شناسه ناقص است
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

تفکر: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{خوب}}
 
{{خوب}}
  
تفکر سير در معلومات موجود است تا مجهولاتى كه ملازم با آنهايند معلوم گردند.<ref>نثر طوبى، ج 2، ص 270.</ref> و این ویژگی‌ منحصر به فرد انسان در میان تمامی موجودات خاکی است. تفکر، یک امر [[فطرت|فطری]] در وجود انسان و ناشی از طبیعت انسانی است؛ چنانچه هیچ کسی بدون تفکر و به کار گیری [[عقل]]، نمی تواند زندگی کند.<ref> فایده منطق چیست؟،دانشنامه رشد </ref>  
+
«تفکر» سير در معلومات موجود است تا مجهولاتى كه ملازم با آنهايند معلوم گردند.<ref>نثر طوبى، ج 2، ص 270.</ref> این ویژگی‌ منحصر به فرد [[انسان]] در میان تمامی موجودات خاکی است. تفکر، یک امر [[فطرت|فطری]] در وجود انسان و ناشی از طبیعت انسانی است؛ چنانچه هیچ کسی بدون تفکر و به کار گیری [[عقل]]، نمی تواند زندگی کند.<ref> فایده منطق چیست؟،دانشنامه رشد </ref>  
  
 
==واژه های همسوی تفکر==
 
==واژه های همسوی تفکر==
واژه تفكر با واژه هايى همچون '''اعتبار'''، '''تذكر'''، '''تدبّر'''، '''نظر'''، '''عقل''' و '''علم''' همسو و مرتبط است، گرچه تفاوت هايى نيز بين آنها وجود دارد، چنان كه گفته شده: حقيقت تفكر احضار دو معرفت در قلب براى نتيجه گرفتن معرفت سوم و «اعتبار» عبور از دو معرفت به معرفت سوم و تذكر برخورد به دو معرفت است.<ref>الموسوعة الذهبيه، ج 10، ص 202.</ref> برخى در تفاوت تفكّر با تذكر گفته اند: «تفكر» شناخت چيزى است، هر چند قبلا هيچ گونه اطلاعى از آن وجود نداشته باشد؛ ولى «تذكر» در موردى است كه انسان قبلا با آن موضوع هر چند از طريق آگاهى هاى فطرى آشنايى داشته باشد.<ref>نمونه، ج 9، ص 76؛ مجمع البيان، ج 5، ص 236.</ref>برخى هم تذكر را تفكر در امورى براى راه يافتن به نتيجه اى دانسته اند كه مورد غفلت واقع شده يا پيش از آن مجهول بوده است.<ref>الميزان، ج 8، ص 381.</ref>
+
واژه تفكر با واژه هايى همچون '''اعتبار'''، '''تذكر'''، '''تدبّر'''، '''نظر'''، '''عقل''' و '''علم''' همسو و مرتبط است، گرچه تفاوت هايى نيز بين آنها وجود دارد، چنان كه گفته شده: حقيقت تفكر احضار دو معرفت در قلب براى نتيجه گرفتن معرفت سوم و «اعتبار» عبور از دو معرفت به معرفت سوم و تذكر برخورد به دو معرفت است.<ref>الموسوعة الذهبيه، ج 10، ص 202.</ref> برخى در تفاوت تفكّر با تذكر گفته اند: «تفكر» شناخت چيزى است، هر چند قبلا هيچ گونه اطلاعى از آن وجود نداشته باشد؛ ولى «تذكر» در موردى است كه انسان قبلا با آن موضوع هر چند از طريق آگاهى هاى فطرى آشنايى داشته باشد.<ref>نمونه، ج 9، ص 76؛ مجمع البيان، ج 5، ص 236.</ref> برخى هم تذكر را تفكر در امورى براى راه يافتن به نتيجه اى دانسته اند كه مورد غفلت واقع شده يا پيش از آن مجهول بوده است.<ref>الميزان، ج 8، ص 381.</ref>
  
در تفاوت بين تفكر و تدبر هم گفته شده كه «تدبر» تصرف قلب در توجه به عواقب امور<ref>الفروق اللغويه، ص 121.</ref> و رموز آن<ref> نثر طوبى، ج 1، ص 252.</ref> ولى «تفكر» تصرف قلب در توجه به ادله است.<ref>الفروق اللغويه، ص 121.</ref> نظر نيز به معانى مختلفى<ref>نثر طوبى، ج 2، ص 475.</ref> مانند فكر و انديشه كردن آمده است. عقل هم به معناى مصدرى، ادراك كامل چيزى و به معناى اسمى، حقيقتى است كه خوب و بد و حق و باطل و راست و دروغ را تشخيص می دهد.<ref>همان، ص 179.</ref> به گفته اى، ثمره فكر، علم است و از آن در قلب تغييرى حاصل مى شود كه حال ناميده مى شود و از حال تغييرى در جوارح پديد مى آيد كه عمل خوانده مى شود.<ref>الموسوعه الذهبيه، ج 10، ص 202.</ref>
+
در تفاوت بين تفكر و تدبر هم گفته شده كه «تدبر» تصرف قلب در توجه به عواقب امور<ref>الفروق اللغويه، ص 121.</ref> و رموز آن است،<ref> نثر طوبى، ج 1، ص 252.</ref> ولى «تفكر» تصرف قلب در توجه به ادله است.<ref>الفروق اللغويه، ص 121.</ref> «نظر» نيز به معانى مختلفى<ref>نثر طوبى، ج 2، ص 475.</ref> مانند فكر و انديشه كردن آمده است. «عقل» هم به معناى مصدرى، ادراك كامل چيزى و به معناى اسمى، حقيقتى است كه خوب و بد و حق و باطل و راست و دروغ را تشخيص می دهد.<ref>همان، ص 179.</ref> به گفته اى، ثمره فكر، «علم» است و از آن در قلب تغييرى حاصل مى شود كه حال ناميده مى شود و از حال تغييرى در جوارح پديد مى آيد كه عمل خوانده مى شود.<ref>الموسوعه الذهبيه، ج 10، ص 202.</ref>
  
در [[قرآن كريم]] افزون بر واژه تفكر كه مشتقات آن كه 18 بار بكار رفته، مشتقّات واژه هاى مرتبط با موضوع تفكر، نظير تدبّر، تذكر، تفقه، تفكير، اعتبار، نظر و عقل نيز فراوان بكار رفته است.
+
در [[قرآن كريم]] افزون بر واژه تفكر كه مشتقات آن كه 18 بار بكار رفته، مشتقّات واژه هاى مرتبط با موضوع تفكر، نظير تدبّر، تذكر، تفقه، اعتبار، نظر و عقل نيز فراوان بكار رفته است.
  
 
==اهميت و جايگاه تفكر==
 
==اهميت و جايگاه تفكر==
  
بدون شك حيات انسانى حياتى فكرى است و آن با ادراكى سامان مى يابد كه فكر ناميده مى شود. لازمه اين سخن آن است كه فكر هر چه صحيح تر و تامتر باشد حيات و زندگى استوارتر خواهد بود، بنابراين زندگى استوار انسانى با فكر استوار رابطه مستقيم دارد. اين حقيقت را خداوند با راه هاى مختلف و اسلوب هاى متنوع بيان كرده است؛ مانند آنجا كه در تمثيلى، هدايت يافتگان را در برابر گمراهان قرار داده، مى فرمايد: آيا كسى كه مرده دل بود و زنده اش گردانيديم و براى او نورى پديد آورديم تا در پرتو آن، در ميان مردم راه برود، همانند كسى است كه گويى در تاريكى ها گرفتار است و از آن بيرون شدنى نيست: {{متن قرآن|«أَوَمَنْ كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا»}}.([[سوره انعام]]/6،122)
+
بدون شك حيات انسانى حياتى فكرى است و آن با ادراكى سامان مى يابد كه فكر ناميده مى شود. لازمه اين سخن آن است كه فكر هر چه صحيح تر و تامتر باشد حيات و زندگى استوارتر خواهد بود، بنابراين زندگى استوار انسانى با فكر استوار رابطه مستقيم دارد. اين حقيقت را خداوند با راه هاى مختلف و اسلوب هاى متنوع بيان كرده است؛ مانند آنجا كه در تمثيلى، هدايت يافتگان را در برابر گمراهان قرار داده، مى فرمايد: {{متن قرآن|«أَوَمَنْ كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا»}} ([[سوره انعام]]/122)؛ آيا كسى كه مرده دل بود و زنده اش گردانيديم و براى او نورى پديد آورديم تا در پرتو آن، در ميان مردم راه برود، همانند كسى است كه گويى در تاريكى ها گرفتار است و از آن بيرون شدنى نيست.
  
