شفا (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(ویرایش)
 
سطر ۳۰: سطر ۳۰:
 
}}
 
}}
  
شفا کتابی است از [[ابوعلی سینا]] به زبان عربی که آن را در موضوعات الهيات، طبیعیات، رياضيات و منطق تأليف كرده است. مى‌توان اين كتاب را به عنوان جامع‌ترين اثر بوعلى، به حساب آورد. وى، در مورد موضوع‌هاى ياد شده، در كتاب‌هاى ديگرى نيز سخن گفته است كه به آنها اشاره خواهيم كرد، لكن چيزى كه در كتاب شفا با آن روبه‌رو هستيم، مجموعه‌اى است كامل و دقيق كه ترجمه يا تلخيص مطالب آن در كتاب‌هاى ديگرش، همچون نجات و دانش‌نامه‌ى علايى آمده است.  
+
'''«الشفا»''' کتابی است از [[ابوعلی سینا]] به زبان عربی که آن را در موضوعات [[الهیات]]، طبیعیات، [[ریاضی|ریاضیات]] و [[منطق]] تألیف کرده است. مى‌توان این کتاب را به عنوان جامع‌ترین اثر ابن سینا به حساب آورد. وى، در مورد موضوع‌هاى یاد شده، در کتاب‌هاى دیگرى نیز سخن گفته است، لکن چیزى که در کتاب شفا با آن روبه‌رو هستیم، مجموعه‌اى است کامل و دقیق که ترجمه یا تلخیص مطالب آن در کتاب‌هاى دیگرش، همچون نجات و دانش‌نامه‌ى علایى آمده است.  
  
 
==مؤلف==
 
==مؤلف==
ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینا (۳۷۰- ۴۲۸ق /۹۸۰- ۱۰۳۷م)، بزرگ‌ترین فیلسوف مشایی و پزشک نامدار ایران در جهان اسلام است. اثر مشهور او در فلسفه کتاب «شفا» و در طب کتاب «قانون» است. ابن سینا در راه کسب علم و دانش سفرهای فراوان کرد از جمله، گرگانج، گرگان، ری، اصفهان، همدان.. او در نخستين جمعۀ رمضان /428ژوئن 1037، در 58 سالگى درگذشت و در همدان به خاک سپرده شد.
+
[[ابن سینا|ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینا]] (۳۷۰- ۴۲۸ق /۹۸۰- ۱۰۳۷م)، بزرگ‌ترین فیلسوف مشایی و پزشک نامدار [[ایران]] در جهان [[اسلام]] است. اثر مشهور او در [[فلسفه]] کتاب «شفا» و در [[طب]] کتاب «[[قانون (کتاب)|قانون]]» است. ابن سینا در راه کسب علم و دانش سفرهای فراوان کرد از جمله، گرگانج، گرگان، ری، [[اصفهان]]، همدان. او در نخستین جمعۀ [[ماه رمضان]] سال ۴۲۸ هجری (ژوئن ۱۰۳۷)، در ۵۸ سالگى درگذشت و در همدان به خاک سپرده شد.
  
==موضوع==
+
==تاریخ تألیف==
  
امور عامه يا الهيات به معناى عام.
+
گرچه شفاء (شامل منطق، الهیات، طبیعیات و ریاضیات) در مدت زمان اندکى نوشته شده، لکن به لحاظ این که [[ابن سینا|ابن سینا]] این مجموعه گرانقدر را فقط در اوقاتى که از کارهاى [[دیوان (تشکیلات اداری)|دیوانى]] و غیره فراغت مى‌یافته، نوشته است، لذا از زمان آغاز آن حداقل ۱۲ سال طول کشیده تا این مجموعه به پایان برسد.
  
==تاريخ تأليف==
+
تألیف کتاب شفاء بعد از این که شیخ الرئیس در سال ۴۰۵ هـ.ق مجدداً وزارت شمس الدولة را در همدان به عهده گرفت و به درخواست شاگردش ابوعبید جوزجانى آغاز گردید. او در این باره مى‌گوید: «من از شیخ التماس نمودم که کتب ارسطوطالیس را شرح نماید، فرمود: در این اوقات فراغ آن ندارم اما اگر راضى مى‌شوى کتابى تصنیف نمایم که مشتمل باشد بر آنچه از این علوم نزد من به صحت رسیده، بى‌آنکه تعرضى به مباحث مخالفین و رد اقوال ایشان کرده شود، پس من راضى شدم و شیخ شروع نمود در طبیعیات کتاب شفاء...».<ref>ترجمه تاریخ الحکماء قفطى، ص۵۶۳.</ref>
  
گرچه شفاء (شامل منطق، الهيات، طبيعيات و رياضيات) در مدت زمان اندكى نوشته شده لكن به لحاظ اين كه ابن سينا اين مجموعه گرانقدر را فقط در اوقاتى كه از كارهاى ديوانى و غيره فراغت مى‌يافته، نوشته است لذا از زمان آغاز آن حداقل 12 سال طول كشيده تا اين مجموعه به پايان برسد.
+
آخرین بخش‌هاى کتاب شفاء یعنى بحث حیوان و نبات، حداقل در سال ۴۱۷ هـ.ق نوشته شده زیرا این دو بخش از شفاء و نیز کتاب نجات در سفرى که علاءالدوله به شاپور خواست کرد و شیخ الرئیس همراه او بود، تألیف شده است.
  
تأليف شفاء بعد از اين كه شيخ الرئيس در سال 405 هـ.ق مجدداً وزارت شمس الدولة را در همدان به عهده گرفت و به درخواست شاگردش ابوعبيد جوزجانى آغاز گرديد، او در اين باره مى‌گويد.
+
اما بخش الهیات، در همدان و در سال ۴۱۲ هـ.ق نوشته شده، یعنى سالى که سماءالدوله از شیخ تقاضاى قبول وزارت نمود، ولى شیخ آن را رد کرد و در خانه شخصى به نام ابى غالب پنهان شد و چند روزى فراغت یافت تا بخش‌هایى از کتاب شفاء از جمله الهیات را به اتمام برساند.
  
