تفکر

از دانشنامه‌ی اسلامی
نسخهٔ تاریخ ‏۱۱ نوامبر ۲۰۱۳، ساعت ۰۷:۲۶ توسط Pezeshki (بحث | مشارکت‌ها)
پرش به ناوبری پرش به جستجو

تفكر: بكار گرفتن نيروى فكر تحت نظر عقل

تفكر مصدر باب تفعل، يا اسم مصدر باب تفعيل (تفكير)[۱] از ريشه «ف ـ ك ـ ر»، در لغت به معناى تأمل[۲] و در اصطلاح، تصرف قلب در معانى اشيا براى ادراك مطلوب است.[۳] فكر نيز از همين ريشه و در لغت به معناى تأمل[۴]و در اصطلاح حركت نفس از مطالب (مجهولات) تصورى و تصديقى به مبادى[۵] و سير در معلومات موجود است تا مجهولاتى كه ملازم با آنهايند معلوم گردند.[۶]

اين حركت، نفس را براى افاضه صور عقلى از مبدأ قدسى آماده مى كند[۷]؛ نيز فكر، نيرويى است در شخص كه براى طلب معنا، در امرى دقيق و باريك مى گردد و تفكر جولان اين نيرو بر حسب نظر عقل است و جز بر آنچه صورت آن در قلب حاصل گردد گفته نمى شود.[۸] فكر در اصطلاح عامه مردم نيز عبارت است از هر انتقالى كه براى نفس در ادراكات جزئى صورت گيرد.[۹]

واژه تفكر با واژه هايى همچون اعتبار، تذكر، تدبّر، نظر، عقل و علم همسو و مرتبط است، گرچه تفاوت هايى نيز بين آنها وجود دارد، چنان كه گفته شده: حقيقت تفكر احضار دو معرفت در قلب براى نتيجه گرفتن معرفت سوم و «اعتبار» عبور از دو معرفت به معرفت سوم و تذكر برخورد به دو معرفت است.[۱۰] برخى در تفاوت تفكّر با تذكر گفته اند: «تفكر» شناخت چيزى است، هر چند قبلا هيچ گونه اطلاعى از آن وجود نداشته باشد؛ ولى «تذكر» در موردى است كه انسان قبلا با آن موضوع هر چند از طريق آگاهى هاى فطرى آشنايى داشته باشد.[۱۱]برخى هم تذكر را تفكر در امورى براى راه يافتن به نتيجه اى دانسته اند كه مورد غفلت واقع شده يا پيش از آن مجهول بوده است.[۱۲]

در تفاوت بين تفكر و تدبر هم گفته شده كه «تدبر» تصرف قلب در توجه به عواقب امور[۱۳] و رموز آن[۱۴] ولى «تفكر» تصرف قلب در توجه به ادله است.[۱۵] نظر نيز به معانى مختلفى[۱۶] مانند فكر و انديشه كردن آمده است. عقل هم به معناى مصدرى، ادراك كامل چيزى و به معناى اسمى، حقيقتى است كه خوب و بد و حق و باطل و راست و دروغ را تشخيص می دهد.[۱۷] به گفته اى، ثمره فكر، علم است و از آن در قلب تغييرى حاصل مى شود كه حال ناميده مى شود و از حال تغييرى در جوارح پديد مى آيد كه عمل خوانده مى شود.[۱۸]

در قرآن كريم افزون بر واژه تفكر كه مشتقات آن كه 18 بار بكار رفته، مشتقّات واژه هاى مرتبط با موضوع تفكر، نظير تدبّر، تذكر، تفقه، تفكير، اعتبار، نظر و عقل نيز فراوان بكار رفته است.

اهميت و جايگاه تفكر

شك حيات انسانى حياتى فكرى است و آن با ادراكى سامان مى يابد كه فكر ناميده مى شود. لازمه اين سخن آن است كه فكر هر چه صحيح تر و تامتر باشد حيات و زندگى استوارتر خواهد بود، بنابراين زندگى استوار انسانى با فكر استوار رابطه مستقيم دارد. اين حقيقت را خداوند با راه هاى مختلف و اسلوب هاى متنوع بيان كرده است؛ مانند آنجا كه در تمثيلى، هدايت يافتگان را در برابر گمراهان قرار داده، مى فرمايد: آيا كسى كه مرده دل بود و زنده اش گردانيديم و براى او نورى پديد آورديم تا در پرتو آن، در ميان مردم راه برود، همانند كسى است كه گويى در تاريكى ها گرفتار است و از آن بيرون شدنى نيست: «اَوَ مَن كانَ مَيتـًا فَاَحيَينهُ و جَعَلنا لَهُ نورًا يَمشى بِهِ فِى النّاسِ كَمَن مَثَلُهُ فِى الظُّلُمتِ لَيسَ بِخارِج مِنها».(سوره انعام/6،122)