يا آنجا كه دانايان را با نادانان برابر نمى داند: {{متن قرآن|«هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ»}} ([[سوره زمر]]/39،9 و نيز 18 و [[سوره مجادله]]/58، 11)، افزون بر اين يادآور مى شود كه آنچه به آن دعوت و هدايت مى كند راهى است از راه هاى فكرى، چون قرآن را دعوت كننده به بهترين ملت يا سنت يا طريقه دانسته است: {{متن قرآن|«إِنَّ هَٰذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ»}} ([[سوره اسراء]]/17،9) و به هر حال آن طريقه و سنت، صراطى است حياتى كه استوارتر بودن آن متوقف بر اين است كه طريق فكر در آن استوارتر باشد؛ همچنين به صراط مستقيم و راه روشنى هدايت مى كند كه نه مخالف با حق بوده و نه برخى اجزاى آن، مخالف با برخى ديگر است: {{متن قرآن|«قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ × يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ»}}. ([[سوره مائده]]/15 - 16) خداوند متعالى در كتاب خويش حتى در يك آيه از بندگان نخواسته تا كوركورانه به او و آنچه از جانب اوست ايمان بياورند، يا ندانسته در راهى قدم نهند.<ref>الميزان، ج 5، ص 255.</ref>
+
يا آنجا كه دانايان را با نادانان برابر نمى داند: {{متن قرآن|«هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ»}} ([[سوره زمر]]/9 و نيز [[سوره مجادله]]/11). افزون بر اين يادآور مى شود كه آنچه به آن دعوت و هدايت مى كند راهى است از راه هاى فكرى، چون [[قرآن]] را دعوت كننده به بهترين ملت يا سنت يا طريقه دانسته است: {{متن قرآن|«إِنَّ هَٰذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ»}} ([[سوره اسراء]]/9) و به هر حال آن طريقه و سنت، صراطى است حياتى كه استوارتر بودن آن متوقف بر اين است كه طريق فكر در آن استوارتر باشد؛ همچنين به صراط مستقيم و راه روشنى هدايت مى كند كه نه مخالف با حق بوده و نه برخى اجزاى آن، مخالف با برخى ديگر است: {{متن قرآن|«قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ × يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ»}}. ([[سوره مائده]]/15-16) خداوند متعالى در كتاب خويش حتى در يك آيه از بندگان نخواسته تا كوركورانه به او و آنچه از جانب اوست ايمان بياورند، يا ندانسته در راهى قدم نهند.<ref>الميزان، ج 5، ص 255.</ref>
  
خداوند سبحان حتى شرايعى را كه براى بندگان جعل كرده ـ با اين كه عقل به تفاصيل ملاكات آنها راه ندارد ـ به امورى كه به منزله استدلال است تعليل كرده؛ مانند اين كه نماز را بازدارنده از فحشا و منكر: {{متن قرآن|«إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ...»}} ([[سوره عنكبوت]]/29،45)، روزه را مايه تقوا: {{متن قرآن|«كُتِبَ عَلَيكُمُ الصّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِن قَبلِكُم لَعَلَّكُم تَتَّقون»}} ([[سوره بقره]]/2،183) و [[وضو]] را وسيله طهارت معرفى كرده است: {{متن قرآن|«ما يُريدُاللّهُ لِيَجعَلَ عَلَيكُم مِن حَرَج ولكِن يُريدُ لِيُطَهِّرَكُم ولِيُتِمَّ نِعمَتَهُ عَلَيكُم لَعَلَّكُم تَشكُرون»}}.([[سوره مائده]]/5،6) اين ادراك عقلى ـ يعنى طريقه فكر صحيح كه قرآن كريم مردم را در تشخيص حق و باطل، خير و شر و نفع و ضرر به آن ارجاع داده ـ همان چيزى است كه انسان بر حسب فطرت خويش از آن آگاه است<ref> همان.</ref> يا به گفته برخى گاهى با تقليد و گاهى با ممارست و در [[پيامبران]] با نور الهى در اصل فطرت محقق مى شود.<ref>الموسوعة الذهبيه، ج 10، ص 202.</ref>
+
خداوند سبحان حتى شرايعى را كه براى بندگان جعل كرده ـ با اين كه عقل به تفاصيل ملاكات آنها راه ندارد ـ به امورى كه به منزله استدلال است تعليل كرده؛ مانند اين كه [[نماز]] را بازدارنده از فحشا و منكر: {{متن قرآن|«إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ...»}} ([[سوره عنكبوت]]/45[[روزه]] را مايه تقوا: {{متن قرآن|«كُتِبَ عَلَيكُمُ الصّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِن قَبلِكُم لَعَلَّكُم تَتَّقون»}} ([[سوره بقره]]/183) و [[وضو]] را وسيله طهارت معرفى كرده است: {{متن قرآن|«ما يُريدُاللّهُ لِيَجعَلَ عَلَيكُم مِن حَرَج ولكِن يُريدُ لِيُطَهِّرَكُم ولِيُتِمَّ نِعمَتَهُ عَلَيكُم لَعَلَّكُم تَشكُرون»}}.([[سوره مائده]]/6) اين ادراك عقلى ـ يعنى طريقه فكر صحيح كه قرآن كريم مردم را در تشخيص حق و باطل، خير و شر و نفع و ضرر به آن ارجاع داده ـ همان چيزى است كه انسان بر حسب [[فطرت]] خويش از آن آگاه است<ref> همان.</ref> يا به گفته برخى گاهى با تقليد و گاهى با ممارست و در [[پيامبران]] با نور الهى در اصل فطرت محقق مى شود.<ref>الموسوعة الذهبيه، ج 10، ص 202.</ref>
  
 
[[قرآن كریم]] به '''تفكر و تدبر''' بسيار اهميت داده و شمار فراوانى از آيات براى ترغيب به آن آمده اند، چنان كه با جستجو در آيات بدست مى آيد كه خداوند بيش از 300 مورد انسان را به تفكر، تذكر و تعقل دعوت كرده است.<ref>الميزان، ج 5، ص 255.</ref>  
 
[[قرآن كریم]] به '''تفكر و تدبر''' بسيار اهميت داده و شمار فراوانى از آيات براى ترغيب به آن آمده اند، چنان كه با جستجو در آيات بدست مى آيد كه خداوند بيش از 300 مورد انسان را به تفكر، تذكر و تعقل دعوت كرده است.<ref>الميزان، ج 5، ص 255.</ref>  
  
افزون بر اين در آيات بسيارى عدم تفكر و تعقل را توبيخ و ملامت كرده است: {{متن قرآن|«قُل لااَقولُ لَكُم عِندى خَزائِنُ اللّهِ ولا اَعلَمُ الغَيبَ و لا اَقولُ لَكُم اِنّى مَلَكٌ اِن اَتَّبِعُ اِلاّ ما يوحى اِلَىَّ قُل هَل يَستَوِى الاَعمى والبَصيرُ اَفَلا تَتَفَكَّرون»}} ([[سوره انعام]]/6،50)، {{متن قرآن|«و مَا الحَيوةُ الدُّنيا اِلاّ لَعِبٌ ولَهوٌ ولَلدّارُ الأخِرَةُ خَيرٌ لِلَّذينَ يَتَّقونَ اَفَلا تَعقِلون»}} ([[سوره انعام]]/6،32) و براى آنان كه در مسير جهل و عدم تعقل گام برمى دارند و از سرمايه فكر و خرد خويش استفاده نمى كنند رجس و پليدى شك و ترديد قرار داده است، آنچنان كه به ايمان موفق نمى شوند: {{متن قرآن|«و ما كانَ لِنَفس اَن تُؤمِنَ اِلاّ بِاِذنِ اللّهِ ويَجعَلُ الرِّجسَ عَلَى الَّذينَ لايَعقِلون»}}. ([[سوره يونس]]/10،100)<ref> نمونه، ج 8، ص 390.</ref>
+
افزون بر اين در آيات بسيارى عدم تفكر و تعقل را توبيخ و ملامت كرده است: {{متن قرآن|«قُل لااَقولُ لَكُم عِندى خَزائِنُ اللّهِ ولا اَعلَمُ الغَيبَ و لا اَقولُ لَكُم اِنّى مَلَكٌ اِن اَتَّبِعُ اِلاّ ما يوحى اِلَىَّ قُل هَل يَستَوِى الاَعمى والبَصيرُ اَفَلا تَتَفَكَّرون»}} ([[سوره انعام]]/50)، {{متن قرآن|«و مَا الحَيوةُ الدُّنيا اِلاّ لَعِبٌ ولَهوٌ ولَلدّارُ الأخِرَةُ خَيرٌ لِلَّذينَ يَتَّقونَ اَفَلا تَعقِلون»}} ([[سوره انعام]]/32) و براى آنان كه در مسير جهل و عدم تعقل گام برمى دارند و از سرمايه فكر و خرد خويش استفاده نمى كنند رجس و پليدى شك و ترديد قرار داده است، آنچنان كه به ايمان موفق نمى شوند: {{متن قرآن|«و ما كانَ لِنَفس اَن تُؤمِنَ اِلاّ بِاِذنِ اللّهِ ويَجعَلُ الرِّجسَ عَلَى الَّذينَ لايَعقِلون»}}. ([[سوره يونس]]/100)<ref> نمونه، ج 8، ص 390.</ref>
  
از نگاه [[قرآن]] اعراض كنندگان از تعقل، از چارپايان نيز كمترند: {{متن قرآن|«اِنَّ شَرَّ الدَّوابِّ عِندَاللّهِ الصُّمُّ البُكمُ الَّذينَ لايَعقِلون»}}. ([[سوره انفال]]/8،22) و ادراك حق به وسيله تعقل غايت آفرينش وى بر حسب حيات معنوى اوست، چنان كه رسيدن به اجل مسمّا (مدت مقرر) غايت حيات صورى دنيوى اوست: {{متن قرآن|«ولِتَبلُغوا اَجَلاً مُسَمًّى ولَعَلَّكُم تَعقِلون»}}. ([[سوره غافر]]/40،67)<ref>الميزان، ج 17، ص 347.</ref>
+
از نگاه [[قرآن]] اعراض كنندگان از تعقل، از چارپايان نيز كمترند: {{متن قرآن|«اِنَّ شَرَّ الدَّوابِّ عِندَاللّهِ الصُّمُّ البُكمُ الَّذينَ لايَعقِلون»}}. ([[سوره انفال]]/22) و ادراك حق به وسيله تعقل غايت آفرينش وى بر حسب حيات معنوى اوست، چنان كه رسيدن به اجل مسمّا (مدت مقرر) غايت حيات صورى دنيوى اوست: {{متن قرآن|«ولِتَبلُغوا اَجَلاً مُسَمًّى ولَعَلَّكُم تَعقِلون»}}. ([[سوره غافر]]/67)<ref>الميزان، ج 17، ص 347.</ref>
  