من از شيخ التماس نمودم كه كتب ارسطوطاليس را شرح نمايد، فرمود: در اين اوقات فراغ آن ندارم اما اگر راضى مى‌شوى كتابى تصنيف نمايم كه مشتمل باشد بر آنچه از اين علوم نزد من به صحت رسيده بى‌آنكه تعرضى به مباحث مخالفين و رد اقوال ايشان كرده شود، پس من راضى شدم و شيخ شروع نمود در طبيعيات كتاب شفاء...<ref>ترجمه تاريخ الحكماء قفطى، ص563.</ref>
+
==محتوای کتاب==
  
آخرين بخش‌هاى كتاب شفاء يعنى بحث حيوان و نبات حداقل در سال 417 هـ.ق نوشته شده زيرا اين دو بخش از شفاء و نيز كتاب نجات در سفرى كه علاءالدولة به شاپور خواست كرد و شيخ الرئيس همراه او بود، تأليف شده است.
+
مجموعه کتاب شفاء شامل چهار بخش اصلى است:
  
اما بخش الهيات، در همدان و در سال 412 هـ.ق نوشته شده يعنى سالى كه سماءالدولة از شيخ تقاضاى قبول وزارت نمود ولى شيخ آن را رد كرد و در خانه شخصى به نام ابى غالب پنهان شد و چند روزى فراغت يافت تا بخش‌هايى از كتاب شفاء از جمله الهيات را به اتمام برساند.
+
#بخش اول «[[منطق]]» که شامل نه فن مى‌باشد:
 +
##المدخل
 +
##المقولات
 +
##العبارة
 +
##القیاس
 +
##البرهان
 +
##الجدل‌
 +
##السفسطة
 +
##الخطابة
 +
##الشعر
 +
#بخش دوم «طبیعیات» که شامل هشت فن مى‌باشد:
 +
##السماع الطبیعی
 +
##السماء والعالم‌
 +
##الکون والفساد
 +
##الأفعال والانفعالات‌
 +
##المعادن
 +
##النفس‌
 +
##النبات
 +
##الحیوان
 +
#بخش سوم «[[ریاضی|ریاضیات]]» که شامل چهار فن مى‌باشد:
 +
##هندسه
 +
##حساب‌
 +
##موسیقى
 +
##هیئت
 +
#بخش چهارم «[[الهیات]]» که شامل یک فن مى‌باشد.
  
==ترتيب مطالب==
+
گرچه بحسب ظاهر بخش «الهیات شفاء» فقط داراى یک فن، یعنى [[فلسفه]] اولى یا [[مابعدالطبیعه|مابعدالطبیعه]] مى‌باشد، ولى در حقیقت این بخش شامل ده مقاله است که نه مقاله اول و سه فصل از پنج فصل مقاله دهم به مابعد الطبیعه و یک فصل از مقاله دهم به علم [[اخلاق]] و یک فصل از آن به علم سیاست که دو فن مستقلند، مربوط مى‌شود.
  
مجموعه كتاب شفاء شامل چهار بخش اصلى است:
+
مطالب مقالات ده‌گانه الهیات مجملا بشرح زیر است‌:
  
# بخش اول منطق كه شامل نه فن مى‌باشد.
+
#مقاله اول شامل هشت فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
## المدخل
+
##موضوع و مرتبه و منفعت فلسفه اولى‌
## المقولات
+
##اعاده معدوم‌
## العبارة
+
##خواص واجب و ممکن‌
## القياس
+
##[[توحید|توحید]] و ابطال سفسطه
## البرهان
+
#مقاله دوم شامل چهار فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
## الجدل‌
+
##جوهر و اقسام آن‌
## السفسطة
+
##اجزاء جسم‌
## الخطابة
+
##ابطال جزء لایتجزى‌
## الشعر
+
##اثبات هیولى‌
# بخش دوم طبيعيات كه شامل هشت فن مى‌باشد.
+
##روابط هیولى و صورت
## السماع الطبيعي
+
#مقاله سوم شامل ده فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
## السماء والعالم‌
+
##اعراض‌
## الكون والفساد
+
##وحدت و اقسامش‌
## الأفعال والانفعالات‌
+
##مقادیر و اعداد
## المعادن
+
##تقابل‌هاى چهارگانه‌
## النفس‌
+
##علم‌
## النبات
+
##کیفیت‌هاى مختص به کمیت‌
## الحيوان
+
##اثبات دائره و اضافه
# بخش سوم رياضيات كه شامل چهار فن مى‌باشد.
+
#مقاله چهارم شامل سه فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
## هندسه
+
##تقدم و اقسام آن‌
## حساب‌
+
##قدرت‌
## موسيقى
+
##مسبوقیت حادث به ماده‌
## هيئت
+
##شر
# بخش چهارم الهيات كه شامل يك فن مى‌باشد.
+
##تام و ناقص
 +
#مقاله پنجم شامل نه فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
 +
##کلى و نحوه وجود آن‌
 +
##فرق جنس و ماده‌
 +
##نوع‌
 +
##فصل‌
 +
##حد و محدود
 +
#مقاله ششم شامل پنج فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
 +
##علل چهارگانه‌
 +
##روابط بین علت و معلول‌
 +
##غایت و شکوک پیرامون آن
 +
#مقاله هفتم شامل سه فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
 +
##لواحق وحدت و کثرت‌
 +
##ابطال مثل و تعلیمیات
 +
#مقاله هشتم شامل هفت فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
 +
##ابطال تسلسل‌
 +
##اثبات واجب‌
 +
##وحدت واجب‌
 +
##نفى ماهیت از واجب‌
 +
##علم واجب‌
 +
##عاشقیت و معشوقیت واجب
 +
#مقاله نهم شامل هفت فصل است و بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
 +
##قِدم عالم‌
 +
##نفس فلکى‌
 +
##ترتیب عقول و نفوس‌
 +
##تکون اسطقسات‌
 +
##دخول شر در قضاء الهى‌
 +
##[[معاد]]
 +
#مقاله دهم شامل پنج فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
 +
##قوس نزول و صعود
 +
##[[نبوت|نبوت‌]]
 +
##[[عبادت|عبادت‌]]
 +
##تدبیر مدینه و خانه‌
 +
##[[خلیفه]] و [[امام]]
  