يا آنجا كه دانايان را با نادانان برابر نمى داند: «هَل يَستَوِى الَّذينَ يعلَمونَ والَّذينَ لايَعلَمونَ» (سوره زمر/39،9 و نيز 18 و سوره مجادله/58، 11)، افزون بر اين يادآور مى شود كه آنچه به آن دعوت و هدايت مى كند راهى است از راه هاى فكرى، چون قرآن را دعوت كننده به بهترين ملت يا سنت يا طريقه دانسته است: «اِنَّ هذا القُرءانَ يَهدى لِلَّتى هِىَ اَقوَمُ» (سوره اسراء/17،9) و به هر حال آن طريقه و سنت، صراطى است حياتى كه استوارتر بودن آن متوقف بر اين است كه طريق فكر در آن استوارتر باشد؛ همچنين به صراط مستقيم و راه روشنى هدايت مى كند كه نه مخالف با حق بوده و نه برخى اجزاى آن، مخالف با برخى ديگر است: «قَد جاءَكُم مِنَ اللّهِ نورٌ و كِتبٌ مُبين × يَهدى بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضونَهُ سُبُلَ السَّلمِ و يُخرِجُهُم مِنَ الظُّلُمتِ اِلَى النُّورِ بِاِذنِهِ ويَهديهِم اِلى صِرط مُستَقيم». (سوره مائده/5، 15 - 16) خداوند متعالى در كتاب خويش حتى در يك آيه از بندگان نخواسته تا كوركورانه به او و آنچه از جانب اوست ايمان بياورند، يا ندانسته در راهى قدم نهند.[۱۹]

خداوند سبحان حتى شرايعى را كه براى بندگان جعل كرده ـ با اين كه عقل به تفاصيل ملاكات آنها راه ندارد ـ به امورى كه به منزله استدلال است تعليل كرده؛ مانند اين كه نماز را بازدارنده از فحشا و منكر: «اِنَّ الصَّلوةَ تَنهى عَنِ الفَحشاءِ والمُنكَرِ ولَذِكرُ اللّهِ اَكبَرُ...» (سوره عنكبوت/29،45)، روزه را مايه تقوا: «كُتِبَ عَلَيكُمُ الصّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِن قَبلِكُم لَعَلَّكُم تَتَّقون» (سوره بقره/2،183) و وضو را وسيله طهارت معرفى كرده است: «ما يُريدُاللّهُ لِيَجعَلَ عَلَيكُم مِن حَرَج ولكِن يُريدُ لِيُطَهِّرَكُم ولِيُتِمَّ نِعمَتَهُ عَلَيكُم لَعَلَّكُم تَشكُرون».(سوره مائده/5،6) اين ادراك عقلى ـ يعنى طريقه فكر صحيح كه قرآن كريم مردم را در تشخيص حق و باطل، خير و شر و نفع و ضرر به آن ارجاع داده ـ همان چيزى است كه انسان بر حسب فطرت خويش از آن آگاه است[۲۰] يا به گفته برخى گاهى با تقليد و گاهى با ممارست و در پيامبران با نور الهى در اصل فطرت محقق مى شود.[۲۱]

قرآن كریم به تفكر و تدبر بسيار اهميت داده و شمار فراوانى از آيات براى ترغيب به آن آمده اند، چنان كه با جستجو در آيات بدست مى آيد كه خداوند بيش از 300 مورد انسان را به تفكر، تذكر و تعقل دعوت كرده است.[۲۲]

افزون بر اين در آيات بسيارى عدم تفكر و تعقل را توبيخ و ملامت كرده است: «قُل لااَقولُ لَكُم عِندى خَزائِنُ اللّهِ ولا اَعلَمُ الغَيبَ و لا اَقولُ لَكُم اِنّى مَلَكٌ اِن اَتَّبِعُ اِلاّ ما يوحى اِلَىَّ قُل هَل يَستَوِى الاَعمى والبَصيرُ اَفَلا تَتَفَكَّرون» (سوره انعام/6،50)، «و مَا الحَيوةُ الدُّنيا اِلاّ لَعِبٌ ولَهوٌ ولَلدّارُ الأخِرَةُ خَيرٌ لِلَّذينَ يَتَّقونَ اَفَلا تَعقِلون» (سوره انعام/6،32) و براى آنان كه در مسير جهل و عدم تعقل گام برمى دارند و از سرمايه فكر و خرد خويش استفاده نمى كنند رجس و پليدى شك و ترديد قرار داده است، آنچنان كه به ايمان موفق نمى شوند: «و ما كانَ لِنَفس اَن تُؤمِنَ اِلاّ بِاِذنِ اللّهِ ويَجعَلُ الرِّجسَ عَلَى الَّذينَ لايَعقِلون». (سوره يونس/10،100)[۲۳]

از نگاه قرآن اعراض كنندگان از تعقل، از چارپايان نيز كمترند: «اِنَّ شَرَّ الدَّوابِّ عِندَاللّهِ الصُّمُّ البُكمُ الَّذينَ لايَعقِلون». (سوره انفال/8،22) و ادراك حق به وسيله تعقل غايت آفرينش وى بر حسب حيات معنوى اوست، چنان كه رسيدن به اجل مسمّا (مدت مقرر) غايت حيات صورى دنيوى اوست: «ولِتَبلُغوا اَجَلاً مُسَمًّى ولَعَلَّكُم تَعقِلون». (سوره غافر/40،67)[۲۴]