برخى با توجه به آياتى چون {{متن قرآن|«اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَتَفَكَّرون»}} ([[سوره زمر]]/39،42) و {{متن قرآن|«كَذلِكَ نُفَصِّلُ الأيتِ لِقَوم يَتَفَكَّرون»}} ([[سوره يونس]]/10،24) تفكر را مبدأ وصول به حقيقت، علم و شناخت معرفى كرده اند.<ref>المنير، ج 9، ص 165.</ref> روايات نيز تصريح مى كنند كه هيچ عبادتى همانند تفكر نيست<ref>بحارالانوار، ج 1، ص 88، 94.</ref>؛ نيز اين كه ساعتى تفكر برتر از عبادت يك<ref> بحارالانوار، ج 68، ص 327.</ref> ،7 <ref> كشف الاسرار، ج 2، ص 387.</ref> ،60<ref> بحارالانوار، ج 66، ص 293.</ref> و 70 سال <ref> كشف الاسرار، ج 2، ص 387.</ref> است و اين تفاوت به لحاظ اختلاف مراتب شخص متفكر و موضوع تفكر است.<ref> كشف الاسرار، ج 2، ص 387؛ كنزالدقائق، ج 2، ص 320.</ref> در علم منطق نيز تفكر، شاخصه اصلى و فصل مميز انسان از ديگر حيوانات به شمار آمده و انسان را حيوان ناطق (:متفكر) تعريف كرده اند.<ref>ر.ك: الاشارات والتنبيهات، ج 1، ص 11 ، 77.</ref>
+
برخى با توجه به آياتى چون {{متن قرآن|«اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَتَفَكَّرون»}} ([[سوره زمر]]/42) و {{متن قرآن|«كَذلِكَ نُفَصِّلُ الأيتِ لِقَوم يَتَفَكَّرون»}} ([[سوره يونس]]/24) تفكر را مبدأ وصول به حقيقت، علم و شناخت معرفى كرده اند.<ref>المنير، ج 9، ص 165.</ref> روايات نيز تصريح مى كنند كه هيچ عبادتى همانند تفكر نيست<ref>بحارالانوار، ج 1، ص 88، 94.</ref>؛ و اين كه ساعتى تفكر برتر از عبادت يك<ref> بحارالانوار، ج 68، ص 327.</ref> یا 70 سال<ref> كشف الاسرار، ج 2، ص 387.</ref> است و اين تفاوت به لحاظ اختلاف مراتب شخص متفكر و موضوع تفكر است.<ref> كشف الاسرار، ج 2، ص 387؛ كنزالدقائق، ج 2، ص 320.</ref> در علم [[منطق]] نيز تفكر، شاخصه اصلى و فصل مميز انسان از ديگر حيوانات به شمار آمده و انسان را حيوان ناطق (:متفكر) تعريف كرده اند.<ref>ر.ك: الاشارات والتنبيهات، ج 1، ص 11 ، 77.</ref>
  
تفكر در صورتى انسان را به حق و حقيقت رهنمون مى شود كه در فضايى عارى از هر گونه وابستگى، دلبستگى و پيشداورى انجام شود وگرنه چنانچه شخص متفكر قبل از تفكر، گرايش خود را به سمت و سويى خاص مشخص كرده و از پيش تصميم گرفته باشد تفكر او در همان محدوده صورت گرفته و به نتيجه دلخواه وى مى رسد، چنان كه وليد بن مغيره با اين گرايش كه مى خواست درباره [[قرآن]] چيزى بگويد كه دعوت به آن را باطل و قوم خويش را راضى كند، مى انديشيد كه قرآن را شعر معرفى كند يا افسانه يا كهانت يا سحر. او در اين محدوده انديشيد و سرانجام به اين نتيجه رسيد كه بگويد قرآن سحر و ساخته دست بشر است، از اين رو به شدت مورد غضب و نفرين خداوند قرار گرفت:<ref>الميزان، ج 20، ص 86 - 87.</ref> {{متن قرآن|«إِنَّهُ فَكَّرَ وَقَدَّرَ × فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ × ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ ×ثُمَّ نَظَرَ × ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ× ثُمَّ أَدْبَرَ وَاسْتَكْبَرَ × فَقَالَ إِنْ هَٰذَا إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ ×إِنْ هَٰذَا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَر»}}. ([[سوره مدثر]]/74،18 - 25)
+
تفكر در صورتى انسان را به حق و حقيقت رهنمون مى شود كه در فضايى عارى از هر گونه وابستگى و پيشداورى انجام شود وگرنه چنانچه شخص متفكر قبل از تفكر، گرايش خود را به سمت و سويى خاص مشخص كرده و از پيش تصميم گرفته باشد، تفكر او در همان محدوده صورت گرفته و به نتيجه دلخواه وى مى رسد، چنانكه وليد بن مغيره با اين گرايش كه مى خواست درباره [[قرآن]] چيزى بگويد كه دعوت به آن را باطل و قوم خويش را راضى كند، مى انديشيد كه قرآن را شعر يا افسانه يا كهانت يا سحر معرفى كند. او در اين محدوده انديشيد و سرانجام به اين نتيجه رسيد كه بگويد قرآن سحر و ساخته دست بشر است، از اين رو به شدت مورد غضب و نفرين خداوند قرار گرفت:<ref>الميزان، ج 20، ص 86 - 87.</ref> {{متن قرآن|«إِنَّهُ فَكَّرَ وَقَدَّرَ × فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ × ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ ×ثُمَّ نَظَرَ × ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ× ثُمَّ أَدْبَرَ وَاسْتَكْبَرَ × فَقَالَ إِنْ هَٰذَا إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ ×إِنْ هَٰذَا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَر»}}. ([[سوره مدثر]]/18-25)
  
 
==خاستگاه تفكر==
 
==خاستگاه تفكر==
  
بر اساس آيه 31 [[سوره مائده]]/5، پس از آن كه قابيل هابيل را كشت، خداوند زاغى را برانگيخت تا زمين را بكاود و به او نشان دهد چگونه جسد برادرش را پنهان كند: {{متن قرآن|«فَبَعَثَ اللّهُ غُرابـًا يَبحَثُ فِى الاَرضِ لِيُرِيَهُ كَيفَ يُورى سَوءَةَ اَخِيه...»}}. اين آيه كه در نوع خود بى نظير است، بيانگر حال انسان در بهره ورى از حس است؛ بدين صورت كه او ابتدا خواص اشيا را از ناحيه حس تحصيل مى كند. سپس با تفكر در آنها به اهداف و مقاصد خود در زندگى دست مى يابد، همان گونه كه در بحث علمى شناخت شناسى ـ برخلاف نظر كسانى كه علم را فطرىِ انسان و بر اساس تذكر مى دانند ـ به اثبات رسيده كه علوم و معارف فكرىِ انسان همه به حس منتهى مى شوند؛ توضيح آن كه، انسان داراى علوم گسترده غيرقابل شمارشى است كه روز به روز افزايش مى يابند و اگر به گذشته بازگرديم خواهيم ديد علوم بالفعل وى به تدريج نقصان يافته و در نهايت به صفر مى رسند و اين خداوند است كه با هدايت خويش: {{متن قرآن|«الَّذى اَعطى كُلَّ شَىء خَلقَهُ ثُمَّ هَدى»}}، ([[سوره طه]]/20،50) {{متن قرآن|«والَّذى قَدَّرَ فَهَدى»}} ([[سوره الأعلى]]/87،3) و فراهم آوردن اسباب دانايى وى (حس و فكر) چيزهايى را كه نمى دانسته به او آموخته است: {{متن قرآن|«عَلَّمَ الاِنسنَ مالَم يَعلَم»}}.([[سوره علق]]/96،5) [[قرآن كريم]] در آيه 78 [[سوره نحل]]/16 تصريح مى كند آدمى هنگامى كه از مادر متولد مى شود چيزى نمى داند و خدا (براى دانا شدن او) سمع و بصر و قلب را برايش قرار مى دهد: {{متن قرآن|«واللّهُ اَخرَجَكُم مِن بُطُونِ اُمَّهتِكُم لاتَعلَمونَ شيـًا وجَعَلَ لَكُمُ السَّمعَ والاَبصرَ والاَفـِدَة»}}.
+
بر اساس آيه 31 [[سوره مائده]]، پس از آن كه قابيل هابيل را كشت، خداوند زاغى را برانگيخت تا زمين را بكاود و به او نشان دهد چگونه جسد برادرش را پنهان كند: {{متن قرآن|«فَبَعَثَ اللّهُ غُرابـًا يَبحَثُ فِى الاَرضِ لِيُرِيَهُ كَيفَ يُورى سَوءَةَ اَخِيه...»}}. اين آيه بيانگر حال انسان در بهره ورى از حس است؛ بدين صورت كه او ابتدا خواص اشيا را از ناحيه حس تحصيل مى كند. سپس با تفكر در آنها به اهداف و مقاصد خود در زندگى دست مى يابد، همان گونه كه در بحث علمى شناخت شناسى ـ برخلاف نظر كسانى كه علم را فطرىِ انسان و بر اساس تذكر مى دانند ـ به اثبات رسيده كه علوم و معارف فكرىِ انسان همه به حس منتهى مى شوند؛ توضيح آن كه، انسان داراى علوم گسترده ای است كه روز به روز افزايش مى يابند و اگر به گذشته بازگرديم خواهيم ديد علوم بالفعل وى به تدريج نقصان يافته و در نهايت به صفر مى رسند و اين خداوند است كه با هدايت خويش: {{متن قرآن|«الَّذى اَعطى كُلَّ شَىء خَلقَهُ ثُمَّ هَدى»}}، ([[سوره طه]]/50) {{متن قرآن|«والَّذى قَدَّرَ فَهَدى»}} ([[سوره الأعلى]]/3) و فراهم آوردن اسباب دانايى وى (حس و فكر) چيزهايى را كه نمى دانسته به او آموخته است: {{متن قرآن|«عَلَّمَ الاِنسنَ مالَم يَعلَم»}} ([[سوره علق]]/5). [[قرآن كريم]] در آيه 78 [[سوره نحل]] تصريح مى كند آدمى هنگامى كه از مادر متولد مى شود چيزى نمى داند و خدا (براى دانا شدن او) سمع و بصر و قلب را برايش قرار مى دهد: {{متن قرآن|«واللّهُ اَخرَجَكُم مِن بُطُونِ اُمَّهتِكُم لاتَعلَمونَ شيـًا وجَعَلَ لَكُمُ السَّمعَ والاَبصرَ والاَفـِدَة»}}.
  