==مطالب الهيات شفاء==
+
==شیوه تألیف==
  
گرچه بحسب ظاهر الهيات شفاء فقط داراى يك فن يعنى فلسفه اولى يا مابعد الطبيعة مى‌باشد ولى در حقيقت اين بخش شامل ده مقاله است كه نه مقاله اول و سه فصل از پنج فصل مقاله دهم به مابعد الطبيعة و يك فصل از مقاله دهم به علم اخلاق و يك فصل از آن به علم سياست كه دو فن مستقلند، مربوط مى‌شود.
+
از نظر سبک استدلال، [[ابن سینا|ابن سینا]] در تمامى تألیفاتش و از جمله الهیات شفاء، از روش بحثى صرف استفاده مى‌کند، یعنى براى اثبات مسائل، صرفا از قیاس‌هایى استفاده مى‌کند که در بدست آوردن مقدماتش از سلوک عملى و ذوقیات کمک نگرفته است.
  
مطالب مقالات ده‌گانه الهيات مجملا بشرح زير است‌:
+
و از نظر استقلال رأى مى‌توان گفت: گرچه ابن سینا نقطه عطفى در انتقال [[فلسفه]] یونان به عالم [[اسلام]] است، اما او صرفاً ناقل و شارح فلسفه یونانیان نبوده، بلکه چنانچه خودش تصریح دارد، او فلسفه را گام‌هایى به جلو برده است.
  
# مقاله اول شامل هشت فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
+
او در مقدمه و مدخل کتاب شفاء مى‌گوید: «لایوجد فی کتب القدماء شی‌ء یعتد به إلا و قد ضممناه کتابنا هذا فإن لم یوجد فی الموضع الجاری بإثباته فیه العادة وجد فی موضع آخر رأیت أنه ألیق به، و قد أضفت إلى ذلک مما أدرکته بفکری و حصلته بنظری و خصوصا فی علم الطبیعة و ما بعدها و فی علم المنطق».
## موضوع و مرتبه و منفعت فلسفه اولى‌
 
## اعاده معدوم‌
 
## خواص واجب و ممكن‌
 
## توحيد و ابطال سفسطه
 
# مقاله دوم شامل چهار فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
 
## جوهر و اقسام آن‌
 
## اجزاء جسم‌
 
## ابطال جزء لايتجزى‌
 
## اثبات هيولى‌
 
## روابط هيولى و صورت.
 
# مقاله سوم شامل ده فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
 
## اعراض‌
 
## وحدت و اقسامش‌
 
## مقادير و اعداد
 
## تقابل‌هاى چهارگانه‌
 
## علم‌
 
## كيفيت‌هاى مختص به كميت‌
 
## اثبات دائره و اضافه
 
# مقاله چهارم شامل سه فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
 
## تقدم و اقسام آن‌
 
## قدرت‌
 
## مسبوقيت حادث به ماده‌
 
## شر
 
## تام و ناقص
 
# مقاله پنجم شامل نه فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
 
## كلى و نحوه وجود آن‌
 
## فرق جنس و ماده‌
 
## نوع‌
 
## فصل‌
 
## حد و محدود
 
# مقاله ششم شامل پنج فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
 
## علل چهارگانه‌
 
## روابط بين علت و معلول‌
 
## غايت و شكوك پيرامون آن
 
# مقاله هفتم شامل سه فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
 
## لواحق وحدت و كثرت‌
 
## ابطال مثل و تعليميات
 
# مقاله هشتم شامل هفت فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
 
## ابطال تسلسل‌
 
## اثبات واجب‌
 
## وحدت واجب‌
 
## نفى ماهيت از واجب‌
 
## علم واجب‌
 
## عاشقيت و معشوقيت واجب
 
# مقاله نهم شامل هفت فصل است و بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
 
## قدم عالم‌
 
## نفس فلكى‌
 
## ترتيب عقول و نفوس‌
 
## تكون اسطقسات‌
 
## دخول شر در قضاء الهى‌
 
## معاد
 
# مقاله دهم شامل پنج فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
 
## قوس نزول و صعود
 
## نبوت‌
 
## عبادت‌
 
## تدبير مدينه و خانه‌
 
## خليفه و امام
 
  
==شيوه تأليف==
+
==اعتبار کتاب==
  
از نظر سبك استدلال، ابن سينا در تمامى تأليفاتش و از جمله الهيات شفاء از روش بحثى صرف استفاده مى‌كند يعنى براى اثبات مسائل، صرفا از قياس‌هايى استفاده مى‌كند كه در بدست آوردن مقدماتش از سلوك عملى و ذوقيات كمك نگرفته است.
+
کتاب الهیات شفاء عالى‌ترین متنى است که در [[فلسفه]] مشائى در دوره اسلامى تألیف شده است، در اهمیت این متن کافى است بدانیم‌:
  