برخى با توجه به آياتى چون «اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَتَفَكَّرون» (سوره زمر/39،42) و «كَذلِكَ نُفَصِّلُ الأيتِ لِقَوم يَتَفَكَّرون» (سوره يونس/10،24) تفكر را مبدأ وصول به حقيقت، علم و شناخت معرفى كرده اند.[۲۵] روايات نيز تصريح مى كنند كه هيچ عبادتى همانند تفكر نيست[۲۶]؛ نيز اين كه ساعتى تفكر برتر از عبادت يك[۲۷] ،7 [۲۸] ،60[۲۹] و 70 سال [۳۰] است و اين تفاوت به لحاظ اختلاف مراتب شخص متفكر و موضوع تفكر است.[۳۱] در علم منطق نيز تفكر، شاخصه اصلى و فصل مميز انسان از ديگر حيوانات به شمار آمده و انسان را حيوان ناطق (:متفكر) تعريف كرده اند.[۳۲]

تفكر در صورتى انسان را به حق و حقيقت رهنمون مى شود كه در فضايى عارى از هر گونه وابستگى، دلبستگى و پيشداورى انجام شود وگرنه چنانچه شخص متفكر قبل از تفكر، گرايش خود را به سمت و سويى خاص مشخص كرده و از پيش تصميم گرفته باشد تفكر او در همان محدوده صورت گرفته و به نتيجه دلخواه وى مى رسد، چنان كه وليد بن مغيره با اين گرايش كه مى خواست درباره قرآن چيزى بگويد كه دعوت به آن را باطل و قوم خويش را راضى كند، مى انديشيد كه قرآن را شعر معرفى كند يا افسانه يا كهانت يا سحر. او در اين محدوده انديشيد و سرانجام به اين نتيجه رسيد كه بگويد قرآن سحر و ساخته دست بشر است، از اين رو به شدت مورد غضب و نفرين خداوند قرار گرفت:[۳۳] «اِنَّهُ فَكَّرَ و قَدَّر × فَقُتِلَ كَيفَ قَدَّر × ثُمَّ قُتِلَ كَيفَ قَدَّر × ثُمَّ نَظَر × ثُمَّ عَبَسَ و بَسَر × ثُمَّ اَدبَرَ واستَكبَر × فَقالَ اِن هذا اِلاّ سِحرٌ يُؤثَر × اِن هـذا اِلاّ قَولُ البَشَر». (سوره مدثر/74،18 - 25)

خاستگاه تفكر

بر اساس آيه 31 سوره مائده/5، پس از آن كه قابيل هابيل را كشت، خداوند زاغى را برانگيخت تا زمين را بكاود و به او نشان دهد چگونه جسد برادرش را پنهان كند: «فَبَعَثَ اللّهُ غُرابـًا يَبحَثُ فِى الاَرضِ لِيُرِيَهُ كَيفَ يُورى سَوءَةَ اَخِيه...». اين آيه كه در نوع خود بى نظير است، بيانگر حال انسان در بهره ورى از حس است؛ بدين صورت كه او ابتدا خواص اشيا را از ناحيه حس تحصيل مى كند. سپس با تفكر در آنها به اهداف و مقاصد خود در زندگى دست مى يابد، همان گونه كه در بحث علمى شناخت شناسى ـ برخلاف نظر كسانى كه علم را فطرىِ انسان و بر اساس تذكر مى دانند ـ به اثبات رسيده كه علوم و معارف فكرىِ انسان همه به حس منتهى مى شوند؛ توضيح آن كه، انسان داراى علوم گسترده غيرقابل شمارشى است كه روز به روز افزايش مى يابند و اگر به گذشته بازگرديم خواهيم ديد علوم بالفعل وى به تدريج نقصان يافته و در نهايت به صفر مى رسند و اين خداوند است كه با هدايت خويش: «الَّذى اَعطى كُلَّ شَىء خَلقَهُ ثُمَّ هَدى»، (سوره طه/20،50) «والَّذى قَدَّرَ فَهَدى» (سوره الأعلى/87،3) و فراهم آوردن اسباب دانايى وى (حس و فكر) چيزهايى را كه نمى دانسته به او آموخته است: «عَلَّمَ الاِنسنَ مالَم يَعلَم».(سوره علق/96،5) قرآن كريم در آيه 78 سوره نحل/16 تصريح مى كند آدمى هنگامى كه از مادر متولد مى شود چيزى نمى داند و خدا (براى دانا شدن او) سمع و بصر و قلب را برايش قرار مى دهد: «واللّهُ اَخرَجَكُم مِن بُطُونِ اُمَّهتِكُم لاتَعلَمونَ شيـًا وجَعَلَ لَكُمُ السَّمعَ والاَبصرَ والاَفـِدَة».