كوتاه سخن آن كه تأمل در حال انسان و تدبر در آيات قرآن، مانند آيه 31 [[سوره مائده]]/5 گوياى اين نكته است كه علوم نظرى انسان ـ يعنى علم به خواص اشيا و معارف عقلى كه پيرو آن بدست مى آيد ـ از حسّ شروع مى شود و خداوند از طريق حس، خواص اشيا را به وى مى آموزد. به طور كلى آياتى كه مشتمل بر تعابيرى چون «ألم تر»، «أفلا يرون»، «أفرأيتم» و «أفلا تبصرون» اند، انسان را به جزئياتى كه خواص قابل احساس دارند سوق مى دهند و آياتى كه از تعبيراتى مانند «لقوم يعقلون»، «يتفكرون»، «يتذكرون» و «يفقهون» استفاده كرده اند انسان را به ادراك كليات عقلى كه به مبدأ و [[معاد]] ارتباط دارند، فرامى خوانند.<ref>الميزان، ج 5، ص 338.</ref> البته بيشترين بهره بردارى از حس، مربوط به توده مردم است كه از تعقل در دقايق امور و ادراك حقيقت آنها و راهيابى به مصالح و مفاسدشان قاصرند و بهره مندى از عقل، ويژه خواص اندك شمار مردم است، از همين رو در برخى آيات، سمع بر عقل مقدم شده است: {{متن قرآن|«وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ»}}. ([[سوره ملك]]/67،10)<ref>الميزان، ج 19، ص 353.</ref>
+
كوتاه سخن آن كه تأمل در حال انسان و تدبر در آيات قرآن، مانند آيه 31 [[سوره مائده]]، گوياى اين نكته است كه علوم نظرى انسان ـ يعنى علم به خواص اشيا و معارف عقلى كه پيرو آن بدست مى آيد ـ از حسّ شروع مى شود و خداوند از طريق حس، خواص اشيا را به وى مى آموزد. به طور كلى آياتى كه مشتمل بر تعابيرى چون «ألم تر»، «أفلا يرون»، «أفرأيتم» و «أفلا تبصرون» اند، انسان را به جزئياتى كه خواص قابل احساس دارند سوق مى دهند و آياتى كه از تعبيراتى مانند «لقوم يعقلون»، «يتفكرون»، «يتذكرون» و «يفقهون» استفاده كرده اند انسان را به ادراك كليات عقلى كه به مبدأ و [[معاد]] ارتباط دارند، فرامى خوانند.<ref>الميزان، ج 5، ص 338.</ref> البته بيشترين بهره بردارى از حس، مربوط به توده مردم است كه از تعقل در دقايق امور و ادراك حقيقت آنها و راهيابى به مصالح و مفاسدشان قاصرند و بهره مندى از عقل، ويژه خواص اندك شمار مردم است، از همين رو در برخى آيات، سمع بر عقل مقدم شده است: {{متن قرآن|«وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ»}}. ([[سوره ملك]]/10)<ref>الميزان، ج 19، ص 353.</ref>
  
==زمينه هاى تفكر==
+
==زمينه‌هاى تفكر==
  
تفكر يا در امر [[دین]] است يا در غير آن. مراد از امر دين، معامله بين عبد و رب است و در اين صورت همه افكار عبد يا به خود و صفات و احوال خويش تعلق داشته، نظر او در موارد رضايت و غضب پروردگار منحصر است يا به معبود و اسما و صفات و افعال وى از ملك و ملكوت و آنچه در آسمان و زمين و بين آن هاست تعلق دارد<ref>الموسوعة الذهبيه، ج 10، ص 202 - 203.</ref>؛ ولى كسى كه جز به دنيا و امور رفاهى آن نمى نگرد، تفكر او از حدود ماده نمى گذرد و خداوند به پيامبر صلى الله عليه و آله دستور اعراض از چنين كسى را مى دهد:<ref>تفسير موضوعى، ج 6، ص 86.</ref> {{متن قرآن|«فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّىٰ عَنْ ذِكْرِنَا وَلَمْ يُرِدْ إِلَّا الْحَيَاةَ الدُّنْيَا»}}. ([[سوره نجم]]/53،29)
+
تفكر يا در امر [[دین]] است يا در غير آن. مراد از امر دين، معامله بين عبد و رب است و در اين صورت همه افكار عبد يا به خود و صفات و احوال خويش تعلق داشته، نظر او در موارد رضايت و غضب پروردگار منحصر است يا به معبود و اسما و صفات و افعال وى از ملك و ملكوت و آنچه در آسمان و زمين و بين آن هاست تعلق دارد<ref>الموسوعة الذهبيه، ج 10، ص 202 - 203.</ref>؛ ولى كسى كه جز به دنيا و امور رفاهى آن نمى نگرد، تفكر او از حدود ماده نمى گذرد و خداوند به [[پیامبر اسلام|پيامبر]] صلى الله عليه و آله دستور اعراض از چنين كسى را مى دهد:<ref>تفسير موضوعى، ج 6، ص 86.</ref> {{متن قرآن|«فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّىٰ عَنْ ذِكْرِنَا وَلَمْ يُرِدْ إِلَّا الْحَيَاةَ الدُّنْيَا»}}. ([[سوره نجم]]/29)
  
بر اساس برخى آيات كه انگيزه نزول قرآن بر پيامبر را تبيين وحى الهى و تفكر و انديشيدن مردم: {{متن قرآن|«و اَنزَلنا اِلَيكَ الذِّكرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ اِلَيهِم ولَعَلَّهُم يَتَفَكَّرون»}}.([[سوره نحل]]/16،44)  
+
بر اساس برخى آيات كه انگيزه نزول قرآن بر پيامبر را تبيين [[وحی|وحى]] الهى و تفكر و انديشيدن مردم: {{متن قرآن|«و اَنزَلنا اِلَيكَ الذِّكرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ اِلَيهِم ولَعَلَّهُم يَتَفَكَّرون»}} ([[سوره نحل]]/44) و [[تدبر در قرآن|تدبر]] در آيات [[قرآن]] و تذكر صاحبان خرد: {{متن قرآن|«كِتبٌ اَنزَلنهُ اِلَيكَ مُبرَكٌ لِيَدَّبَّروا ءايتِهِ ولِيَتَذَكَّرَ اولواالاَلبب»}} ([[سوره ص]]/29) معرفى مى كند، يا آياتى كه هدف توصيه هاى الهى و تبيين آيات را تعقل و تفكر مى دانند: {{متن قرآن|«ذلِكُم وصَّكُم بِهِ لَعَلَّكُم تَعقِلون»}} ([[سوره انعام]]/151)، {{متن قرآن|«كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمُ الأيتِ لَعَلَّكُم تَتَفَكَّرون»}} ([[سوره بقره]]/219)، مى توان قرآن و آيات آن را يكى از مهم ترين زمينه هاى تفكر دانست. از همين روست كه خداوند قرآن را به زبانى نازل كرده كه معارف آن فهم و ادراك پذير باشند: {{متن قرآن|«اِنّا اَنزَلنهُ قُرءنـًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُم تَعقِلون»}} ([[سوره يوسف]]/2؛ نيز [[سوره زخرف]]/3) و در آن قصه ها: {{متن قرآن|«ولَو شِئنا لَرَفَعنهُ بِها... فَاقصُصِ القَصَصَ لَعَلَّهُم يَتَفَكَّرون»}} ([[سوره اعراف]]/176)، {{متن قرآن|«لَقَد كانَ فى قَصَصِهِم عِبرَةٌ لاُِولِى الاَلبب...»}} ([[سوره يوسف]]/12) و مَثَل هايى آورده است:{{متن قرآن|«لَو اَنزَلنا هـذا القُرءانَ عَلى جَبَل لَرَاَيتَهُ خشِعـًا مُتَصَدِّعـًا مِن خَشيَةِ اللّهِ وتِلكَ الاَمثلُ نَضرِبُها لِلنّاسِ لَعَلَّهُم يَتَفَكَّرون»}} ([[سوره حشر]]/21)، {{متن قرآن|«اِنَّما مَثَلُ الحَيوةِ الدُّنيا كَماء اَنزَلنهُ مِنَ السَّماءِ فاختَلَطَ بِهِ نَباتُ الاَرض... كَذلِكَ نُفَصِّلُ الأيتِ لِقَوم يَتَفَكَّرون»}} ([[سوره يونس]] /24)
  
