این استفاده باعث ورود [[فرهنگ]] اهل سنت در کتب [[شیعه]] و انتقال آرا شیعه به دیگران بود.
 +
 
 +
تفاسیر مهمی چون [[مجمع البیان]] و [[روض الجنان و روح الجنان (کتاب)|تفسیر ابوالفتوح رازی]] نیز از این تاثیر فرهنگی در امان نمانده و یک سری مسائلی را که مورد اختلاف و یا انکار شیعیان می باشد، در متن خود آوردند که اخیراً عالم وارسته و مجاهد، [[سید مرتضی عسکری|علامه مرتضی عسکری]] با تحقیقات سی ساله خود ریشه این کجروی ها را یافته و آن ها را افشا نمود که تحقیقات ایشان در جای خود ارزشمند می باشد.<ref> یادنامه هزاره شیخ طوسی، تالیف علی دوانی، مقدمه.</ref>
 +
 
 +
مجتهدی که مرجعیت مجتهدان را داشت: از خصوصیات دیگر شیخ طوسی آن است که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آرا خود قرار داد، به طوری که هیچ یک از فقها جرات نیافتند که در برابر آراء فقهی شیخ، نظریات خود را ابراز نمایند. البته این مسائل باعث رکود تکامل فقهی در برهه ای از زمان گردید، ولی بعدها با درخششی که برخی از فقها از نسل آن [[فقیه]] بزرگ نمودند، این سد شکسته گردید و آرا و نظریات فقهی جدید در عرصه زندگی مسلمانان طلوع و تجلی نمود و افکار و آرا جدید فقهی در عرصه زندگی مردم تابش نمود و این یک حادثه تاریخی درک موقعیت شیخ طوسی را برای ما تسهیل می نماید.
 +
 
 +
در درک عظمت وی کافی است در نظر داشته باشیم که تا سال ها بعد از وی با وجود انبوه دانشمندان [[شیعه]]، هیچ عالمی توفیق نیافت که شخصیت علمی و موقعیت او را تحت الشعاع خود قرار دهد. در علوم کلامی و فلسفی و معقول و منقول، تا ظهور [[خواجه نصیرالدین طوسی]] (متوفی ۶۷۲) و [[علامه حلی]] (متوفی ۷۲۶)، هیچ کس یارای برابری با عقاید کلامی وی را نداشت. در [[تفسیر قرآن]] تا پیش از مجمع البیان [[طبرسی]] (متوفی ۵۴۸) هیچ کتاب تفسیری همتای التبیان او وجود نداشته است. [[مجمع البیان (کتاب)|مجمع البیان]] نیز همچنان که مؤلفش گوید، از دریای بیکران معارف [[التبیان (کتاب)|تبیان]] اقتباس نموده و خوشه هایی چیده است.
  
یكی دیگر از تاثیرات و ابتكارات شیخ طوسی، استفاده از [[احادیث]] اهل سنت و استنتاج از مسائل كلامی آنان می باشد این استفاده باعث ورود فرهنگ اهل سنت در كتب شیعه و انتقال آرا شیعه به دیگران بود.  
+
در [[فقه]] و [[اصول فقه‌‌‌‌|اصول]] نیز تمام فقهای بعد از او، ناقل [[فتوا|فتاوای]] وی بوده اند و به احترام فقاهت و دانش او از خود رای و نظری ابراز نمی داشتند تا این که [[ابن ادریس حلی|محمد بن ادریس حلی]] (متوفی ۵۹۸) برخاست و [[اجتهاد]] و مکتب فقهی شیعه را متحول نمود.
  
تفاسیر مهمی چون [[مجمع البیان]] و تفسیرابوالفتوح رازی نیز از این تاثیر فرهنگی در امان نمانده و یك سری مسائلی را كه مورد اختلاف و یا انكار شیعیان می باشد، در متن خود آوردند كه اخیراً عالم وارسته و مجاهد، علامه مرتضی عسكری با تحقیقات سی ساله خود ریشه این كجروی ها را یافته و آن ها را افشا نمود كه تحقیقات ایشان در جای خود ارزشمند می باشد.<ref> یادنامه هزاره شیخ طوسی، تالیف علی دوانی، مقدمه.</ref>
+
قدما تا حدود یک قرن پیش، اگر در فقه «شیخ» را به طور مطلق می گفتند، منظور آنان شیخ طوسی بود و اگر «شیخان» می گفتند مقصود [[شیخ مفید]] و شیخ طوسی بوده است. شیخ طوسی یکی از چند چهره معروفی است که در سراسر فقه نامشان برده می شود.  
  
مجتهدی كه مرجعیت مجتهدان را داشت: از خصوصیات دیگر شیخ طوسی آن است كه تا مدت طولانی فقهای شیعه راتحت تاثیر آرا خود قرار داد، به طوری كه هیچ یك از فقها جرات نیافتند كه در برابر آرا فقهی شیخ، نظریات خود را ابراز نمایند. البته این مسائل باعث ركود تكامل فقهی در برهه ای از زمان گردید، ولی بعدها با درخششی كه برخی از فقها از نسل آن بزرگ فقیه نمودند، این سد شكسته گردید و آرا و نظریات فقهی جدید در عرصه زندگی مسلمانان طلوع و تجلی نمود و افكار و آرا جدید فقهی در عرصه زندگی مردم تابش نمود و این یك حادثه تاریخی درك موقعیت شیخ طوسی را برای ما تسهیل می نماید.
+
همچنین شیخ طوسی، بیش از ۳۰۰ شاگرد داشته است، در این باره [[حاج شیخ عباس قمی|شیخ عباس قمى]] -رضوان اللّه علیه- مى‌گوید:
 +
«شاگردان خبره او که جملگى مجتهد بودند افزون بر ۳۰۰ تن و از [[اهل سنت]] بى‌شمار و نامحدود بودند.» از جمله مشاهیر تلامیذ شیخ، مى‌توان از [[ابو علی طوسی|ابو على طوسى]] فرزند وى، ملقّب به مفید ثانى (م، ۵۱۵ ق)، شهر آشوب سروى جد صاحب [[معالم العلماء (کتاب)|معالم العلماء]] و [[ابوالفتح کراجکی|ابو الفتح کراجکى]] یاد کرد.
  