كوتاه سخن آن كه تأمل در حال انسان و تدبر در آيات قرآن، مانند آيه 31 سوره مائده/5 گوياى اين نكته است كه علوم نظرى انسان ـ يعنى علم به خواص اشيا و معارف عقلى كه پيرو آن بدست مى آيد ـ از حسّ شروع مى شود و خداوند از طريق حس، خواص اشيا را به وى مى آموزد. به طور كلى آياتى كه مشتمل بر تعابيرى چون «ألم تر»، «أفلا يرون»، «أفرأيتم» و «أفلا تبصرون» اند، انسان را به جزئياتى كه خواص قابل احساس دارند سوق مى دهند و آياتى كه از تعبيراتى مانند «لقوم يعقلون»، «يتفكرون»، «يتذكرون» و «يفقهون» استفاده كرده اند انسان را به ادراك كليات عقلى كه به مبدأ و معاد ارتباط دارند، فرامى خوانند.[۳۴] البته بيشترين بهره بردارى از حس، مربوط به توده مردم است كه از تعقل در دقايق امور و ادراك حقيقت آنها و راهيابى به مصالح و مفاسدشان قاصرند و بهره مندى از عقل، ويژه خواص اندك شمار مردم است، از همين رو در برخى آيات، سمع بر عقل مقدم شده است: «و قالوا لَو كُنّا نَسمَعُ اَو نَعقِلُ ما كُنّا فى اَصحبِ السَّعير». (سوره ملك/67،10)[۳۵]

زمينه هاى تفكر

تفكر يا در امر دین است يا در غير آن. مراد از امر دين، معامله بين عبد و رب است و در اين صورت همه افكار عبد يا به خود و صفات و احوال خويش تعلق داشته، نظر او در موارد رضايت و غضب پروردگار منحصر است يا به معبود و اسما و صفات و افعال وى از ملك و ملكوت و آنچه در آسمان و زمين و بين آن هاست تعلق دارد[۳۶]؛ ولى كسى كه جز به دنيا و امور رفاهى آن نمى نگرد، تفكر او از حدود ماده نمى گذرد و خداوند به پيامبر صلى الله عليه و آله دستور اعراض از چنين كسى را مى دهد:[۳۷] «فَاَعرِض عَن مَن تَوَلّى عَن ذِكرِنا ولَم يُرِد اِلاَّ الحَيوةَ الدُّنيا». (سوره نجم/53،29)

بر اساس برخى آيات كه انگيزه نزول قرآن بر پيامبر را تبيين وحى الهى و تفكر و انديشيدن مردم: «و اَنزَلنا اِلَيكَ الذِّكرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ اِلَيهِم ولَعَلَّهُم يَتَفَكَّرون».(سوره نحل/16،44)

و تدبر در آيات قرآن و تذكر صاحبان خرد: «كِتبٌ اَنزَلنهُ اِلَيكَ مُبرَكٌ لِيَدَّبَّروا ءايتِهِ ولِيَتَذَكَّرَ اولواالاَلبب» (سوره ص/38،29) معرفى مى كند، يا آياتى كه هدف توصيه هاى الهى و تبيين آيات را تعقل و تفكر مى دانند: «ذلِكُم وصَّكُم بِهِ لَعَلَّكُم تَعقِلون» (سوره انعام/6،151)، «كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمُ الأيتِ لَعَلَّكُم تَتَفَكَّرون» (سوره بقره/2،219) مى توان قرآن و آيات آن را يكى از مهم ترين زمينه هاى تفكر دانست. از همين روست كه خداوند قرآن را به زبانى نازل كرده كه معارف آن فهم و ادراك پذير باشند: «اِنّا اَنزَلنهُ قُرءنـًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُم تَعقِلون» (سوره يوسف/12،2؛ نيز سوره زخرف/43،3) و در آن قصه ها: «ولَو شِئنا لَرَفَعنهُ بِها... فَاقصُصِ القَصَصَ لَعَلَّهُم يَتَفَكَّرون» (سوره اعراف/7،176)، «لَقَد كانَ فى قَصَصِهِم عِبرَةٌ لاُِولِى الاَلبب...» (سوره يوسف/12، 111) و مَثَل هايى آورده است:«لَو اَنزَلنا هـذا القُرءانَ عَلى جَبَل لَرَاَيتَهُ خشِعـًا مُتَصَدِّعـًا مِن خَشيَةِ اللّهِ وتِلكَ الاَمثلُ نَضرِبُها لِلنّاسِ لَعَلَّهُم يَتَفَكَّرون» (سوره حشر/59،21)، «اِنَّما مَثَلُ الحَيوةِ الدُّنيا كَماء اَنزَلنهُ مِنَ السَّماءِ فاختَلَطَ بِهِ نَباتُ الاَرض... كَذلِكَ نُفَصِّلُ الأيتِ لِقَوم يَتَفَكَّرون» (سوره يونس /10،24)، بر اين اساس و نيز با توجه به تقبيح و مذمت خداوند نسبت به كسانى كه در قرآن تدبر نمى كنند: «اَفَلا يَتَدَبَّرونَ القُرءان» (سوره نساء/4،82)، عقيده جماعتى از حَشَويان و اخباريان باطل است كه مى گويند: معناى قرآن را جز با سخن پيامبر صلى الله عليه و آله نشايد دانست؛ نيز سخن مجبّران مردود است كه مى گويند: هر چه را خدا خواهد كسى بداند به قلب او القا مى كند و كوشش و تدبر بنده در تحصيل علم قرآن و غير آن مفيد نيست.[۳۸]