و تدبر در آيات [[قرآن]] و تذكر صاحبان خرد: {{متن قرآن|«كِتبٌ اَنزَلنهُ اِلَيكَ مُبرَكٌ لِيَدَّبَّروا ءايتِهِ ولِيَتَذَكَّرَ اولواالاَلبب»}} ([[سوره ص]]/38،29) معرفى مى كند، يا آياتى كه هدف توصيه هاى الهى و تبيين آيات را تعقل و تفكر مى دانند: {{متن قرآن|«ذلِكُم وصَّكُم بِهِ لَعَلَّكُم تَعقِلون»}} ([[سوره انعام]]/6،151)، {{متن قرآن|«كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمُ الأيتِ لَعَلَّكُم تَتَفَكَّرون»}} ([[سوره بقره]]/2،219) مى توان [[قرآن]] و آيات آن را يكى از مهم ترين زمينه هاى تفكر دانست. از همين روست كه خداوند قرآن را به زبانى نازل كرده كه معارف آن فهم و ادراك پذير باشند: {{متن قرآن|«اِنّا اَنزَلنهُ قُرءنـًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُم تَعقِلون»}} ([[سوره يوسف]]/12،2؛ نيز [[سوره زخرف]]/43،3) و در آن قصه ها: {{متن قرآن|«ولَو شِئنا لَرَفَعنهُ بِها... فَاقصُصِ القَصَصَ لَعَلَّهُم يَتَفَكَّرون»}} ([[سوره اعراف]]/7،176)، {{متن قرآن|«لَقَد كانَ فى قَصَصِهِم عِبرَةٌ لاُِولِى الاَلبب...»}} ([[سوره يوسف]]/12، 111) و مَثَل هايى آورده است:{{متن قرآن|«لَو اَنزَلنا هـذا القُرءانَ عَلى جَبَل لَرَاَيتَهُ خشِعـًا مُتَصَدِّعـًا مِن خَشيَةِ اللّهِ وتِلكَ الاَمثلُ نَضرِبُها لِلنّاسِ لَعَلَّهُم يَتَفَكَّرون»}} ([[سوره حشر]]/59،21)، {{متن قرآن|«اِنَّما مَثَلُ الحَيوةِ الدُّنيا كَماء اَنزَلنهُ مِنَ السَّماءِ فاختَلَطَ بِهِ نَباتُ الاَرض... كَذلِكَ نُفَصِّلُ الأيتِ لِقَوم يَتَفَكَّرون»}} ([[سوره يونس]] /10،24)، بر اين اساس و نيز با توجه به تقبيح و مذمت خداوند نسبت به كسانى كه در [[قرآن]] تدبر نمى كنند: {{متن قرآن|«اَفَلا يَتَدَبَّرونَ القُرءان»}} ([[سوره نساء]]/4،82)، عقيده جماعتى از حَشَويان و اخباريان باطل است كه مى گويند: معناى قرآن را جز با سخن پيامبر صلى الله عليه و آله نشايد دانست؛ نيز سخن مجبّران مردود است كه مى گويند: هر چه را خدا خواهد كسى بداند به قلب او القا مى كند و كوشش و تدبر بنده در تحصيل علم [[قرآن]] و غير آن مفيد نيست.<ref>نثر طوبى، ج 1، ص 252-253.</ref>
+
بر اين اساس و نيز با توجه به تقبيح و مذمت خداوند نسبت به كسانى كه در قرآن تدبر نمى كنند: {{متن قرآن|«اَفَلا يَتَدَبَّرونَ القُرءان»}} ([[سوره نساء]]/82)، عقيده جماعتى از حَشَويان و [[اخباریان]] باطل است كه مى گويند: معناى قرآن را جز با سخن پيامبر صلى الله عليه و آله نشايد دانست؛ نيز سخن [[جبریه|مجبّران]] مردود است كه مى گويند: هر چه را خدا خواهد كسى بداند به قلب او القا مى كند و كوشش و تدبر بنده در تحصيل علم قرآن و غير آن مفيد نيست.<ref>نثر طوبى، ج 1، ص 252-253.</ref>  
  