و از نظر استقلال رأى مى‌توان گفت: گرچه ابن سينا نقطه عطفى در انتقال فلسفه يونان به عالم اسلام است اما او صرفاً ناقل و شارح فلسفه يونانيان نبوده بلكه چنانچه خودش تصريح دارد. او فلسفه را گام‌هايى به جلو برده است.
+
* اولاً این کتاب در تمامى کتب [[فلسفه|فلسفى]] و [[علم کلام|کلامى]] بعد از خود، حضور خود را به شکلى از اشکال نشان مى‌دهد و مطالب آن مورد بحث و گفتگوى علمى است، تا جایى که تقریباً کتاب معتبرى در فلسفه و کلام پیدا نمى‌شود مگر این که در آن از الهیات شفاء چیزى نقل شده و سپس مورد بحث قرار گرفته است.
 +
* ثانیاً افرادى بر این کتاب شرح و حاشیه نوشته‌اند که در عالم علم، خود از فحول فلسفه و از ارکان [[حکمت|حکمت]] بوده‌اند، مثل [[ابن رشد اندلسی|ابن رشد]] و [[میرداماد]] و [[ملاصدرا|صدرالمتألهین]].
 +
* ثالثاً این کتاب از همان سال تألیف (۴۱۲ هـ.ق) تا به امروز در حوزه‌هاى علمى و دانشگاه‌ها هم به صورت تدریس و تدرّس و هم به صورت شرح و حاشیه نویسى و ترجمه رائج بوده و گذشت زمان نتوانسته این کتاب گرانقدر را در موزه علم و دانش محبوس و زندانى کند.
  
او در مقدمه و مدخل كتاب شفاء مى‌گويد: لايوجد في كتب القدماء شي‌ء يعتد به إلا و قد ضممناه كتابنا هذا فإن لم يوجد في الموضع الجاري بإثباته فيه العادة وجد في موضع آخر رأيت أنه أليق به، و قد أضفت إلى ذلك مما أدركته بفكري و حصلته بنظري و خصوصا في علم الطبيعة و ما بعدها و في علم المنطق.
+
این ویژگى‌ها نشان مى‌دهد که ابن سینا با نوشتن این کتاب سفره‌اى را گستراند که تاکنون بیش از هزار سال است که خردورزان و اندیشمندان از آن بهره مى‌گیرند.
  
==اعتبار كتاب==
+
==شروح و تعلیقات==
  
كتاب الهيات شفاء عالى‌ترين متنى است كه در [[فلسفه]] مشائى در دوره اسلامى تأليف شده است، در اهميت اين متن كافى است بدانيم‌:
+
بر کتاب الهیات شفاء، شروح و تعلیقات فراوانى نوشته شده که ذیلاً تعدادى از آنها را ذکر مى‌کنیم.
  
اولاً اين كتاب در تمامى كتب فلسفى و كلامى بعد از خود حضور خود را به شكلى از اشكال نشان مى‌دهد و مطالب آن مورد بحث و گفتگوى علمى است تا جايى كه تقريباً كتاب معتبرى در فلسفه و كلام پيدا نمى‌شود مگر اين كه در آن از الهيات شفاء چيزى نقل شده و سپس مورد بحث قرار گرفته است.
+
#الفحص عن مسائل وقعت فی العلم الإلهی فی کتاب الشفاء: شرح [[ابن رشد اندلسی|ابن رشد اندلسى]]، متوفى ۵۹۵ هـ.ق
 +
#کشف الخفاء فی شرح الشفاء: شرح [[علامه حلى]]، متوفى ۷۲۶ هـ.ق.
 +
#تعلیقه ملا شاه طاهر شاگرد علامه خفرى، متوفى ۹۵۲ هـ.ق.
 +
#مغلقات إلهیات الشفاء: تعلیقه غیاث الدین منصور دشتکى، متوفى ۹۴۸ هـ.ق.
 +
#تعلیقه [[میرداماد]]، متوفى ۱۰۴۰ هـ.ق.
 +
#مفتاح الشفاء والعروة الوثقى فی شرح إلهیات کتاب الشفاء: تعلیقه سید احمد علوى عاملى شاگرد و داماد میرداماد، این کتاب مفصل‌ترین شرح الهیات شمرده شده است.
 +
#تعلیقه [[ملاصدرا|صدرالمتألهین شیرازى]]<nowiki/>‌: متوفى ۱۰۵۰ هـ.ق، این تعلیقه که از بهترین شروح شفاء است متأسفانه ناقص است و فقط تا پایان مقاله ششم ادامه یافته است.
 +
#تعلیقه [[محقق سبزواری|محقق محمدباقر سبزوارى]]، متوفى ۱۰۹۰ هـ.ق.
 +
#تعلیقه محقق [[آقا حسین خوانساری|آقا حسین خوانسارى]]<nowiki/>‌: متوفى ۱۰۹۸ هـ.ق، که در این تعلیقه مؤلف متعرض آراء محقق سبزوارى و صدرالمتألهین در حواشى آنها بر شفاء شده است.
 +
#تعلیقه ملا اولیاء، شاگرد آقا حسین خوانسارى.
 +
#تعلیقه ملا سلیمان بحرانى.
 +
#شرح [[ملا محمد مهدی نراقی|ملا محمدمهدى نراقى]]<nowiki/>‌: متوفى ۱۲۰۵ هـ.ق و مؤلف کتاب معروف [[جامع السعادات (کتاب)|جامع السعادات]] در اخلاق، این شرح که بصورت مزجى و ناقص است، از ابتدا تا فصل دوم از مقاله دوم ادامه یافته است.
 +
#تعلیقه [[میرزا ابوالحسن جلوه|میرزا ابوالحسن جلوه]]
 +
#تعلیقه میر قوام الدین
 +
#تعلیقه میر صادق خاتون‌آبادى
 +
#شرح استاد [[شهید مرتضى مطهرى]]‌: این شرح مجموعه‌اى است از درس‌هاى استاد که از نوار پیاده شده و از ابتداى مقاله چهارم تا فصل هفتم از مقاله نهم بعضى فصول آن انتخاب و توضیح داده شده است.
 +
#تلخیص شفاء بنام عون إخوان الصفاء فی تلخیص الشفاء: به قلم شیواى بهاءالدین محمد اصفهانى. او تمام شفاء را از اول تا آخر با قلمى روان و بدون پیچیدگى خلاصه کرده است.
  