برخى ديگر از زمينه ها و موضوعات تفكر، عبارت اند از صحت و سلامت قواى ادراكى پيامبر صلى الله عليه و آله جهت ادراك حقانيت وى: «ثُمَّ تَتَفَكَّروا ما بِصاحِبِكُم مِن جِنَّة» (سوره سبا/34،46؛ نيز سوره اعراف/7،184)، خلقت آسمان ها و زمين براى پى بردن به راز آفرينش آنها: «و يَتَفَكَّرونَ فى خَلقِ السَّموتِ والاَرضِ رَبَّنا ما خَلَقتَ هذا بطِلاً» (سوره آل عمران/3،191) و نيز وجهه باطنى و جنبه ارتباط آنها و هر چيزى كه خدا آفريده است با پروردگار، براى تحصيل يقين:[۳۹] «و كَذلِكَ نُرى اِبرهيمَ مَلَكوتَ السَّموتِ والاَرضِ ولِيَكونَ مِنَ الموقِنين»، (سوره انعام/6،75) «اَو لَم يَنظُروا فى مَلَكوتِ السَّموتِ والاَرضِ و ما خَلَقَ اللّهُ مِن شَىء...» (سوره اعراف/7،185)، كيفيت آفرينش شتر، برافراشتگى آسمان، برپا داشته شدن كوه ها، گستردگى و استواى زمين و در نتيجه مهيّا بودن آن براى سكونت و زندگى: [۴۰] «اَفَلا يَنظُرونَ اِلَى الاِبِلِ كَيفَ خُلِقَت × و اِلَى السَّماءِ كَيفَ رُفِعَت × و اِلَى الجِبالِ كَيفَ نُصِبَت × و اِلَى الاَرضِ كَيفَ سُطِحَت» (سوره الغاشية/88، 17 - 20)، اعمال و رفتارى كه انسان براى روز حساب از پيش مى فرستد: «ولتَنظُر نَفسٌ ما قَدَّمَت لِغَد...» (سوره حشر/59،18)[۴۱]، اطوار خلقت انسان از مرحله خاك تا نطفه و سپس علقه و نيز دوره هاى سنى وى از طفوليت و جوانى و سالمندى كه در اين ميان برخى مرگ پيشرس يافته تا سرانجام هر كس به مدتى كه مقرر است برسد: «هُوَ الَّذى خَلَقَكُم مِن تُراب ثُمَّ مِن نُطفَة ثُمَّ مِن عَلَقَة ثُمَّ يُخرِجُكُم طِفلاً ثُمَّ لِتَبلُغوا اَشُدَّكُم ثُمَّ لِتَكونوا شُيوخـًا و مِنكُم مَن يُتَوَفّى مِن قَبلُ ولِتَبلُغوا اَجَلاً مُسَمًّى و لَعَلَّكُم تَعقِلون» (سوره غافر/40،67)، اُفتِ در خلقت در عمر دراز: «و مَن نُعَمِّرهُ نُنَكِّسهُ فِى الخَلقِ اَفَلا يَعقِلون» (سوره يس/36،68)، تاريخ زندگى گذشتگان براى شناخت سنن و قوانينى كه خداوند بر جوامع بشرى حاكم فرموده: «قَد خَلَت مِن قَبلِكُم سُنَنٌ فَسيروا فِى الاَرضِ فَانظُروا...» (سوره آل عمران/3،137)، «اَفَلَم يَسيروا فِى الاَرضِ فَيَنظُروا كَيفَ كانَ عـقِبَةُ الَّذينَ مِن قَبلِهِم... اَفَلا تَعقِلون» (سوره يوسف/12،109)، فرجام تكذيب آيات و سرپيچى از دستورات الهى: «و اَغرَقنَا الَّذينَ كَذَّبوا بِايتِنا فَانظُر كَيفَ كانَ عـقِبَةُ المُنذَرين» (سوره يونس/10،73)، «واَمطَرنا عَلَيهِم مَطَرًا فانظُر كَيفَ كانَ عقِبَةُ المُجرِمين» (سوره اعراف/7،84)، دشمنى آشكار شيطان با فرزندان آدم عليه السلام و گمراه كردن انبوهى از آنان: «...اِنَّهُ لَكُم عَدُوٌّ مُبين... ولَقَد اَضَلَّ مِنكُم جِبِلاًّ كَثيرًا اَفَلَم تَكونوا تَعقِلون» (سوره يس/36،60 - 62)، آيات و نشانه هاى الهى، مانند نحوه زندگى زنبور و كيفيت عسل سازى آن با رنگ هاى مختلف و نيز ويژگى درمانى آن: «...و اَوحى رَبُّكَ اِلَى النَّحلِ... × ثُمَّ كُلى مِن كُلِّ الثَّمَرتِ فَاسلُكى سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخرُجُ مِن بُطونِها شَرابٌ مُختَلِفٌ اَلونُهُ فيهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ اِنَّ فى ذلِكَ لاَيَةً لِقَوم يَتَفَكَّرون» (سوره نحل/16، 68 - 69)، آمد و شد شب و روز: «...