برخى ديگر از زمينه ها و موضوعات تفكر، عبارت اند از صحت و سلامت قواى ادراكى پيامبر صلى الله عليه و آله جهت ادراك حقانيت وى: {{متن قرآن|«ثُمَّ تَتَفَكَّروا ما بِصاحِبِكُم مِن جِنَّة»}} ([[سوره سبا]]/34،46؛ نيز [[سوره اعراف]]/7،184)، خلقت آسمان ها و زمين براى پى بردن به راز آفرينش آنها: {{متن قرآن|«و يَتَفَكَّرونَ فى خَلقِ السَّموتِ والاَرضِ رَبَّنا ما خَلَقتَ هذا بطِلاً»}} ([[سوره آل عمران]]/3،191) و نيز وجهه باطنى و جنبه ارتباط آنها و هر چيزى كه خدا آفريده است با پروردگار، براى تحصيل يقين:<ref>الميزان، ج 8، ص 348.</ref> {{متن قرآن|«و كَذلِكَ نُرى اِبرهيمَ مَلَكوتَ السَّموتِ والاَرضِ ولِيَكونَ مِنَ الموقِنين»}}، ([[سوره انعام]]/6،75) {{متن قرآن|«اَو لَم يَنظُروا فى مَلَكوتِ السَّموتِ والاَرضِ و ما خَلَقَ اللّهُ مِن شَىء...»}} ([[سوره اعراف]]/7،185)، كيفيت آفرينش شتر، برافراشتگى آسمان، برپا داشته شدن كوه ها، گستردگى و استواى زمين و در نتيجه مهيّا بودن آن براى سكونت و زندگى: <ref>الميزان، ج 20، ص 274.</ref> {{متن قرآن|«اَفَلا يَنظُرونَ اِلَى الاِبِلِ كَيفَ خُلِقَت × و اِلَى السَّماءِ كَيفَ رُفِعَت × و اِلَى الجِبالِ كَيفَ نُصِبَت × و اِلَى الاَرضِ كَيفَ سُطِحَت»}} ([[سوره الغاشية]]/88، 17 - 20)، اعمال و رفتارى كه انسان براى روز حساب از پيش مى فرستد: {{متن قرآن|«ولتَنظُر نَفسٌ ما قَدَّمَت لِغَد...»}} ([[سوره حشر]]/59،18)<ref>الميزان، ج 19، ص 225.</ref>، اطوار خلقت انسان از مرحله خاك تا نطفه و سپس علقه و نيز دوره هاى سنى وى از طفوليت و جوانى و سالمندى كه در اين ميان برخى [[مرگ]] پيشرس يافته تا سرانجام هر كس به مدتى كه مقرر است برسد: {{متن قرآن|«هُوَ الَّذى خَلَقَكُم مِن تُراب ثُمَّ مِن نُطفَة ثُمَّ مِن عَلَقَة ثُمَّ يُخرِجُكُم طِفلاً ثُمَّ لِتَبلُغوا اَشُدَّكُم ثُمَّ لِتَكونوا شُيوخـًا و مِنكُم مَن يُتَوَفّى مِن قَبلُ ولِتَبلُغوا اَجَلاً مُسَمًّى و لَعَلَّكُم تَعقِلون»}} ([[سوره غافر]]/40،67)، اُفتِ در خلقت در عمر دراز: {{متن قرآن|«و مَن نُعَمِّرهُ نُنَكِّسهُ فِى الخَلقِ اَفَلا يَعقِلون»}} ([[سوره يس]]/36،68)، تاريخ زندگى گذشتگان براى شناخت سنن و قوانينى كه خداوند بر جوامع بشرى حاكم فرموده: {{متن قرآن|«قَد خَلَت مِن قَبلِكُم سُنَنٌ فَسيروا فِى الاَرضِ فَانظُروا...»}} ([[سوره آل عمران]]/3،137)، {{متن قرآن|«اَفَلَم يَسيروا فِى الاَرضِ فَيَنظُروا كَيفَ كانَ عـقِبَةُ الَّذينَ مِن قَبلِهِم... اَفَلا تَعقِلون»}} ([[سوره يوسف]]/12،109)، فرجام تكذيب آيات و سرپيچى از دستورات الهى: {{متن قرآن|«و اَغرَقنَا الَّذينَ كَذَّبوا بِايتِنا فَانظُر كَيفَ كانَ عـقِبَةُ المُنذَرين»}} ([[سوره يونس]]/10،73)، {{متن قرآن|«واَمطَرنا عَلَيهِم مَطَرًا فانظُر كَيفَ كانَ عقِبَةُ المُجرِمين»}} ([[سوره اعراف]]/7،84)، دشمنى آشكار شيطان با فرزندان آدم عليه السلام و گمراه كردن انبوهى از آنان: {{متن قرآن|«...اِنَّهُ لَكُم عَدُوٌّ مُبين... ولَقَد اَضَلَّ مِنكُم جِبِلاًّ كَثيرًا اَفَلَم تَكونوا تَعقِلون»}} ([[سوره يس]]/36،60 - 62)، آيات و نشانه هاى الهى، مانند نحوه زندگى زنبور و كيفيت عسل سازى آن با رنگ هاى مختلف و نيز ويژگى درمانى آن: {{متن قرآن|«...و اَوحى رَبُّكَ اِلَى النَّحلِ... × ثُمَّ كُلى مِن كُلِّ الثَّمَرتِ فَاسلُكى سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخرُجُ مِن بُطونِها شَرابٌ مُختَلِفٌ اَلونُهُ فيهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ اِنَّ فى ذلِكَ لاَيَةً لِقَوم يَتَفَكَّرون»}} ([[سوره نحل]]/16، 68 - 69)، آمد و شد شب و روز: {{متن قرآن|«...واختِلفِ الَّيلِ والنَّهار... لاَيت لِقَوم يَعقِلون»}} ([[سوره بقره]]/2،164)، مسخركردن شب و روز و خورشيد و ماه براى انسان و نيز مسخر بودن ستارگان به فرمان الهى: {{متن قرآن|«و سَخَّرَ لَكُمُ الَّيلَ والنَّهارَ والشَّمسَ والقَمَرَ والنُّجومُ مُسَخَّرتٌ بِاَمرِهِ اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَعقِلون»}} ([[سوره نحل]]/16،12)، آنچه را خداوند در زمين به رنگ هاى گوناگون براى انسان پديد آورده است: {{متن قرآن|«و ما ذَرَاَ لَكُم فِى الاَرضِ مُختَلِفـًا اَلونُهُ اِنَّ فى ذلِكَ لاَيَةً لِقَوم يَذَّكَّرون»}} ([[سوره نحل]]/16،13)، گستردگى زمين و وجود رودها و كوه ها در آن، جفت جفت قرار دادن ميوه ها و پوشاندن روز به شب: {{متن قرآن|«و هُوَ الَّذى مَدَّ الاَرضَ وجَعَلَ فيها رَوسِىَ و اَنهرًا و مِن كُلِّ الثَّمَرتِ جَعَلَ فيها زَوجَينِ اثنَينِ يُغشِى الَّيلَ النَّهارَ اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَتَفَكَّرون»}} ([[سوره رعد]]/13،3)، آمدن باران و سيراب شدن مردمان و رويش گياهان و درختان به وسيله آن: {{متن قرآن|«هُوَ الَّذى اَنزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَكُم مِنهُ شَرابٌ و مِنهُ شَجَرٌ فيهِ تُسيمون × يُنبِتُ لَكُم بِهِ الزَّرعَ والزَّيتونَ والنَّخيلَ والاَعنبَ و مِن كُلِّ الثَّمَرتِ اِنَّ فى ذلِكَ لاَيَةً لِقَوم يَتَفَكَّرون»}} ([[سوره نحل]]/16،10 - 11)، آفرينش همسر براى انسان و قرار دادن مودّت و رحمت بين همسران: {{متن قرآن|«و مِن ءايتِهِ اَن خَلَقَ لَكُم مِن اَنفُسِكُم اَزوجـًا لِتَسكُنوا اِلَيها و جَعَلَ بَينَكُم مَوَدَّةً و رَحمَةً اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَتَفَكَّرون»}} ([[سوره روم]]/30،21)، [[مرگ]] و حيات و خواب و بيدارى انسان ها: {{متن قرآن|«اَللّهُ يَتَوَفَّى الاَنفُسَ حينَ مَوتِها والَّتى لَم تَمُت فى مَنامِها فَيُمسِكُ الَّتى قَضى عَلَيهَا المَوتَ و يُرسِلُ الاُخرى اِلى اَجَل مُسَمًّى اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَتَفَكَّرون»}} ([[سوره زمر]]/39،42)، كشتى هايى كه در دريا روان اند با آنچه به مردم سود مى رساند، زنده ساختن زمين مرده به وسيله نزول باران و پراكندگى هر گونه جنبنده اى در زمين، تغيير مسير بادها و ابرهاى مسخر در ميان زمين و آسمان: {{متن قرآن|«...والفُلكِ الَّتى تَجرى فِى البَحرِ بِما يَنفَعُ النّاسَ وما اَنزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ مِن ماء فَاَحيا بِهِ الاَرضَ بَعدَ مَوتِها وبَثَّ فيها مِن كُلِّ دابَّة و تَصريفِ الرِّيحِ والسَّحابِ المُسَخَّرِ بَينَ السَّماءِ والاَرض لاَيت لِقَوم يَعقِلون»}} ([[سوره بقره]]/2،164)، بيم آور و اميدبخش نماياندن برق: {{متن قرآن|«و مِن ءايتِهِ يُريكُمُ البَرقَ خَوفـًا و طَمَعـًا... اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَعقِلون»}} ([[سوره روم]]/30،24) و زنده ساختن برخى از مردگان در دنيا: {{متن قرآن|«...كَذلِكَ يُحىِ اللّهُ المَوتى و يُريكُم ءايتِهِ لَعَلَّكُم تَعقِلون»}}. ([[سوره بقره]]/2،73؛ نيز 259)
+
برخى ديگر از زمينه ها و موضوعات تفكر، عبارت اند از صحت و سلامت قواى ادراكى پيامبر صلى الله عليه و آله جهت ادراك حقانيت وى: {{متن قرآن|«ثُمَّ تَتَفَكَّروا ما بِصاحِبِكُم مِن جِنَّة»}} ([[سوره سبا]]/46؛ نيز [[سوره اعراف]]/184)، خلقت آسمان ها و زمين براى پى بردن به راز آفرينش آنها: {{متن قرآن|«و يَتَفَكَّرونَ فى خَلقِ السَّموتِ والاَرضِ رَبَّنا ما خَلَقتَ هذا بطِلاً»}} ([[سوره آل عمران]]/191) و نيز وجهه باطنى و جنبه ارتباط آنها و هر چيزى كه خدا آفريده است با پروردگار، براى تحصيل يقين:<ref>الميزان، ج 8، ص 348.</ref> {{متن قرآن|«و كَذلِكَ نُرى اِبرهيمَ مَلَكوتَ السَّموتِ والاَرضِ ولِيَكونَ مِنَ الموقِنين»}}، ([[سوره انعام]]/75) {{متن قرآن|«اَو لَم يَنظُروا فى مَلَكوتِ السَّموتِ والاَرضِ و ما خَلَقَ اللّهُ مِن شَىء...»}} ([[سوره اعراف]]/185)، كيفيت آفرينش شتر، برافراشتگى آسمان، برپا داشته شدن كوه ها، گستردگى و استواى زمين و در نتيجه مهيّا بودن آن براى سكونت و زندگى: <ref>الميزان، ج 20، ص 274.</ref> {{متن قرآن|«اَفَلا يَنظُرونَ اِلَى الاِبِلِ كَيفَ خُلِقَت × و اِلَى السَّماءِ كَيفَ رُفِعَت × و اِلَى الجِبالِ كَيفَ نُصِبَت × و اِلَى الاَرضِ كَيفَ سُطِحَت»}} ([[سوره الغاشية]]/17-20)، اعمال و رفتارى كه انسان براى روز حساب از پيش مى فرستد: {{متن قرآن|«ولتَنظُر نَفسٌ ما قَدَّمَت لِغَد...»}} ([[سوره حشر]]/18)<ref>الميزان، ج 19، ص 225.</ref>، اطوار خلقت انسان از مرحله خاك تا نطفه و سپس علقه و نيز دوره هاى سنى وى از طفوليت و جوانى و سالمندى كه در اين ميان برخى [[مرگ]] پيشرس يافته تا سرانجام هر كس به مدتى كه مقرر است برسد: {{متن قرآن|«هُوَ الَّذى خَلَقَكُم مِن تُراب ثُمَّ مِن نُطفَة ثُمَّ مِن عَلَقَة ثُمَّ يُخرِجُكُم طِفلاً ثُمَّ لِتَبلُغوا اَشُدَّكُم ثُمَّ لِتَكونوا شُيوخـًا و مِنكُم مَن يُتَوَفّى مِن قَبلُ ولِتَبلُغوا اَجَلاً مُسَمًّى و لَعَلَّكُم تَعقِلون»}} ([[سوره غافر]]/67)، اُفتِ در خلقت در عمر دراز: {{متن قرآن|«و مَن نُعَمِّرهُ نُنَكِّسهُ فِى الخَلقِ اَفَلا يَعقِلون»}} ([[سوره يس]]/68)، تاريخ زندگى گذشتگان براى شناخت سنن و قوانينى كه خداوند بر جوامع بشرى حاكم فرموده: {{متن قرآن|«قَد خَلَت مِن قَبلِكُم سُنَنٌ فَسيروا فِى الاَرضِ فَانظُروا...»}} ([[سوره آل عمران]]/137)، {{متن قرآن|«اَفَلَم يَسيروا فِى الاَرضِ فَيَنظُروا كَيفَ كانَ عـقِبَةُ الَّذينَ مِن قَبلِهِم... اَفَلا تَعقِلون»}} ([[سوره يوسف]]/109)، فرجام تكذيب آيات و سرپيچى از دستورات الهى: {{متن قرآن|«و اَغرَقنَا الَّذينَ كَذَّبوا بِايتِنا فَانظُر كَيفَ كانَ عـقِبَةُ المُنذَرين»}} ([[سوره يونس]]/73)، {{متن قرآن|«واَمطَرنا عَلَيهِم مَطَرًا فانظُر كَيفَ كانَ عقِبَةُ المُجرِمين»}} ([[سوره اعراف]]/84)، دشمنى آشكار شيطان با فرزندان آدم عليه السلام و گمراه كردن انبوهى از آنان: {{متن قرآن|«...اِنَّهُ لَكُم عَدُوٌّ مُبين... ولَقَد اَضَلَّ مِنكُم جِبِلاًّ كَثيرًا اَفَلَم تَكونوا تَعقِلون»}} ([[سوره يس]]/60-62)، آيات و نشانه هاى الهى، مانند نحوه زندگى زنبور و كيفيت عسل سازى آن با رنگ هاى مختلف و نيز ويژگى درمانى آن: {{متن قرآن|«...و اَوحى رَبُّكَ اِلَى النَّحلِ... × ثُمَّ كُلى مِن كُلِّ الثَّمَرتِ فَاسلُكى سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخرُجُ مِن بُطونِها شَرابٌ مُختَلِفٌ اَلونُهُ فيهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ اِنَّ فى ذلِكَ لاَيَةً لِقَوم يَتَفَكَّرون»}} ([[سوره نحل]]/68-69)، آمد و شد شب و روز: {{متن قرآن|«...واختِلفِ الَّيلِ والنَّهار... لاَيت لِقَوم يَعقِلون»}} ([[سوره بقره]]/164)، مسخركردن شب و روز و خورشيد و ماه براى انسان و نيز مسخر بودن ستارگان به فرمان الهى: {{متن قرآن|«و سَخَّرَ لَكُمُ الَّيلَ والنَّهارَ والشَّمسَ والقَمَرَ والنُّجومُ مُسَخَّرتٌ بِاَمرِهِ اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَعقِلون»}} ([[سوره نحل]]/12)، آنچه را خداوند در زمين به رنگ هاى گوناگون براى انسان پديد آورده است: {{متن قرآن|«و ما ذَرَاَ لَكُم فِى الاَرضِ مُختَلِفـًا اَلونُهُ اِنَّ فى ذلِكَ لاَيَةً لِقَوم يَذَّكَّرون»}} ([[سوره نحل]]/13)، گستردگى زمين و وجود رودها و كوه ها در آن، جفت جفت قرار دادن ميوه ها و پوشاندن روز به شب: {{متن قرآن|«و هُوَ الَّذى مَدَّ الاَرضَ وجَعَلَ فيها رَوسِىَ و اَنهرًا و مِن كُلِّ الثَّمَرتِ جَعَلَ فيها زَوجَينِ اثنَينِ يُغشِى الَّيلَ النَّهارَ اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَتَفَكَّرون»}} ([[سوره رعد]]/3)، آمدن باران و سيراب شدن مردمان و رويش گياهان و درختان به وسيله آن: {{متن قرآن|«هُوَ الَّذى اَنزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَكُم مِنهُ شَرابٌ و مِنهُ شَجَرٌ فيهِ تُسيمون × يُنبِتُ لَكُم بِهِ الزَّرعَ والزَّيتونَ والنَّخيلَ والاَعنبَ و مِن كُلِّ الثَّمَرتِ اِنَّ فى ذلِكَ لاَيَةً لِقَوم يَتَفَكَّرون»}} ([[سوره نحل]]/10-11)، آفرينش همسر براى انسان و قرار دادن مودّت و رحمت بين همسران: {{متن قرآن|«و مِن ءايتِهِ اَن خَلَقَ لَكُم مِن اَنفُسِكُم اَزوجـًا لِتَسكُنوا اِلَيها و جَعَلَ بَينَكُم مَوَدَّةً و رَحمَةً اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَتَفَكَّرون»}} ([[سوره روم]]/21)، [[مرگ]] و حيات و خواب و بيدارى انسان ها: {{متن قرآن|«اَللّهُ يَتَوَفَّى الاَنفُسَ حينَ مَوتِها والَّتى لَم تَمُت فى مَنامِها فَيُمسِكُ الَّتى قَضى عَلَيهَا المَوتَ و يُرسِلُ الاُخرى اِلى اَجَل مُسَمًّى اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَتَفَكَّرون»}} ([[سوره زمر]]/42)، كشتى هايى كه در دريا روان اند با آنچه به مردم سود مى رساند، زنده ساختن زمين مرده به وسيله نزول باران و پراكندگى هر گونه جنبنده اى در زمين، تغيير مسير بادها و ابرهاى مسخر در ميان زمين و آسمان: {{متن قرآن|«...والفُلكِ الَّتى تَجرى فِى البَحرِ بِما يَنفَعُ النّاسَ وما اَنزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ مِن ماء فَاَحيا بِهِ الاَرضَ بَعدَ مَوتِها وبَثَّ فيها مِن كُلِّ دابَّة و تَصريفِ الرِّيحِ والسَّحابِ المُسَخَّرِ بَينَ السَّماءِ والاَرض لاَيت لِقَوم يَعقِلون»}} ([[سوره بقره]]/164)، بيم آور و اميدبخش نماياندن برق: {{متن قرآن|«و مِن ءايتِهِ يُريكُمُ البَرقَ خَوفـًا و طَمَعـًا... اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَعقِلون»}} ([[سوره روم]]/24) و زنده ساختن برخى از مردگان در دنيا: {{متن قرآن|«...كَذلِكَ يُحىِ اللّهُ المَوتى و يُريكُم ءايتِهِ لَعَلَّكُم تَعقِلون»}}. ([[سوره بقره]]/73)
  