ثانياً افرادى بر اين كتاب شرح و حاشيه نوشته‌اند كه در عالم علم، خود از فحول فلسفه و از اركان حكمت بوده‌اند مثل ابن رشد و ميرداماد و صدرالمتألهين.
+
==چاپ‌های کتاب==
 +
کتاب الهیات شفاء تاکنون چندین بار چاپ شده است که عبارتند از:
  
ثالثاً اين كتاب از همان سال تأليف (412 هـ.ق) تا به امروز در حوزه‌هاى علمى و دانشگاه‌ها هم به صورت تدريس و تدرس و هم به صورت شرح و حاشيه نويسى و ترجمه رائج بوده و گذشت زمان نتوانسته اين كتاب گرانقدر را در موزه علم و دانش محبوس و زندانى كند.
+
۱. چاپ سنگى دارالفنون در قطع رحلى؛ تاریخ پایان کتابت آن [[ماه محرم|محرم]] ۱۳۰۳ هـ.ق ثبت شده است ولى در پایان تعلیقه‌اى در صفحه آخر، [[ربیع الثانی]] ۱۳۰۵ به چشم مى‌خورد، که روى این حساب باید گفت چاپ کتاب بعد از این تاریخ به انجام رسیده است. تعلیقه صدرالمتألهین به طور مستقل در ابتداى کتاب و تعلیقه‌هاى ملا سلیمان، سید احمد علوى و ملا اولیا در حاشیه کتاب آورده شده است.
  
اين ويژگى‌ها نشان مى‌دهد كه ابن سينا با نوشتن اين كتاب سفره‌اى را گستراند كه تاكنون بيش از هزار سال است كه خردورزان و انديشمندان از آن بهره مى‌گيرند.
+
۲. چاپ قاهره؛ این چاپ در سال ۱۳۸۰ هـ.ق همراه سایر قسمت‌هاى شفاء توسط وزارت فرهنگ [[مصر]] انجام گرفته و در سال ۱۴۰۴ هـ.ق توسط [[کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی|کتابخانه آیت الله العظمى مرعشى نجفى]] تجدید چاپ گردیده است.
  
==چاپ‌ها==
+
۳. چاپ مؤسسه مطالعات اسلامى دانشگاه مک گیل؛ [[ملا محمد مهدی نراقی|ملا مهدى نراقى]] «الهیات شفاء» را از اول تا فصل دوم از مقاله دوم شرح مزجى کرده که متن این قسمت همراه این شرح توسط مؤسسه مذکور با همکارى دانشگاه تهران در سال ۱۳۶۸ هـ.ش در تهران چاپ شده است.
  
كتاب الهيات شفاء تاكنون چندين بار چاپ شده است كه عبارتند از:
+
۴. چاپ دفتر تبلیغات اسلامى [[حوزه علمیه قم]] در سال ۱۳۷۶ هـ.ش؛ این چاپ بهترین چاپى است که اخیراً در [[ایران|ایران]] انجام گرفته است. متن کتاب توسط حضرت آیت الله [[علامه حسن زاده آملی|حسن زاده آملى]] تحقیق و با حواشى مختصرى از ایشان تحشیه شده است.
 
 
1. چاپ سنگى دارالفنون در قطع رحلى، تاريخ پايان كتابت آن [[محرم]] 1303 هـ.ق ثبت شده است ولى در پايان تعليقه‌اى در صفحه آخر، [[ربيع الثانی]] 1305 به چشم مى‌خورد، كه روى اين حساب بايد گفت چاپ كتاب بعد از اين تاريخ به انجام رسيده است.
 
 
 
تعليقه صدرالمتألهين به طور مستقل در ابتداى كتاب و تعليقه‌هاى ملا سليمان، سيد احمد علوى و ملا اوليا در حاشيه كتاب آورده شده است.
 
 
 
2. چاپ قاهره، اين چاپ در سال 1380 هـ.ق همراه ساير قسمت‌هاى شفاء توسط وزارت فرهنگ [[مصر]] انجام گرفته و در سال 1404 هـ.ق توسط كتابخانه آيت الله العظمى مرعشى نجفى قده تجديد چاپ گرديده است.
 
 
 
3. چاپ مؤسسه مطالعات اسلامى دانشگاه مك گيل، ملا مهدى نراقى الهيات شفاء را از اول تا فصل دوم از مقاله دوم شرح مزجى كرده كه متن اين قسمت همراه اين شرح توسط مؤسسه مذكور با همكارى دانشگاه تهران در سال 1368 هـ.ش در تهران چاپ شده است.
 
 
 
4. چاپ دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم در سال 1376 هـ.ش، اين چاپ بهترين چاپى است كه اخيراً در ايران انجام گرفته است. متن كتاب توسط حضرت آيت الله حسن زاده آملى تحقيق و با حواشى مختصرى از ايشان تحشيه شده است.
 
 
 
==تعليقات، شروح، تلخيص==
 
 
 
بر كتاب الهيات شفاء شروح و تعليقات فراوانى نوشته شده كه ذيلاً تعدادى از آنها را ذكر مى‌كنيم.
 
 
 
# الفحص عن مسائل وقعت في العلم الإلهي في كتاب الشفاء: شرح ابن رشد اندلسى، متوفى 595 هـ.ق
 
# كشف الخفاء في شرح الشفاء: شرح [[علامه حلى]]، متوفى 726 هـ.ق.
 
# تعليقه ملا شاه طاهر شاگرد علامه خفرى، متوفى 952 هـ.ق.
 
# مغلقات إلهيات الشفاء: تعليقه غياث الدين منصور دشتكى، متوفى 948 هـ.ق.
 
# تعليقه ميرداماد، متوفى 1040 هـ.ق.
 
# مفتاح الشفاء والعروة الوثقى في شرح إلهيات كتاب الشفاء: تعليقه سيد احمد علوى عاملى شاگرد و داماد ميرداماد، اين كتاب مفصل‌ترين شرح الهيات شمرده شده است.
 