واختِلفِ الَّيلِ والنَّهار... لاَيت لِقَوم يَعقِلون» (سوره بقره/2،164)، مسخركردن شب و روز و خورشيد و ماه براى انسان و نيز مسخر بودن ستارگان به فرمان الهى: «و سَخَّرَ لَكُمُ الَّيلَ والنَّهارَ والشَّمسَ والقَمَرَ والنُّجومُ مُسَخَّرتٌ بِاَمرِهِ اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَعقِلون» (سوره نحل/16،12)، آنچه را خداوند در زمين به رنگ هاى گوناگون براى انسان پديد آورده است: «و ما ذَرَاَ لَكُم فِى الاَرضِ مُختَلِفـًا اَلونُهُ اِنَّ فى ذلِكَ لاَيَةً لِقَوم يَذَّكَّرون» (سوره نحل/16،13)، گستردگى زمين و وجود رودها و كوه ها در آن، جفت جفت قرار دادن ميوه ها و پوشاندن روز به شب: «و هُوَ الَّذى مَدَّ الاَرضَ وجَعَلَ فيها رَوسِىَ و اَنهرًا و مِن كُلِّ الثَّمَرتِ جَعَلَ فيها زَوجَينِ اثنَينِ يُغشِى الَّيلَ النَّهارَ اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَتَفَكَّرون» (سوره رعد/13،3)، آمدن باران و سيراب شدن مردمان و رويش گياهان و درختان به وسيله آن: «هُوَ الَّذى اَنزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَكُم مِنهُ شَرابٌ و مِنهُ شَجَرٌ فيهِ تُسيمون × يُنبِتُ لَكُم بِهِ الزَّرعَ والزَّيتونَ والنَّخيلَ والاَعنبَ و مِن كُلِّ الثَّمَرتِ اِنَّ فى ذلِكَ لاَيَةً لِقَوم يَتَفَكَّرون» (سوره نحل/16،10 - 11)، آفرينش همسر براى انسان و قرار دادن مودّت و رحمت بين همسران: «و مِن ءايتِهِ اَن خَلَقَ لَكُم مِن اَنفُسِكُم اَزوجـًا لِتَسكُنوا اِلَيها و جَعَلَ بَينَكُم مَوَدَّةً و رَحمَةً اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَتَفَكَّرون» (سوره روم/30،21)، مرگ و حيات و خواب و بيدارى انسان ها: «اَللّهُ يَتَوَفَّى الاَنفُسَ حينَ مَوتِها والَّتى لَم تَمُت فى مَنامِها فَيُمسِكُ الَّتى قَضى عَلَيهَا المَوتَ و يُرسِلُ الاُخرى اِلى اَجَل مُسَمًّى اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَتَفَكَّرون» (سوره زمر/39،42)، كشتى هايى كه در دريا روان اند با آنچه به مردم سود مى رساند، زنده ساختن زمين مرده به وسيله نزول باران و پراكندگى هر گونه جنبنده اى در زمين، تغيير مسير بادها و ابرهاى مسخر در ميان زمين و آسمان: «...والفُلكِ الَّتى تَجرى فِى البَحرِ بِما يَنفَعُ النّاسَ وما اَنزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ مِن ماء فَاَحيا بِهِ الاَرضَ بَعدَ مَوتِها وبَثَّ فيها مِن كُلِّ دابَّة و تَصريفِ الرِّيحِ والسَّحابِ المُسَخَّرِ بَينَ السَّماءِ والاَرض لاَيت لِقَوم يَعقِلون» (سوره بقره/2،164)، بيم آور و اميدبخش نماياندن برق: «و مِن ءايتِهِ يُريكُمُ البَرقَ خَوفـًا و طَمَعـًا... اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَعقِلون» (سوره روم/30،24) و زنده ساختن برخى از مردگان در دنيا: «...كَذلِكَ يُحىِ اللّهُ المَوتى و يُريكُم ءايتِهِ لَعَلَّكُم تَعقِلون». (سوره بقره/2،73؛ نيز 259)