[[قرآن كريم]] انسان ها را از تفكر در ذات الهى برحذر داشته است: {{متن قرآن|«و يُحَذِّرُكُمُ اللّهُ نَفسَه»}} ([[سوره آل عمران]]/3،28، 30)<ref> شرح فصوص الحكم، ص 17.</ref>، زيرا مخلوقات نمى توانند به وى احاطه علمى پيدا كنند: «و لايُحيطونَ بِهِ عِلما» ([[سوره طه]]/20،110)؛ اما درباره تفكر در صفات و اسما و افعال خدا چنين منعى نيست، بلكه در آيات بسيارى به آن تشويق شده است.<ref>الميزان، ج 4، ص 90.</ref> به گفته برخى، در طريق معنوى تفكر، حجاب است و خداوند جلى تر از آن است كه عقل با تفكر و نظر او را بشناسد و بر عاقل است كه قلب خود را از تفكر تهى سازد و آنگاه كه مى خواهد خدا را بشناسد بايد از راه مشاهده باشد.<ref>جامع الاسرار، ص 288، 490 - 491.</ref>
+
[[قرآن كريم]] انسان ها را از تفكر در ذات الهى برحذر داشته است: {{متن قرآن|«و يُحَذِّرُكُمُ اللّهُ نَفسَه»}} ([[سوره آل عمران]]/28-30)<ref> شرح فصوص الحكم، ص 17.</ref>، زيرا مخلوقات نمى توانند به وى احاطه علمى پيدا كنند: «و لايُحيطونَ بِهِ عِلما» ([[سوره طه]]/110)؛ اما درباره تفكر در صفات و اسما و افعال خدا چنين منعى نيست، بلكه در آيات بسيارى به آن تشويق شده است.<ref>الميزان، ج 4، ص 90.</ref> به گفته برخى، در طريق معنوى تفكر، حجاب است و خداوند جلى تر از آن است كه عقل با تفكر و نظر او را بشناسد و بر عاقل است كه قلب خود را از تفكر تهى سازد و آنگاه كه مى خواهد خدا را بشناسد بايد از راه مشاهده باشد.<ref>جامع الاسرار، ص 288، 490 - 491.</ref>
  
 
==آثار تفكر==
 
==آثار تفكر==
سطر ۵۱: سطر ۵۱:
 
برخى '''آثار تفكر''' كه از آيات قرآن استفاده مى شوند عبارت اند از:  
 
برخى '''آثار تفكر''' كه از آيات قرآن استفاده مى شوند عبارت اند از:  
  
* راهيابى انسان به توحيد در پرستش: {{متن قرآن|«قالَ اَفَتَعبُدونَ مِن دونِ اللّهِ مالا يَنفَعُكُم شيـًا و لايَضُرُّكُم × اُفّ لَكُم ولِما تَعبُدونَ مِن دونِ اللّهِ اَفَلا تَعقِلون»}}.([[سوره انبياء]]/21، 66 - 67)
+
*راهيابى انسان به توحيد در پرستش: {{متن قرآن|«قالَ اَفَتَعبُدونَ مِن دونِ اللّهِ مالا يَنفَعُكُم شيـًا و لايَضُرُّكُم × اُفّ لَكُم ولِما تَعبُدونَ مِن دونِ اللّهِ اَفَلا تَعقِلون»}}.([[سوره انبياء]]/21، 66 - 67)
  
* شناخت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و بيم دهى آشكار وى: «اَو لَم يَتَفَكَّروا ما بِصاحِبِهِم مِن جِنَّة اِن هُوَ اِلاّ نَذيرٌ مُبين». ([[سوره اعراف]]/7،184؛ نيز [[سوره سبا]]/34، 46)
+
*شناخت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و بيم دهى آشكار وى: «اَو لَم يَتَفَكَّروا ما بِصاحِبِهِم مِن جِنَّة اِن هُوَ اِلاّ نَذيرٌ مُبين». ([[سوره اعراف]]/7،184؛ نيز [[سوره سبا]]/34، 46)
  
* توجه كردن به [[آخرت]] و دنيا را مايه سرگرمى دانستن: {{متن قرآن|«و مَا الحَيوةُ الدُّنيا اِلاّ لَعِبٌ و لَهوٌ و لَلدّارُ الأخِرَةُ خَيرٌ لِلَّذينَ يَتَّقونَ اَفَلا تَعقِلون»}} ([[سوره انعام]]/6،32؛ نيز [[سوره اعراف]]/7،169؛ [[سوره يوسف]]/12، 109) و توجه به بيهوده نبودن خلقت ([[سوره آل عمران]]/3،191)، زيرا با ملاحظه اين كه هر موجود كوچكى از اين جهان بزرگ هدفى دارد نمى توان باور كرد كه مجموعه جهان بى هدف باشد<ref> نمونه، ج 3، ص 246.</ref>، بر همين اساس مؤمنان بعد از تدبر و تفكر در آيات الهى به خداوند رو كرده و به [[حكمت]] او در آفرينش موجودات پى مى برند.<ref>المنير، ج 4، ص 207.</ref>
+
*توجه كردن به [[آخرت]] و دنيا را مايه سرگرمى دانستن: {{متن قرآن|«و مَا الحَيوةُ الدُّنيا اِلاّ لَعِبٌ و لَهوٌ و لَلدّارُ الأخِرَةُ خَيرٌ لِلَّذينَ يَتَّقونَ اَفَلا تَعقِلون»}} ([[سوره انعام]]/6،32؛ نيز [[سوره اعراف]]/7،169؛ [[سوره يوسف]]/12، 109) و توجه به بيهوده نبودن خلقت ([[سوره آل عمران]]/3،191)، زيرا با ملاحظه اين كه هر موجود كوچكى از اين جهان بزرگ هدفى دارد نمى توان باور كرد كه مجموعه جهان بى هدف باشد<ref> نمونه، ج 3، ص 246.</ref>، بر همين اساس مؤمنان بعد از تدبر و تفكر در آيات الهى به خداوند رو كرده و به [[حكمت]] او در آفرينش موجودات پى مى برند.<ref>المنير، ج 4، ص 207.</ref>
  