در درك عظمت وی كافی است در نظر داشته باشیم كه تا سال ها بعد از وی با وجود انبوه دانشمندان [[شیعه]]، هیچ عالمی توفیق نیافت كه شخصیت علمی و موقعیت او را تحت الشعاع خود قرار دهد در علوم كلامی و فلسفی و معقول و منقول، تا ظهور [[خواجه نصیرالدین طوسی]] (متوفی 672) و علامه بی مانند حسن بن یوسف مطهر حلی (متوفی 726)، هیچ كس یارای برابری با عقاید كلامی وی را نداشت در تفسیر [[قرآن]] تا پیش از مجمع البیان امین الاسلام [[طبرسی]] (متوفی 548) هیچ كتاب تفسیری همتای التبیان او وجود نداشته است مجمع البیان نیز همچنان كه مؤلفش گوید، از دریای بیكران معارف تبیان اقتباس نموده و خوشه هایی چیده است.
+
خاندان شیخ نیز تا چند نسل همه از علماء و فقها بوده اند. پسرش [[ابو علی طوسی|شیخ ابوعلی]] ملقب به مفید ثانی، فقیه جلیل القدری است و بنابر نقل [[مستدرک الوسائل (کتاب)|مستدرک]] او کتابی دارد به نام امالی و کتاب [[النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی (کتاب)|النهایه]] پدرش را نیز شرح کرده است.<ref>مستدرک الوسایل، ج ۳، ص ۴۹۸.</ref> مطابق نقل کتاب لؤلؤة البحرین دختران شیخ طوسی نیز فقیهه و فاضله بوده اند.
  
در فقه و اصول نیز تمام فقهای بعد از او، ناقل فتاوای وی بوده اند و به احترام فقاهت و دانش او از خود رای و نظری ابراز نمی داشتند تا این كه محمد بن ادریس حلی (متوفی 598) برخاست و [[اجتهاد]] و مكتب فقهی شیعه را با جرات و تهور خاصی از حالت ركود موجود و وضع یكنواخت بیرون آورد.
+
==شیخ طوسى در نظر عالمان==
 +
از گزیده گفتار بزرگان و فرزانگان علم و دانش مى‌توان اجمالا به جنبه‌هاى علمى چشمه جوشان و مالامال فضل و دانش وجود او پى برد. [[احمد بن علی نجاشی|نجاشى]] که از اساتید شیخ بوده در کتاب رجالش درباره شیخ الطائفه مى‌گوید: «از علماى [[امامیه|امامیه]] و مورد اعتماد و از چهره‌هاى سرشناس زمان ما است. او از شاگردان استاد ما ابو عبداللّه بوده و آثارى چند تألیف کرده است.»
  
==وفات==
+
[[علامه حلی|علامه حلى]] نیز در [[خلاصة الاقوال (کتاب)|خلاصه]] خود مى‌گوید: «رئیس و شیخ گرانقدر مذهب امامیه، مورد وثوق، معروف، صدوق، آگاه و عالم به اخبار و رجال و فقه و اصول و فروع و جامع کمالات نفسانى در علم و عمل بوده است.»
  
شیخ بزرگوار ما در شب دوشنبه بیست و دوم ماه [[محرم]] سال چهارصد و شصت به رحمت ایزدی پیوست. در [[نجف]] اشرف در خانه خویش به خاك سپرده شد اكنون خانه او [[مسجد]] شده است. بدین ترتیب جهان اسلام یكی از بزرگترین و نامورترین فقیهان خود را از دست داد شخصیتی كه در تاریخ كمتر به نظیر او در جامعیت برخورده ایم و هنوز فقهای ما از پرتو وجود او برخوردار هستند.<ref> مقاله شیخ آقا بزرگ تهرانی به نقل از مقدمه ترجمه الغیبه شیخ طوسی (به نام تحفه قدسی).</ref>
+
اما تاریخ نگاران [[اهل سنت|سنّى]] مذهب از کنار نام این رادمرد تاریخ ساز، به آسانى گذشته و تنها به ذکر سال وفات یا فقیه بودن شیخ بسنده نموده‌اند که این بى انصافى هرگز با روحیه یک نگارنده تاریخ، سازگار نیست. بگذریم و در گذریم که به قول [[عبد الجليل قزوينی|شیخ عبد الجلیل قزوینى]]: «فضل و زهد او اظهر من الشمس است» ما را چه حاجت به تمجید ایشان، و به قول شاعر:
 +
 
 +
لولا خشیت لقلت لیس کمثله فى قوة الابداع و الایجاد * کلاّ و من تلقى عیون الدهر ما لم تلق فى الآزال و الآباد
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
<references/>
+
<references />
 
 
 
==منابع==
 
==منابع==
عقيقي بخشايشی، تلخيص از كتاب فقهاي نامدار شيعه، صفحه 70.
+
*عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، صفحه ۷۰.
 +
*مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع الحادیث ۳ [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی.
  