قرآن كريم انسان ها را از تفكر در ذات الهى برحذر داشته است: «و يُحَذِّرُكُمُ اللّهُ نَفسَه» (سوره آل عمران/3،28، 30)[۴۲]، زيرا مخلوقات نمى توانند به وى احاطه علمى پيدا كنند: «و لايُحيطونَ بِهِ عِلما» (سوره طه/20،110)؛ اما درباره تفكر در صفات و اسما و افعال خدا چنين منعى نيست، بلكه در آيات بسيارى به آن تشويق شده است.[۴۳] به گفته برخى، در طريق معنوى تفكر، حجاب است و خداوند جلى تر از آن است كه عقل با تفكر و نظر او را بشناسد و بر عاقل است كه قلب خود را از تفكر تهى سازد و آنگاه كه مى خواهد خدا را بشناسد بايد از راه مشاهده باشد.[۴۴]

آثار تفكر

تفكر در آيات الهى و شگفتى هاى آفرينش، انسان را به ایمان صحيح راهنمايى مى كند، زيرا اين كارهاى شگفت تنها از خداوندى صادر مى شود كه زنده و پابرجا و توانا و بى نياز از همه است.[۴۵]

برخى آثار تفكر كه از آيات قرآن استفاده مى شوند عبارت اند از:

  • راهيابى انسان به توحيد در پرستش: «قالَ اَفَتَعبُدونَ مِن دونِ اللّهِ مالا يَنفَعُكُم شيـًا و لايَضُرُّكُم × اُفّ لَكُم ولِما تَعبُدونَ مِن دونِ اللّهِ اَفَلا تَعقِلون».(سوره انبياء/21، 66 - 67)
  • شناخت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و بيم دهى آشكار وى: «اَو لَم يَتَفَكَّروا ما بِصاحِبِهِم مِن جِنَّة اِن هُوَ اِلاّ نَذيرٌ مُبين». (سوره اعراف/7،184؛ نيز سوره سبا/34، 46)
  • توجه كردن به آخرت و دنيا را مايه سرگرمى دانستن: «و مَا الحَيوةُ الدُّنيا اِلاّ لَعِبٌ و لَهوٌ و لَلدّارُ الأخِرَةُ خَيرٌ لِلَّذينَ يَتَّقونَ اَفَلا تَعقِلون» (سوره انعام/6،32؛ نيز سوره اعراف/7،169؛ سوره يوسف/12، 109) و توجه به بيهوده نبودن خلقت (سوره آل عمران/3،191)، زيرا با ملاحظه اين كه هر موجود كوچكى از اين جهان بزرگ هدفى دارد نمى توان باور كرد كه مجموعه جهان بى هدف باشد[۴۶]، بر همين اساس مؤمنان بعد از تدبر و تفكر در آيات الهى به خداوند رو كرده و به حكمت او در آفرينش موجودات پى مى برند.[۴۷]

در روايات نيز تفكر، دليل عاقل[۴۸]، بهترين عبادت [۴۹]، حيات قلب بصير[۵۰]، آينه ديدن بدى ها و خوبى ها[۵۱]، دعوت كننده به نيكى و عمل به آن[۵۲]، مايه عبرت[۵۳] و مايه بصيرت[۵۴] معرفى شده است.

تفكر نكردن نيز پيامدهايى دارد كه در پاره اى آيات به برخى از آنها اشاره شده است؛ مانند:

  • افترازدن و دروغ بستن به خدا: «ولكِنَّ الَّذينَ كَفَروا يَفتَرونَ عَلَى اللّهِ الكَذِبَ واَكثَرُهُم لايَعقِلون». (سوره مائده/5،103)
  • بى ادبى به ساحت پيامبر صلى الله عليه و آله: «اِنَّ الَّذينَ يُنادونَكَ مِن وراءِ الحُجُرتِ اَكثَرُهُم لايَعقِلون». (سوره حجرات/49،4)
  • به مسخره و بازى گرفتن نماز هنگام فراخوانى به آن: «و اِذا نادَيتُم اِلَى الصَّلوةِ اتَّخَذوها هُزُوًا ولَعِبـًا ذلِكَ بِاَنَّهُم قَومٌ لايَعقِلون». (سوره مائده/5،58)
  • و اختلاف و تفرقه: «لايُقتِلونَكُم جَميعـًا اِلاّ فى قُرًى مُحَصَّنَة اَو مِن وراءِ جُدُر بَأسُهُم بَينَهُم شَديدٌ تَحسَبُهُم جَميعـًا و قُلوبُهُم شَتّى ذلِكَ بِاَنَّهُم قَومٌ لايَعقِلون». (سوره حشر/59،14)

موضوعات مناسب برای تفکر

تفكر در عالم خلقت

یكی تفكر در عالم خلقت است برای معرفت و شناسایی خدا و در واقع كشف عالم برای شناختن خدا. در خود قرآن می بینیم چقدر این موضوع تكرار شده:

إِنَّ فِی خَلْقِ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ اِخْتِلافِ اَللَّیْلِ وَ اَلنَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی اَلْأَلْبابِ. `اَلَّذِینَ یَذْكُرُونَ اَللّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَكَّرُونَ فِی خَلْقِ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ [۵۵].

شك ندارد كه اگر انسان در كار عالم و در نظامات عالم و در دقایق مخلوقات تأمل و دقت كند و هدفش از این تأمل و دقت و كشف رازهای عالم این باشد كه به حقیقت، بیشتر راه یابد و خدا را بیشتر بشناسد، این هم علم است و هم عبادت، تفكر علمی است و عبادت. [۵۶]

تفكر در تاریخ

باز از انحاء تفكراتی كه در خود قرآن مجید به آنها توجه شده است تفكر در تاریخ و در سرنوشت و سرگذشت اقوام و ملل گذشته است.