# تعليقه صدرالمتألهين شيرازى‌: متوفى 1050 هـ.ق، اين تعليقه كه از بهترين شروح شفاء است متأسفانه ناقص است و فقط تا پايان مقاله ششم ادامه يافته است.
 
# تعليقه محقق محمدباقر سبزوارى، متوفى 1090 هـ.ق.
 
# تعليقه محقق آقا حسين خوانسارى‌: متوفى 1098 هـ.ق، كه در اين تعليقه مؤلف متعرض آراء محقق سبزوارى و صدرالمتألهين در حواشى آنها بر شفاء شده است.
 
# تعليقه ملا اولياء، شاگرد آقا حسين خوانسارى.
 
# تعليقه ملا سليمان بحرانى.
 
# شرح ملا محمدمهدى نراقى‌: متوفى 1205 هـ.ق و مؤلف كتاب معروف جامع السعادات در اخلاق، اين شرح كه بصورت مزجى و ناقص است، از ابتدا تا فصل دوم از مقاله دوم ادامه يافته است.
 
# تعليقه ميرزا ابوالحسن جلوه
 
# تعليقه مير قوام الدين
 
# تعليقه مير صادق خاتون‌آبادى
 
# شرح استاد [[شهيد مرتضى مطهرى]]‌: اين شرح مجموعه‌اى است از درس‌هاى استاد كه از نوار پياده شده و از ابتداى مقاله چهارم تا فصل هفتم از مقاله نهم بعضى فصول آن انتخاب و توضيح داده شده است.
 
# تلخيص شفاء بنام عون إخوان الصفاء في تلخيص الشفاء: به قلم شيواى بهاءالدين محمد اصفهانى. او تمام شفاء را از اول تا آخر با قلمى روان و بدون پيچيدگى خلاصه كرده است.
 
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
 
{{پانویس}}
 
{{پانویس}}
 +
==منابع==
 +
* ویکی نور
  
 
==متن کتاب الشفا==
 
==متن کتاب الشفا==
[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource/87364/ الالهیات]
+
* [http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource/87364/ الالهیات]
 
+
* [http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource/87366/ الطبیعیات]
[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource/87366/ الطبیعیات]
+
* [http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource/87365/ الریاضیات]
 
 
[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource/87365/ الریاضیات]
 
 
 
==منابع==
 
ویکی نور
 
 
 
 
 
  
 
[[رده:کتاب‌های فلسفی]]
 
[[رده:کتاب‌های فلسفی]]
 
[[رده:آثار ابن سینا]]
 
[[رده:آثار ابن سینا]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱ ژوئیهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۰۸:۲۷

الشفاء.jpg
نویسنده ابن سینا
موضوع منطق/ فسلفه اسلامی /رياضيات/ طبیعیات
زبان عربی
تعداد جلد 8
تحقیق ابراهیم بیومی مدکور

الالهیات

الطبیعیات

الریاضیات

«الشفا» کتابی است از ابوعلی سینا به زبان عربی که آن را در موضوعات الهیات، طبیعیات، ریاضیات و منطق تألیف کرده است. مى‌توان این کتاب را به عنوان جامع‌ترین اثر ابن سینا به حساب آورد. وى، در مورد موضوع‌هاى یاد شده، در کتاب‌هاى دیگرى نیز سخن گفته است، لکن چیزى که در کتاب شفا با آن روبه‌رو هستیم، مجموعه‌اى است کامل و دقیق که ترجمه یا تلخیص مطالب آن در کتاب‌هاى دیگرش، همچون نجات و دانش‌نامه‌ى علایى آمده است.

مؤلف

ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینا (۳۷۰- ۴۲۸ق /۹۸۰- ۱۰۳۷م)، بزرگ‌ترین فیلسوف مشایی و پزشک نامدار ایران در جهان اسلام است. اثر مشهور او در فلسفه کتاب «شفا» و در طب کتاب «قانون» است. ابن سینا در راه کسب علم و دانش سفرهای فراوان کرد از جمله، گرگانج، گرگان، ری، اصفهان، همدان. او در نخستین جمعۀ ماه رمضان سال ۴۲۸ هجری (ژوئن ۱۰۳۷)، در ۵۸ سالگى درگذشت و در همدان به خاک سپرده شد.

تاریخ تألیف

گرچه شفاء (شامل منطق، الهیات، طبیعیات و ریاضیات) در مدت زمان اندکى نوشته شده، لکن به لحاظ این که ابن سینا این مجموعه گرانقدر را فقط در اوقاتى که از کارهاى دیوانى و غیره فراغت مى‌یافته، نوشته است، لذا از زمان آغاز آن حداقل ۱۲ سال طول کشیده تا این مجموعه به پایان برسد.

تألیف کتاب شفاء بعد از این که شیخ الرئیس در سال ۴۰۵ هـ.ق مجدداً وزارت شمس الدولة را در همدان به عهده گرفت و به درخواست شاگردش ابوعبید جوزجانى آغاز گردید. او در این باره مى‌گوید: «من از شیخ التماس نمودم که کتب ارسطوطالیس را شرح نماید، فرمود: در این اوقات فراغ آن ندارم اما اگر راضى مى‌شوى کتابى تصنیف نمایم که مشتمل باشد بر آنچه از این علوم نزد من به صحت رسیده، بى‌آنکه تعرضى به مباحث مخالفین و رد اقوال ایشان کرده شود، پس من راضى شدم و شیخ شروع نمود در طبیعیات کتاب شفاء...».[۱]

آخرین بخش‌هاى کتاب شفاء یعنى بحث حیوان و نبات، حداقل در سال ۴۱۷ هـ.ق نوشته شده زیرا این دو بخش از شفاء و نیز کتاب نجات در سفرى که علاءالدوله به شاپور خواست کرد و شیخ الرئیس همراه او بود، تألیف شده است.