 
==پیوندها==
 
==پیوندها==
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=35413&scope=GGExsrZOLQwMMJkkzCTWlpacRnfvGzp6&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%B7%D9%88%D8%B3%D9%8A&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true زندگينامه 1]'''
 
 
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=35414&scope=GGExsrZOLQwMMJkkzCTWlrM0nmC28TyV&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%B7%D9%88%D8%B3%D9%8A&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true زندگينامه 2]'''
 
 
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=35689&scope=GGExsrZOLQwZ02B-bbnshojyLpBenykM&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%B7%D9%88%D8%B3%D9%8A&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true زندگينامه 3]'''
 
  
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=66462&scope=95YYli2geUH6eBWZUsGP_NNqBU3hT89K&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب اختیار معرفة الرجال]'''
+
*'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=39157&scope=GGExsrZOLQxhaMrtktKqEVc_wH8-sUC4&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%B7%D9%88%D8%B3%D9%8A&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true التبيان فی تفسير القرآن]'''
 +
*'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=66462&scope=95YYli2geUH6eBWZUsGP_NNqBU3hT89K&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب اختیار معرفة الرجال]'''
  
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=38511&scope=95YYli2geUGQEo3m9XWmKE3myXWt71d8&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%AA%D9%87%D8%B0%D9%8A%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AD%D9%83%D8%A7%D9%85&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب تهذیب الأحكام]'''
+
*'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=38511&scope=95YYli2geUGQEo3m9XWmKE3myXWt71d8&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%AA%D9%87%D8%B0%D9%8A%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AD%D9%83%D8%A7%D9%85&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب تهذیب الأحكام]'''
  
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=39003&scope=95YYli2geUGYWib8C9sblpacRnfvGzp6&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%A7%D9%84%D8%BA%D9%8A%D8%A8%D8%A9&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب الغیبة]'''
+
*'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=39003&scope=95YYli2geUGYWib8C9sblpacRnfvGzp6&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%A7%D9%84%D8%BA%D9%8A%D8%A8%D8%A9&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب الغیبة]'''
  
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=39478&scope=95YYli2geUEMcB5kDs0sNwukfmwpSpoh&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A8%D8%B5%D8%A7%D8%B1&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب الاستبصار]'''
+
*'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=39478&scope=95YYli2geUEMcB5kDs0sNwukfmwpSpoh&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A8%D8%B5%D8%A7%D8%B1&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب الاستبصار]'''
  
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=74888&scope=95YYli2geUFXS0LJEtcgeQukfmwpSpoh&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%8A&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب الامالی]'''
+
*'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=74888&scope=95YYli2geUFXS0LJEtcgeQukfmwpSpoh&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%8A&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب الامالی]'''
  
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=37939&scope=95YYli2geUEq1qoMQ2E8LojyLpBenykM&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%85%D8%B5%D8%A8%D8%A7%D8%AD%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AA%D9%87%D8%AC%D8%AF&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب مصباح المتهجد]'''
+
*'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=37939&scope=95YYli2geUEq1qoMQ2E8LojyLpBenykM&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%85%D8%B5%D8%A8%D8%A7%D8%AD%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AA%D9%87%D8%AC%D8%AF&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب مصباح المتهجد]'''
  
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=39431&scope=GGExsrZOLQw2CimJusNAZU3myXWt71d8&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%B4%D9%8A%D8%AE%20%D8%B7%D9%88%D8%B3%D9%8A&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب العدة]'''
+
*'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=39431&scope=GGExsrZOLQw2CimJusNAZU3myXWt71d8&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%B4%D9%8A%D8%AE%20%D8%B7%D9%88%D8%B3%D9%8A&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب العدة]'''
  
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=37494&scope=GGExsrZOLQzO6tbzSpKI1bM0nmC28TyV&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%B7%D9%88%D8%B3%D9%8A&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب الاقتصاد]'''
+
*'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=37494&scope=GGExsrZOLQzO6tbzSpKI1bM0nmC28TyV&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%B7%D9%88%D8%B3%D9%8A&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب الاقتصاد]'''
  
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=39157&scope=GGExsrZOLQxhaMrtktKqEVc_wH8-sUC4&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%B7%D9%88%D8%B3%D9%8A&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب التبيان في تفسير القرآن]'''
+
{{سنجش کیفی
 +
|سنجش=شده
 +
|شناسه= خوب
 +
|عنوان بندی مناسب= خوب
 +
|کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب
 +
|رعایت سطح مخاطب عام= خوب
 +
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب
 +
|جامعیت= خوب
 +
|رعایت اختصار= خوب
 +
|سیر منطقی= خوب
 +
|کیفیت پژوهش= خوب
 +
|رده= دارد
 +
}}
  
 
[[رده:علمای قرن پنجم]]
 
[[رده:علمای قرن پنجم]]
 +
[[رده:محدثان]]
 +
[[رده:رجالیون]]
 +
[[رده:فقیهان]]
 +
[[رده:متکلمان]]
 +
[[رده:مفسرین قرآن]]
 +
[[رده: مقاله های مهم]]

نسخهٔ ‏۳۰ اوت ۲۰۲۲، ساعت ۰۹:۱۹

ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (۳۸۵ -۴۶۰ق)، معروف به «شیخ الطائفه» از فقیهان، محدثان و عالمان بزرگ شیعی در قرن چهارم هجری است. وی صاحب دو کتاب ارزشمند "تهذیب" و "استبصار" از کتب اربعه جوامع حدیثی شیعه و آثار متعددی در کلام، فقه، رجال و درایه می‌ باشد. عظمت او در فقه به حدی بود که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آراء خود قرار داد.