قرآن، قصص و حكایات و چیزهایی را كه ما اسمش را «تاریخ» می گذاریم به طور اشاره ذكر می كند، ولی قسمتهایی را كه مایه های آموزش در آن زیاد است بیشتر یادآوری می كند و مخصوصا این مطلب را توجه می دهد كه ما قصه و حكایت را ذكر نمی كنیم فقط برای اینكه یك سمری به اصطلاح شده باشد و یك وقتی گذرانده باشید: فَاقْصُصِ اَلْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَكَّرُونَ [۵۷].

این هم خودش نوعی تفكر است كه باز از نظر اسلام عبادت است. [۵۸]

تفكر انسان درباره خود

یكی دیگر از تفكرهایی كه عبادت است- كه منظور ما در این بحث بیشتر این قسمت است- تفكر كردن انسان درباره خودش است؛ یعنی خود انسان موضوع تفكر خودش باشد، و این دوگونه است: یك وقت خود انسان به عنوان یك موضوع علمی موضوع تفكر اوست (این، جزء دسته اول می شود) و یك وقت انسان درباره كارهای خودش تفكر می كند، درباره اینكه چگونه تصمیم بگیرد و چگونه كار كند، همین جور علی العمیاء تسلیم حوادث و جریانات نباشد. مقصود دومی است. [۵۹]

پانویس

  1. لسان العرب، ج 10، ص 307، «فكر».
  2. الصحاح، ج 2، ص 783، «فكر».
  3. التحقيق، ج 9، ص 126، «فكر».
  4. لسان العرب، ج 10، ص 307.
  5. شرح منظومه، ج 1، ص 84.
  6. نثر طوبى، ج 2، ص 270.
  7. شرح منظومه، ج 1، ص 84.
  8. مفردات، ص 643 «فكر»؛ نثر طوبى، ج 2، ص 270.
  9. شرح منظومه، ج 1، ص 84.
  10. الموسوعة الذهبيه، ج 10، ص 202.
  11. نمونه، ج 9، ص 76؛ مجمع البيان، ج 5، ص 236.
  12. الميزان، ج 8، ص 381.
  13. الفروق اللغويه، ص 121.
  14. نثر طوبى، ج 1، ص 252.
  15. الفروق اللغويه، ص 121.
  16. نثر طوبى، ج 2، ص 475.
  17. همان، ص 179.
  18. الموسوعه الذهبيه، ج 10، ص 202.
  19. الميزان، ج 5، ص 255.
  20. همان.
  21. الموسوعة الذهبيه، ج 10، ص 202.
  22. الميزان، ج 5، ص 255.
  23. نمونه، ج 8، ص 390.
  24. الميزان، ج 17، ص 347.
  25. المنير، ج 9، ص 165.
  26. بحارالانوار، ج 1، ص 88، 94.
  27. بحارالانوار، ج 68، ص 327.
  28. كشف الاسرار، ج 2، ص 387.
  29. بحارالانوار، ج 66، ص 293.
  30. كشف الاسرار، ج 2، ص 387.
  31. كشف الاسرار، ج 2، ص 387؛ كنزالدقائق، ج 2، ص 320.
  32. ر.ك: الاشارات والتنبيهات، ج 1، ص 11 ، 77.
  33. الميزان، ج 20، ص 86 - 87.
  34. الميزان، ج 5، ص 338.
  35. الميزان، ج 19، ص 353.
  36. الموسوعة الذهبيه، ج 10، ص 202 - 203.
  37. تفسير موضوعى، ج 6، ص 86.
  38. نثر طوبى، ج 1، ص 252-253.
  39. الميزان، ج 8، ص 348.
  40. الميزان، ج 20، ص 274.
  41. الميزان، ج 19، ص 225.
  42. شرح فصوص الحكم، ص 17.
  43. الميزان، ج 4، ص 90.
  44. جامع الاسرار، ص 288، 490 - 491.
  45. المنير، ج 4، ص 209.
  46. نمونه، ج 3، ص 246.
  47. المنير، ج 4، ص 207.
  48. بحارالانوار، ج 1، ص 136.
  49. بحارالانوار، ج 2، ص 22.
  50. بحارالانوار، ج 75، ص 112.
  51. بحارالانوار، ج 72، ص 67.
  52. بحارالانوار، ج 68، ص 322، 328.
  53. غررالحكم، ج 1، ص 318، كلمه 112.
  54. همان.
  55. آل عمران/190 و 191
  56. تعلیم و تربیت در اسلام،استاد مطهری، در دسترس در http://www.mortezamotahari.com/fa/bookview.html?BookId=8202&BookArticleID=130135 شهید مطهری، بازیابی: 20آبان 1392
  57. اعراف/176
  58. تعلیم و تربیت در اسلام،استاد مطهری، در دسترس در http://www.mortezamotahari.com/fa/bookview.html?BookId=8202&BookArticleID=130135&Change=Next شهید مطهری، بازیابی: 20آبان 1392
  59. تعلیم و تربیت در اسلام،استاد مطهری، در دسترس در http://www.mortezamotahari.com/fa/bookview.html?BookId=8202&BookArticleID=130136&Change=Next شهید مطهری، بازیابی: 20آبان 1392

منابع

دائرة المعارف قرآن کریم، ج 8، بخش فلسفه و کلام، صص 384-392.