اما بخش الهیات، در همدان و در سال ۴۱۲ هـ.ق نوشته شده، یعنى سالى که سماءالدوله از شیخ تقاضاى قبول وزارت نمود، ولى شیخ آن را رد کرد و در خانه شخصى به نام ابى غالب پنهان شد و چند روزى فراغت یافت تا بخش‌هایى از کتاب شفاء از جمله الهیات را به اتمام برساند.

محتوای کتاب

مجموعه کتاب شفاء شامل چهار بخش اصلى است:

  1. بخش اول «منطق» که شامل نه فن مى‌باشد:
    1. المدخل
    2. المقولات
    3. العبارة
    4. القیاس
    5. البرهان
    6. الجدل‌
    7. السفسطة
    8. الخطابة
    9. الشعر
  2. بخش دوم «طبیعیات» که شامل هشت فن مى‌باشد:
    1. السماع الطبیعی
    2. السماء والعالم‌
    3. الکون والفساد
    4. الأفعال والانفعالات‌
    5. المعادن
    6. النفس‌
    7. النبات
    8. الحیوان
  3. بخش سوم «ریاضیات» که شامل چهار فن مى‌باشد:
    1. هندسه
    2. حساب‌
    3. موسیقى
    4. هیئت
  4. بخش چهارم «الهیات» که شامل یک فن مى‌باشد.

گرچه بحسب ظاهر بخش «الهیات شفاء» فقط داراى یک فن، یعنى فلسفه اولى یا مابعدالطبیعه مى‌باشد، ولى در حقیقت این بخش شامل ده مقاله است که نه مقاله اول و سه فصل از پنج فصل مقاله دهم به مابعد الطبیعه و یک فصل از مقاله دهم به علم اخلاق و یک فصل از آن به علم سیاست که دو فن مستقلند، مربوط مى‌شود.

مطالب مقالات ده‌گانه الهیات مجملا بشرح زیر است‌:

  1. مقاله اول شامل هشت فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
    1. موضوع و مرتبه و منفعت فلسفه اولى‌
    2. اعاده معدوم‌
    3. خواص واجب و ممکن‌
    4. توحید و ابطال سفسطه
  2. مقاله دوم شامل چهار فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
    1. جوهر و اقسام آن‌
    2. اجزاء جسم‌
    3. ابطال جزء لایتجزى‌
    4. اثبات هیولى‌
    5. روابط هیولى و صورت
  3. مقاله سوم شامل ده فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
    1. اعراض‌
    2. وحدت و اقسامش‌
    3. مقادیر و اعداد
    4. تقابل‌هاى چهارگانه‌
    5. علم‌
    6. کیفیت‌هاى مختص به کمیت‌
    7. اثبات دائره و اضافه
  4. مقاله چهارم شامل سه فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
    1. تقدم و اقسام آن‌
    2. قدرت‌
    3. مسبوقیت حادث به ماده‌
    4. شر
    5. تام و ناقص
  5. مقاله پنجم شامل نه فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
    1. کلى و نحوه وجود آن‌
    2. فرق جنس و ماده‌
    3. نوع‌
    4. فصل‌
    5. حد و محدود
  6. مقاله ششم شامل پنج فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
    1. علل چهارگانه‌
    2. روابط بین علت و معلول‌
    3. غایت و شکوک پیرامون آن
  7. مقاله هفتم شامل سه فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
    1. لواحق وحدت و کثرت‌
    2. ابطال مثل و تعلیمیات
  8. مقاله هشتم شامل هفت فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
    1. ابطال تسلسل‌
    2. اثبات واجب‌
    3. وحدت واجب‌
    4. نفى ماهیت از واجب‌
    5. علم واجب‌
    6. عاشقیت و معشوقیت واجب
  9. مقاله نهم شامل هفت فصل است و بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
    1. قِدم عالم‌
    2. نفس فلکى‌
    3. ترتیب عقول و نفوس‌
    4. تکون اسطقسات‌
    5. دخول شر در قضاء الهى‌
    6. معاد
  10. مقاله دهم شامل پنج فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
    1. قوس نزول و صعود
    2. نبوت‌
    3. عبادت‌
    4. تدبیر مدینه و خانه‌
    5. خلیفه و امام

شیوه تألیف

از نظر سبک استدلال، ابن سینا در تمامى تألیفاتش و از جمله الهیات شفاء، از روش بحثى صرف استفاده مى‌کند، یعنى براى اثبات مسائل، صرفا از قیاس‌هایى استفاده مى‌کند که در بدست آوردن مقدماتش از سلوک عملى و ذوقیات کمک نگرفته است.

و از نظر استقلال رأى مى‌توان گفت: گرچه ابن سینا نقطه عطفى در انتقال فلسفه یونان به عالم اسلام است، اما او صرفاً ناقل و شارح فلسفه یونانیان نبوده، بلکه چنانچه خودش تصریح دارد، او فلسفه را گام‌هایى به جلو برده است.

او در مقدمه و مدخل کتاب شفاء مى‌گوید: «لایوجد فی کتب القدماء شی‌ء یعتد به إلا و قد ضممناه کتابنا هذا فإن لم یوجد فی الموضع الجاری بإثباته فیه العادة وجد فی موضع آخر رأیت أنه ألیق به، و قد أضفت إلى ذلک مما أدرکته بفکری و حصلته بنظری و خصوصا فی علم الطبیعة و ما بعدها و فی علم المنطق».