Shaykh-Tusi.jpg
نام کامل محمد بن حسن طوسی
زادروز رمضان ۳۸۵ قمری
زادگاه مشهد، شهر طوس
وفات ۴۶۰ قمری
مدفن نجف اشرف

Line.png

اساتید

شیخ ‌مفید، سید مرتضی،...

شاگردان

ابو علی طوسی، شهرآشوب سروی، ابوالفتح کراجکی،...

آثار

تهذیب الأحکام، الإستبصار، الغیبه، التبیان، الرجال،...

زندگی‌نامه

ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، در رمضان سال ۳۸۵ ه.ق در شهر طوس خراسان دیده به جهان گشود پس از طی تحصیلات مقدماتی در زادگاه خود، در سال ۴۰۸ ه.ق هنگامی که ۲۳ ساله بود، به بغداد عزیمت نمود.

در آن هنگام ریاست مذهب جعفری در زمان غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه با شیخ ‌بزرگوار و بزرگ پرچمدار شیعه، محمد بن محمد عکبری بغدادی، معروف به شیخ ‌مفید بود. پس شیخ طوسی ملازمت او را اختیار کرد و شاگردی او را پذیرفت و تا پایان زندگی او (حدود ۵ سال) از محضرش بهره ها برد.

در همین زمان از محضر مشایخ دیگر، مانند: حسین بن عبیدالله غضایری (م ۴۱۱)، ابن جنید اسکافی (م ۳۸۱) و احمد بن محمد بن موسی معروف به ابی الصلت اهوازی نیز کسب فیض نمود.

وی به علت هوش سرشار و ذکاوت فوق العاده‌اش مورد توجه استاد بزرگوارش شیخ مفید قرار گرفت، بدین جهت اکثر اوقات را با شیخ بسر می برد تا این که در رمضان سال ۴۱۳ ه.ق شیخ مفید به جوار رحمت الهی شتافت. پس از آن، ریاست مذهب شیعه به داناترین و والامقام ترین شاگردش یعنی سید مرتضی علم الهدی (برادر سید رضی، گردآورنده نهج البلاغه) رسید. بدین خاطر شیخ طوسی بدو پیوست و از علوم الهی سرشاری که از زبان او جاری می گردید، مستفیض شده و از چشمه گوارای علم و دانش او سیراب و بهره مند گشت.

سید مرتضی نیز که در او لیاقت و استعداد کامل را دیده بود، او را مورد عنایات و توجهات خاصه خود قرار داده و او را به تدریس واداشت و مقرری قابل توجهی (۱۲ دینار در ماه) برای او تعیین نمود. بدین ترتیب شیخ طوسی ۲۳ سال نیز در ملازمت آن عالم بزرگوار بسر برد تا این که سید در ربیع الاول سال ۴۳۶ ه.ق، در سن ۸۱ سالگی درگذشت.

بعد از رحلت سید مرتضی علم الهدی، رهبری و پرچمداری شیعه به شیخ طوسی رسید. در این هنگام منزل شیخ در محله کرخ بغداد، پناهگاه و مقصد و مقصود مسلمانان بود و جهت درک محضر او علماء و دانشمندان بسیاری از سراسر سرزمین اسلامی، قصد بغداد را می نمودند.

شیخ طوسی ۲۴ سال دیگر پس از استادش در قید حیات بود. دوازده سال بعد از سید در بغداد ماند، ولی بعد به علت یک سلسله آشوب ها که خانه و کاشانه اش به تاراج رفت، به نجف مهاجرت کرد و حوزه علمیه را در آن جا تاسیس کرد.

سرانجام شیخ طوسی در شب دوشنبه بیست و دوم ماه محرم سال ۴۶۰ قمری به رحمت ایزدی پیوست و در نجف اشرف در خانه خویش به خاک سپرده شد؛ اکنون خانه او مسجد شده است.

آثار و تألیفات

شیخ آقا بزرگ تهرانی، در مقدمه تفسیر التبیان تألیف شیخ طوسی، از ۴۸ کتاب وی نام برده است این کتاب ها را می توان در موضوعات زیر دسته بندی نمود:

  1. تفسیر قرآن ۳ کتاب.
  2. فقه و احکام ۱۱ کتاب.
  3. اصول فقه ۲ کتاب.
  4. اخبار و احادیث ۳ کتاب.
  5. رجال و درایه ۳ کتاب.
  6. کلام و عقائد ۱۶ کتاب.
  7. ادعیه و مناجات ۵ کتاب.
  8. مقتل و تاریخ ۲ کتاب.
  9. پاسخ مسائل ۳ کتاب.[۱]

برخی از عناوین کتاب ها به این قرار می باشد:

  • النهایه: شیخ در این کتاب که یکی از نخستین آثار او است، فتاوای خود را در مسائل فقهی به عبارات و روایات نوشته و مسائلی را که درباره آن روایت یا حدیثی نیافته متعرض نگردیده است. این کتاب تا عصر محقق همانند شرائع او مطرح بود و سالیانی کتاب درسی طلاب بود.
  • المبسوط: برخلاف نهایه، اگر چه کتابی است فقهی، ولی در آن شیخ اجتهاد نموده و مسائل را با دید کلامی و اصولی بررسی کرده و فتوا داده است این کتاب فتاوای اجتهادی شیخ می باشد از کتاب های دیگر شیخ این کتاب ها را می توان نام برد.
  • الخلاف: در این کتاب مباحث اختلافی و موارد مورد اتفاق فریقین را بازگو کرده است.
  • مفصح (در امامت)،
  • ما لایسع المکلف الإخلال به (در اصول)،
  • عدة الاصول (در علم اصول)،
  • الرجال: که نام رجالی است که از اصحاب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و یاران ائمه معصومین علیهم السلام روایت کرده اند.
  • فهرست که فهرست کتب شیعه و نام مؤلفان آن ها می باشد.
  • مقدمه در علم کلام،
  • ایجاز در فرائض رساله،
  • مساله در عمل به خبر واحد،
  • رساله مایعلل و مالایعلل،
  • کتاب ریاض العقول که شرح مقدمه و در علم کلام است.
  • تمهید الاصول که شرح جمل العلم و العمل سید مرتضی علم الهدی است.
  • کتاب جمل العلم والعمل،
  • کتاب های عقود و تلخیص الشافی در امامت،
  • کتاب التبیان در تفسیر قرآن: تفسیر التبیان در ۲۰ مجلد قرار دارد. این کتاب در سالیان اخیر به صـورت ۱۰ مـجلد به چاپ رسیده است. این تفسیر نخستین تفسیر استدلالی شیعه است، زیرا قبل از آن کتاب های تفسیری شیعه همگی روائی (یعنی مجموعه روایات و احادیث پیرامون آیات) بودند. این ابتکار شیخ، بعدها پیگیری شد و بدین ترتیب یک سری از ارزشمندترین تفاسیر استدلالی شیعه به وجود آمد، از جمله تفسیر مجمع البیان، تفسیر ابوالفتوح رازی و تفسیر المیزان و دهها تفسیر دیگر.

دیگر کتاب های شیخ عبارتند از:

  • رساله در تحریم فقاع (آب جو).
  • مسائل دمشقیه (که دوازده مساله است).
  • مسائل حلبیه.
  • مسائل حائریه.
  • مسائل الیاسیه (که صد مساله است).
  • مسائل جیلانیه (که ۲۴ مساله است).
  • مسائل در فرق میان نبی و امام.
  • رساله نقض بر ابن شاذان.
  • رساله مختصر (در ادعیه و مناسک حج).
  • رساله مسائل ابن براج.
  • کتاب مختصر مصباح المجتهد (در ادعیه که همانند مفاتیح الجنان ثقة المحدثین شیخ عباس قمی رایج بین مردم بوده است).
  • کتاب انس التوحید (در ادعیه).
  • کتاب الاقتصار فیما یجب علی العباد.
  • کتاب مختصر المصباح.
  • کتاب اخبار مختار بن ابی عبیده ثقفی.
  • کتاب مقتل الحسین (در حادثه دلخراش کربلا).
  • کتاب اختیار معرفة الرجال کشی.
  • کتاب مجالس (در اخبار و احادیث).
  • کتابی در اصول و عقاید و کلام.
  • مسائل رازیه در وعید.
  • مسائل فارسیه (در آیات قرآن).
  • هدایة المسترشد و بصیرة المتعبد فی الأدعیه و العبادات
  • مسأله فی وجوب الجزیۀ علی الیهود و المنتمین إلی الجبابرة
  • الإقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد
  • تهذیب الأحکام (در احادیث فقهی که از کتب اربعه شیعه است)
  • الإستبصار فیما اختلف من الأخبار (در احادیث فقهی که از کتب اربعه محسوب می‌شود)
  • کتاب الغیبه که در مورد زندگانی حضرت ولی عصر علیه السلام نوشته شده است و یکی از محکمترین و استدلالی ترین کتب شیعه تا زمان خود شیخ و حتی امروز می باشد. در این کتاب به تمامی سؤالات و اشکالات مخالفین در مورد غیبت، تولد و طول عمر حضرت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه پاسخ داده شده است. این کتاب در سال های اخیر به فارسی ترجمه شده است، ولی اینک نایاب می باشد.

ابعاد علمى‌ شیخ طوسی

شیخ طوسی در تمام علوم اسلامى و قرآنى، در فقه و اصول و کلام و رجال و حدیث و تفسیر و ادبیات، متبحّر و صاحب نظر بود. بحث درباره شخصیت شیخ الطائفه و ابعاد علمى وى، از توان این رساله کوتاه بیرون و نیازمند کتابى کلان و محققى پر توان است؛ از اینرو تنها به اشاراتى گذرا بسنده مى‌کنیم:

بعد فقهى:

فقه شیعه در طول تاریخ، خیزشهاى تکاملى و پویایى دو چندانى را پشت سر نهاده است. جرقه این جهش در عصر شیخ مفید و سید مرتضى و به ویژه شیخ طوسى آغاز شد. وى با تألیف کتابهایى چون تهذیب و استبصار، مبسوط، نهایه و خلاف، صفحه زرّینى در تاریخ فقه جعفرى گشود. با تألیف کتاب خلاف، فقه تطبیقى و مقایسه‌اى را نوآورى کرد. تأثیر و نفوذ نظرات دقیق فقهى شیخ بدان حد رسید که تا صد سال پس از او هر فقیه و مجتهدى عملا مقلّد او بود. اولین کسى که به خود جرأت ایستادگى در برابر وى داد و به نقد و ایراد نظرات شیخ پرداخت؛ نوه دخترى او ابن ادریس حلّى (م، ۵۹۸ ق) بود. حاجى نورى درباره این بعد علمى شیخ مى‌گوید: «او نابغه و احیاگر علم فقه بود به طورى که تمام دانشمندان و فقیهان امامیه پس از او در دامن آثار و کتب او به اجتهاد و فقاهت نائل آمدند و بیشترین استفاده را در احراز این مقام بلند علمى از تألیفات گران سنگ او بردند.» با دقت در این عبارات مى‌توان به عظمت فقاهت شیخ پى برد.