اعتبار کتاب

کتاب الهیات شفاء عالى‌ترین متنى است که در فلسفه مشائى در دوره اسلامى تألیف شده است، در اهمیت این متن کافى است بدانیم‌:

  • اولاً این کتاب در تمامى کتب فلسفى و کلامى بعد از خود، حضور خود را به شکلى از اشکال نشان مى‌دهد و مطالب آن مورد بحث و گفتگوى علمى است، تا جایى که تقریباً کتاب معتبرى در فلسفه و کلام پیدا نمى‌شود مگر این که در آن از الهیات شفاء چیزى نقل شده و سپس مورد بحث قرار گرفته است.
  • ثانیاً افرادى بر این کتاب شرح و حاشیه نوشته‌اند که در عالم علم، خود از فحول فلسفه و از ارکان حکمت بوده‌اند، مثل ابن رشد و میرداماد و صدرالمتألهین.
  • ثالثاً این کتاب از همان سال تألیف (۴۱۲ هـ.ق) تا به امروز در حوزه‌هاى علمى و دانشگاه‌ها هم به صورت تدریس و تدرّس و هم به صورت شرح و حاشیه نویسى و ترجمه رائج بوده و گذشت زمان نتوانسته این کتاب گرانقدر را در موزه علم و دانش محبوس و زندانى کند.

این ویژگى‌ها نشان مى‌دهد که ابن سینا با نوشتن این کتاب سفره‌اى را گستراند که تاکنون بیش از هزار سال است که خردورزان و اندیشمندان از آن بهره مى‌گیرند.

شروح و تعلیقات

بر کتاب الهیات شفاء، شروح و تعلیقات فراوانى نوشته شده که ذیلاً تعدادى از آنها را ذکر مى‌کنیم.

  1. الفحص عن مسائل وقعت فی العلم الإلهی فی کتاب الشفاء: شرح ابن رشد اندلسى، متوفى ۵۹۵ هـ.ق
  2. کشف الخفاء فی شرح الشفاء: شرح علامه حلى، متوفى ۷۲۶ هـ.ق.
  3. تعلیقه ملا شاه طاهر شاگرد علامه خفرى، متوفى ۹۵۲ هـ.ق.
  4. مغلقات إلهیات الشفاء: تعلیقه غیاث الدین منصور دشتکى، متوفى ۹۴۸ هـ.ق.
  5. تعلیقه میرداماد، متوفى ۱۰۴۰ هـ.ق.
  6. مفتاح الشفاء والعروة الوثقى فی شرح إلهیات کتاب الشفاء: تعلیقه سید احمد علوى عاملى شاگرد و داماد میرداماد، این کتاب مفصل‌ترین شرح الهیات شمرده شده است.
  7. تعلیقه صدرالمتألهین شیرازى‌: متوفى ۱۰۵۰ هـ.ق، این تعلیقه که از بهترین شروح شفاء است متأسفانه ناقص است و فقط تا پایان مقاله ششم ادامه یافته است.
  8. تعلیقه محقق محمدباقر سبزوارى، متوفى ۱۰۹۰ هـ.ق.
  9. تعلیقه محقق آقا حسین خوانسارى‌: متوفى ۱۰۹۸ هـ.ق، که در این تعلیقه مؤلف متعرض آراء محقق سبزوارى و صدرالمتألهین در حواشى آنها بر شفاء شده است.
  10. تعلیقه ملا اولیاء، شاگرد آقا حسین خوانسارى.
  11. تعلیقه ملا سلیمان بحرانى.
  12. شرح ملا محمدمهدى نراقى‌: متوفى ۱۲۰۵ هـ.ق و مؤلف کتاب معروف جامع السعادات در اخلاق، این شرح که بصورت مزجى و ناقص است، از ابتدا تا فصل دوم از مقاله دوم ادامه یافته است.
  13. تعلیقه میرزا ابوالحسن جلوه
  14. تعلیقه میر قوام الدین
  15. تعلیقه میر صادق خاتون‌آبادى
  16. شرح استاد شهید مرتضى مطهرى‌: این شرح مجموعه‌اى است از درس‌هاى استاد که از نوار پیاده شده و از ابتداى مقاله چهارم تا فصل هفتم از مقاله نهم بعضى فصول آن انتخاب و توضیح داده شده است.
  17. تلخیص شفاء بنام عون إخوان الصفاء فی تلخیص الشفاء: به قلم شیواى بهاءالدین محمد اصفهانى. او تمام شفاء را از اول تا آخر با قلمى روان و بدون پیچیدگى خلاصه کرده است.

چاپ‌های کتاب

کتاب الهیات شفاء تاکنون چندین بار چاپ شده است که عبارتند از:

۱. چاپ سنگى دارالفنون در قطع رحلى؛ تاریخ پایان کتابت آن محرم ۱۳۰۳ هـ.ق ثبت شده است ولى در پایان تعلیقه‌اى در صفحه آخر، ربیع الثانی ۱۳۰۵ به چشم مى‌خورد، که روى این حساب باید گفت چاپ کتاب بعد از این تاریخ به انجام رسیده است. تعلیقه صدرالمتألهین به طور مستقل در ابتداى کتاب و تعلیقه‌هاى ملا سلیمان، سید احمد علوى و ملا اولیا در حاشیه کتاب آورده شده است.

۲. چاپ قاهره؛ این چاپ در سال ۱۳۸۰ هـ.ق همراه سایر قسمت‌هاى شفاء توسط وزارت فرهنگ مصر انجام گرفته و در سال ۱۴۰۴ هـ.ق توسط کتابخانه آیت الله العظمى مرعشى نجفى تجدید چاپ گردیده است.

۳. چاپ مؤسسه مطالعات اسلامى دانشگاه مک گیل؛ ملا مهدى نراقى «الهیات شفاء» را از اول تا فصل دوم از مقاله دوم شرح مزجى کرده که متن این قسمت همراه این شرح توسط مؤسسه مذکور با همکارى دانشگاه تهران در سال ۱۳۶۸ هـ.ش در تهران چاپ شده است.

۴. چاپ دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم در سال ۱۳۷۶ هـ.ش؛ این چاپ بهترین چاپى است که اخیراً در ایران انجام گرفته است. متن کتاب توسط حضرت آیت الله حسن زاده آملى تحقیق و با حواشى مختصرى از ایشان تحشیه شده است.

پانویس

  1. ترجمه تاریخ الحکماء قفطى، ص۵۶۳.

منابع

  • ویکی نور

متن کتاب الشفا