بعد اصولى:

رواج اندیشه اخباریگرى و نقل گرایى تا عصر شیخ حرکت پویایى اصول و فقه را کند و به ایستایى کشانده بود. شیخ با درک موقعیت خطیر، به مبارزه با این خط کهنه انحرافى پرداخت و کتاب عدّة الاصول را تألیف نمود. وى در مقدمه کتاب مبسوط، انگیزه تألیف را تضعیف این خط بر مى‌خواند و مى‌گوید: «من هنوز گفته‌هاى فقهاى مخالفین را که فقه ما را تحقیر مى‌کنند، مى‌شنوم و مدتهاست که در فکر تألیف کتابى در فروع فقه هستم. آنچه بیشتر عزم مرا سست مى‌کرد، این بود که اصحاب ما کمتر به این کار رغبت نشان مى‌دادند، زیرا با متون اخبار و صریح الفاظ روایات، خو گرفته‌اند...». و حتى شیخ در تفسیر تبیان خود، با استناد به آیات، اندیشه اخباریگرى را مى‌کوبد و ذیل آیه ‌«أفلا یتدبّرون القرآن...» مى‌گوید: «و نیز این آیه بر نادرستى گفتار ناآگاهان اصحاب حدیث گویایى دارد.» همچنین در مقدمه عدة الاصول، به انگیزه تألیف این کتاب اشاره و بر این خط انحرافى مى‌تازد. از اینرو، شیخ طوسى- قدّس اللّه نفسه الزکیه- پاى به میدان اجتهاد نهاد و در مقدمه کتاب مذکور، خود را پیشگام نگارش چنین کتابى بر شمرد: «و آنان که در این زمینه دست به تألیف زده‌اند، هر یک بر اساس اصول و مبانى کلامى خود، قلم زده و تاکنون کسى از مذهب امامیه نیز در این باب کتابى ننوشته است.» از جمله نظرات اصولى وى، عدم حجیت اخبار واحد از غیر عدل امامى است و نیز در باب اجماع، حجیت آن را بر اساس قاعده لطف معتقد است. کتاب عدة الاصول از کهن‌ترین و معتبرترین منابع اصولى است که تاکنون مورد استفاده و استناد پژوهشگران و اصولیین بوده است.

بعد حدیثى‌:

این جنبه شخصیت والاى شیخ را با آشنایى دو اثر جاودانى تهذیب و استبصار مى‌توان معرفى نمود. نزدیکى شیخ به زمان ائمه -علیهم السلام- و نوّاب خاصّه و متون حقیقى حدیث، از امتیازات این دو کتاب است. شیخ طوسى در زمان شیخ مفید مأمور به شرح و بسط کتاب المقنعه شد و نام آن را «تهذیب الاحکام» گذارد. تهذیب بر حسب شمارش حاجى نورى، متضمن ۱۳۵۹۰ حدیث است که در ۳۹۳ باب و ۲۱ کتاب تدوین شده است. اثر گران سنگ استبصار نیز مشتمل بر ۵۵۱۱ حدیث مى‌باشد که در ۹۲۵ باب نظم یافته است. این دو کتاب ارزشمند و گرانبار، از کتب معتبر روایى، همتاى کافى و من لا یحضره الفقیه شناخته شد. شیخ با تألیف این دو، صحاح احادیث شیعه را در حصار کشید و آن دو را تکمیل نمود.

بعد کلامى‌:

قرن چهارم و پنجم، آبستن مناظرات و گردهمایی ها، تألیف و نشر کتب کلامى و تفاسیر کلامى بوده است. مناظرات شیخ مفید با سران اشاعره و اعتزال و نگارش بیش از ۵۰ اثر کلامى، همچنین تألیف کتاب شافى توسط سید مرتضى در ردّ کتاب المغنى قاضی عبد الجبّار، از جمله شواهد مدّعاى فوق است. شیخ طوسى نیز به خاطر مقام والاى علمى که احراز نموده بود؛ از سوى خلیفه، عهده‌دار کرسى کلام شد. وى بیش از ۱۵ اثر کلامى از خود به جاى گذارد که از همه مهمتر کتاب تلخیص الشافى اوست. تفسیر شریف تبیان که نظیر دو کتاب تهذیب و استبصار وى از آثار بسیار مهم اوست، داراى پرتوهاى کلامى دقیقى است که مفسّر در آن با استناد به آیات، به اثبات حقّانیت شیعه و ردّ و ابطال مخالفین، بویژه آراء اهل سنت و اشاعره پرداخته است. همچنین سه کتاب ‌«شرح الجمل» و «المفصّح» در امامت و «الاقتصاد الهادى الى الطریق الرشاد» از دیگر آثار کلامى ارزشمند شیخ است که بعضا به زیور طبع آراسته شده است.

بعد رجالى:

اعتماد و وثوق به احادیث و روایات، در صورتى محقق است که سلسله اسناد، درست و راویان آنها موثق و مورد اطمینان باشند؛ یعنى احتمال جعل و کذب درباره آنها نرود. در سه قرن نخست اسلام، چندان نیازى به گردآورى کتب رجال و تراجم احساس نمى‌شد. لیکن در آغاز سده چهارم با گذشت زمان، خصوصیات رجال حدیث رو به تیرگى نهاد. دانشمندان امامیه از جمله ابوعمرو عبد العزیز کشّى (م، ۳۶۹ ق) به تألیف کتاب رجال دست زدند و شیخ طوسى که اهمیت امر را درک مى‌کرد، کتاب کشّى را تنقیح و تکمیل نمود. وى کتاب دیگرى به نام‌ «الابواب» یا رجال طوسى، گرد آورد. مرحوم آقا بزرگ تهرانى درباره این کتاب مى‌گوید: «این کتاب اکنون یکى از منابع بزرگ رجالى مورد اعتماد دانشمندان ماست.» سومین اثر رجالى وى، کتاب ‌«الفهرست» اوست که در آن به شناسایى اصحاب کتب مى‌پردازد. در این کتاب نام بیش از ۴۰۰ مصنّف شیعه ذکر شده است. مرحوم آقا بزرگ تهرانى، ذیل نام این کتاب مى‌نویسد. «این کتاب از آثار گرانقدر و جاودانى است که علماء امامیه از آن زمان تاکنون مورد استفاده و استناد خود قرار داده‌اند.» ابو زهره عالم سنّى معاصر، به عظمت شخصیت رجالى شیخ، اعتراف نموده و اثر وى را خدمتى بزرگ به جهان اسلام مى‌خواند. بنابر این، شیخ علاوه بر پیشتازى و پیشوایى در فقه و اصول و حدیث، در رجال نیز گام مؤثّرى در پویایى تشیع برداشته است.

بعد ادبى:

درباره این جنبه از شخصیت ذو وجوه شیخ، تاکنون ادیبى به تحقیق گسترده دست نزده است، ما اینک به جلوه‌هایى از سیماى ادبى این فرزانه بزرگ اشاره مى‌کنیم. مى‌دانیم که شیخ الطائفه از طوس برخاست، جایى که بیشتر مردمانش به زبان پارسى درى سخن مى‌گفتند و بعید است که شیخ در اواخر اقامتش در طوس، با پدر شعر و ادب فردوسى نامور در تماس نبوده و از محضر ادیبانه وى بهره نگرفته باشد. به هر حال عشق و شوق مالامال شیخ به تحصیل علوم و معارف به هجرت وى انجامید. او در مدرس دانشمندان عرب تبارى چون شیخ مفید و سید مرتضى و ابو القاسم تنّوخى، شاگردى نمود. با اینکه شیخ عرب نبود، لیکن با استعداد سرشار و ذوق و قریحه مالامال خود، جایگاه با شکوهى در ادبیات تشیع احراز نمود که جلوه نمایان آن را مى‌توان در اثر گرانمایه تفسیر شریف تبیان باز یافت. شیخ در مقدمه تبیان به اسلوب ایجاز و گزیده گویى اشاره مى‌کند. همچنین به طور گسترده، متعرض مباحث لغت و اشتقاق مى‌شود و در بخش اعراب نیز، نقش یک نحوى ماهر را ایفا مى‌کند. بى تکلّفى، زیبایى، شیوایى عبارات و رسایى و گیرایى الفاظ، نمونه دیگرى است که گویاى نگارنده خوش قریحه و ادیب آن است. اشعار عرب که هماره استوانه ادبیات عرب بوده است به گونه چشمگیرى در جاى جاى تبیان بکار رفته و مفسّر در استناد و استشهاد بدانها تأکید مى‌ورزد. در این راستا، مفسر از امثال عربى و گزیده گفته‌هاى اعراب به خوبى استفاده نموده و این نیز نمایانگر عمق آشنایى وى با فرهنگ و ادبیات عرب است.

مقام و موقعیت شیخ طوسی

شیخ مفید که استاد شیخ طوسی است، نخستین شخصیت علمی در شیعه است که علم کلام را تنظیم و تبویب نمود و آن را به عظمت و اعتبار خود رسانید. شیخ ‌طوسی نیز اکثر کتب خود را در علم اصول و عقاید با بیانات کلامی درآمیخته است. این کار شیخ به علمای دیگر نیز جرات داد که تفسیر قرآن را با مشرب های عقیدتی و فکری گوناگونی عرضه بدارند. بدین ترتیب پس از شیخ، تفاسیری با مشرب های فلسفی و عرفانی و علمی به وجود آمد که تاثیر مهمی در تغییر افکار مسلمین باقی گذاشت.

یکی دیگر از تاثیرات و ابتکارات شیخ طوسی، استفاده از احادیث اهل سنت و استنتاج از مسائل کلامی آنان می باشد. این استفاده باعث ورود فرهنگ اهل سنت در کتب شیعه و انتقال آرا شیعه به دیگران بود.

تفاسیر مهمی چون مجمع البیان و تفسیر ابوالفتوح رازی نیز از این تاثیر فرهنگی در امان نمانده و یک سری مسائلی را که مورد اختلاف و یا انکار شیعیان می باشد، در متن خود آوردند که اخیراً عالم وارسته و مجاهد، علامه مرتضی عسکری با تحقیقات سی ساله خود ریشه این کجروی ها را یافته و آن ها را افشا نمود که تحقیقات ایشان در جای خود ارزشمند می باشد.[۲]

مجتهدی که مرجعیت مجتهدان را داشت: از خصوصیات دیگر شیخ طوسی آن است که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آرا خود قرار داد، به طوری که هیچ یک از فقها جرات نیافتند که در برابر آراء فقهی شیخ، نظریات خود را ابراز نمایند. البته این مسائل باعث رکود تکامل فقهی در برهه ای از زمان گردید، ولی بعدها با درخششی که برخی از فقها از نسل آن فقیه بزرگ نمودند، این سد شکسته گردید و آرا و نظریات فقهی جدید در عرصه زندگی مسلمانان طلوع و تجلی نمود و افکار و آرا جدید فقهی در عرصه زندگی مردم تابش نمود و این یک حادثه تاریخی درک موقعیت شیخ طوسی را برای ما تسهیل می نماید.

در درک عظمت وی کافی است در نظر داشته باشیم که تا سال ها بعد از وی با وجود انبوه دانشمندان شیعه، هیچ عالمی توفیق نیافت که شخصیت علمی و موقعیت او را تحت الشعاع خود قرار دهد. در علوم کلامی و فلسفی و معقول و منقول، تا ظهور خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی ۶۷۲) و علامه حلی (متوفی ۷۲۶)، هیچ کس یارای برابری با عقاید کلامی وی را نداشت. در تفسیر قرآن تا پیش از مجمع البیان طبرسی (متوفی ۵۴۸) هیچ کتاب تفسیری همتای التبیان او وجود نداشته است. مجمع البیان نیز همچنان که مؤلفش گوید، از دریای بیکران معارف تبیان اقتباس نموده و خوشه هایی چیده است.

در فقه و اصول نیز تمام فقهای بعد از او، ناقل فتاوای وی بوده اند و به احترام فقاهت و دانش او از خود رای و نظری ابراز نمی داشتند تا این که محمد بن ادریس حلی (متوفی ۵۹۸) برخاست و اجتهاد و مکتب فقهی شیعه را متحول نمود.

قدما تا حدود یک قرن پیش، اگر در فقه «شیخ» را به طور مطلق می گفتند، منظور آنان شیخ طوسی بود و اگر «شیخان» می گفتند مقصود شیخ مفید و شیخ طوسی بوده است. شیخ طوسی یکی از چند چهره معروفی است که در سراسر فقه نامشان برده می شود.

همچنین شیخ طوسی، بیش از ۳۰۰ شاگرد داشته است، در این باره شیخ عباس قمى -رضوان اللّه علیه- مى‌گوید: «شاگردان خبره او که جملگى مجتهد بودند افزون بر ۳۰۰ تن و از اهل سنت بى‌شمار و نامحدود بودند.» از جمله مشاهیر تلامیذ شیخ، مى‌توان از ابو على طوسى فرزند وى، ملقّب به مفید ثانى (م، ۵۱۵ ق)، شهر آشوب سروى جد صاحب معالم العلماء و ابو الفتح کراجکى یاد کرد.

خاندان شیخ نیز تا چند نسل همه از علماء و فقها بوده اند. پسرش شیخ ابوعلی ملقب به مفید ثانی، فقیه جلیل القدری است و بنابر نقل مستدرک او کتابی دارد به نام امالی و کتاب النهایه پدرش را نیز شرح کرده است.[۳] مطابق نقل کتاب لؤلؤة البحرین دختران شیخ طوسی نیز فقیهه و فاضله بوده اند.

شیخ طوسى در نظر عالمان

از گزیده گفتار بزرگان و فرزانگان علم و دانش مى‌توان اجمالا به جنبه‌هاى علمى چشمه جوشان و مالامال فضل و دانش وجود او پى برد. نجاشى که از اساتید شیخ بوده در کتاب رجالش درباره شیخ الطائفه مى‌گوید: «از علماى امامیه و مورد اعتماد و از چهره‌هاى سرشناس زمان ما است. او از شاگردان استاد ما ابو عبداللّه بوده و آثارى چند تألیف کرده است.»

علامه حلى نیز در خلاصه خود مى‌گوید: «رئیس و شیخ گرانقدر مذهب امامیه، مورد وثوق، معروف، صدوق، آگاه و عالم به اخبار و رجال و فقه و اصول و فروع و جامع کمالات نفسانى در علم و عمل بوده است.»

اما تاریخ نگاران سنّى مذهب از کنار نام این رادمرد تاریخ ساز، به آسانى گذشته و تنها به ذکر سال وفات یا فقیه بودن شیخ بسنده نموده‌اند که این بى انصافى هرگز با روحیه یک نگارنده تاریخ، سازگار نیست. بگذریم و در گذریم که به قول شیخ عبد الجلیل قزوینى: «فضل و زهد او اظهر من الشمس است» ما را چه حاجت به تمجید ایشان، و به قول شاعر:

لولا خشیت لقلت لیس کمثله فى قوة الابداع و الایجاد * کلاّ و من تلقى عیون الدهر ما لم تلق فى الآزال و الآباد

پانویس

  1. مقدمه التبیان، تالیف حاج آقا بزرگ تهرانی.
  2. یادنامه هزاره شیخ طوسی، تالیف علی دوانی، مقدمه.
  3. مستدرک الوسایل، ج ۳، ص ۴۹۸.

منابع

  • عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، صفحه ۷۰.
  • مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع الحادیث ۳ [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی.

پیوندها