 
در روايات نيز تفكر، دليل عاقل<ref>بحارالانوار، ج 1، ص 136.</ref>، بهترين عبادت <ref>بحارالانوار، ج 2، ص 22.</ref>، حيات قلب بصير<ref> بحارالانوار، ج 75، ص 112.</ref>، آينه ديدن بدى ها و خوبى ها<ref>بحارالانوار، ج 72، ص 67.</ref>، دعوت كننده به نيكى و عمل به آن<ref> بحارالانوار، ج 68، ص 322، 328.</ref>، مايه عبرت<ref>غررالحكم، ج 1، ص 318، كلمه 112.</ref> و مايه بصيرت<ref> همان.</ref> معرفى شده است. در [[کتاب کافی]] از [[امام صادق علیه السلام]] نقل شده است که آن حضرت فرمود: [[امیرالمومنین علیه السلام]] همواره می فرمود:
 
در روايات نيز تفكر، دليل عاقل<ref>بحارالانوار، ج 1، ص 136.</ref>، بهترين عبادت <ref>بحارالانوار، ج 2، ص 22.</ref>، حيات قلب بصير<ref> بحارالانوار، ج 75، ص 112.</ref>، آينه ديدن بدى ها و خوبى ها<ref>بحارالانوار، ج 72، ص 67.</ref>، دعوت كننده به نيكى و عمل به آن<ref> بحارالانوار، ج 68، ص 322، 328.</ref>، مايه عبرت<ref>غررالحكم، ج 1، ص 318، كلمه 112.</ref> و مايه بصيرت<ref> همان.</ref> معرفى شده است. در [[کتاب کافی]] از [[امام صادق علیه السلام]] نقل شده است که آن حضرت فرمود: [[امیرالمومنین علیه السلام]] همواره می فرمود:
سطر ۶۵: سطر ۶۵:
 
'''تفكر نكردن نيز پيامدهايى دارد''' كه در پاره اى آيات به برخى از آنها اشاره شده است؛ مانند:  
 
'''تفكر نكردن نيز پيامدهايى دارد''' كه در پاره اى آيات به برخى از آنها اشاره شده است؛ مانند:  
  
* افترازدن و دروغ بستن به خدا: {{متن قرآن|«ولكِنَّ الَّذينَ كَفَروا يَفتَرونَ عَلَى اللّهِ الكَذِبَ واَكثَرُهُم لايَعقِلون»}}. ([[سوره مائده]]/5،103)
+
*افترازدن و دروغ بستن به خدا: {{متن قرآن|«ولكِنَّ الَّذينَ كَفَروا يَفتَرونَ عَلَى اللّهِ الكَذِبَ واَكثَرُهُم لايَعقِلون»}}. ([[سوره مائده]]/5،103)
* بى ادبى به ساحت پيامبر صلى الله عليه و آله: {{متن قرآن|«اِنَّ الَّذينَ يُنادونَكَ مِن وراءِ الحُجُرتِ اَكثَرُهُم لايَعقِلون»}}. ([[سوره حجرات]]/49،4)
+
*بى ادبى به ساحت پيامبر صلى الله عليه و آله: {{متن قرآن|«اِنَّ الَّذينَ يُنادونَكَ مِن وراءِ الحُجُرتِ اَكثَرُهُم لايَعقِلون»}}. ([[سوره حجرات]]/49،4)
* به مسخره و بازى گرفتن [[نماز]] هنگام فراخوانى به آن: {{متن قرآن|«و اِذا نادَيتُم اِلَى الصَّلوةِ اتَّخَذوها هُزُوًا ولَعِبـًا ذلِكَ بِاَنَّهُم قَومٌ لايَعقِلون»}}. ([[سوره مائده]]/5،58)  
+
*به مسخره و بازى گرفتن [[نماز]] هنگام فراخوانى به آن: {{متن قرآن|«و اِذا نادَيتُم اِلَى الصَّلوةِ اتَّخَذوها هُزُوًا ولَعِبـًا ذلِكَ بِاَنَّهُم قَومٌ لايَعقِلون»}}. ([[سوره مائده]]/5،58)
* و اختلاف و تفرقه: {{متن قرآن|«لايُقتِلونَكُم جَميعـًا اِلاّ فى قُرًی مُحَصَّنَة اَو مِن وراءِ جُدُر بَأسُهُم بَينَهُم شَديدٌ تَحسَبُهُم جَميعـًا و قُلوبُهُم شَتّی ذلِكَ بِاَنَّهُم قَومٌ لايَعقِلون»}}. ([[سوره حشر]]/59،14)
+
*و اختلاف و تفرقه: {{متن قرآن|«لايُقتِلونَكُم جَميعـًا اِلاّ فى قُرًی مُحَصَّنَة اَو مِن وراءِ جُدُر بَأسُهُم بَينَهُم شَديدٌ تَحسَبُهُم جَميعـًا و قُلوبُهُم شَتّی ذلِكَ بِاَنَّهُم قَومٌ لايَعقِلون»}}. ([[سوره حشر]]/59،14)
  
 
==موضوعات مناسب برای تفکر==
 
==موضوعات مناسب برای تفکر==
سطر ۷۶: سطر ۷۶:
 
یکی از انحاء تفکر سودمند تفکر در نظام خلقت است در قرآن این نحوه تفکر بسیار مورد توصیه قرار گرفته است. من جمله می فرماید:
 
یکی از انحاء تفکر سودمند تفکر در نظام خلقت است در قرآن این نحوه تفکر بسیار مورد توصیه قرار گرفته است. من جمله می فرماید:
  
{{متن قرآن|«إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ. الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ»}} <ref> آل عمران/190 و 191</ref>.
+
{{متن قرآن|«إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ. الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ»}}
 +
<ref> آل عمران/190 و 191</ref>.
  
 
شهید مطهری ره در این مورد می گوید : شك ندارد كه اگر انسان در كار عالم و در نظامات عالم و در دقایق مخلوقات تأمل و دقت كند و هدفش از این تأمل و دقت و كشف رازهای عالم این باشد كه به حقیقت، بیشتر راه یابد و خدا را بیشتر بشناسد، این هم علم است و هم عبادت، تفكر علمی است و عبادت.  
 
شهید مطهری ره در این مورد می گوید : شك ندارد كه اگر انسان در كار عالم و در نظامات عالم و در دقایق مخلوقات تأمل و دقت كند و هدفش از این تأمل و دقت و كشف رازهای عالم این باشد كه به حقیقت، بیشتر راه یابد و خدا را بیشتر بشناسد، این هم علم است و هم عبادت، تفكر علمی است و عبادت.  
سطر ۹۳: سطر ۹۴:
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
<references/>
+
<references />
  
 
==منابع==
 
==منابع==
 +
 
*دائرة المعارف قرآن کریم، ج 8، مدخل "تفکر" از بخش فلسفه و کلام، صص 384-392.
 
*دائرة المعارف قرآن کریم، ج 8، مدخل "تفکر" از بخش فلسفه و کلام، صص 384-392.
  
سطر ۱۰۳: سطر ۱۰۵:
  
 
*الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق‌، دار الكتب الإسلامية، تهران‌، 1407 ق‌
 
*الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق‌، دار الكتب الإسلامية، تهران‌، 1407 ق‌
 
  
 
[[رده:اخلاق فردی]]
 
[[رده:اخلاق فردی]]

نسخهٔ ‏۱ اکتبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۱:۱۰


«تفکر» سير در معلومات موجود است تا مجهولاتى كه ملازم با آنهايند معلوم گردند.[۱] این ویژگی‌ منحصر به فرد انسان در میان تمامی موجودات خاکی است. تفکر، یک امر فطری در وجود انسان و ناشی از طبیعت انسانی است؛ چنانچه هیچ کسی بدون تفکر و به کار گیری عقل، نمی تواند زندگی کند.[۲]

واژه های همسوی تفکر

واژه تفكر با واژه هايى همچون اعتبار، تذكر، تدبّر، نظر، عقل و علم همسو و مرتبط است، گرچه تفاوت هايى نيز بين آنها وجود دارد، چنان كه گفته شده: حقيقت تفكر احضار دو معرفت در قلب براى نتيجه گرفتن معرفت سوم و «اعتبار» عبور از دو معرفت به معرفت سوم و تذكر برخورد به دو معرفت است.[۳] برخى در تفاوت تفكّر با تذكر گفته اند: «تفكر» شناخت چيزى است، هر چند قبلا هيچ گونه اطلاعى از آن وجود نداشته باشد؛ ولى «تذكر» در موردى است كه انسان قبلا با آن موضوع هر چند از طريق آگاهى هاى فطرى آشنايى داشته باشد.[۴] برخى هم تذكر را تفكر در امورى براى راه يافتن به نتيجه اى دانسته اند كه مورد غفلت واقع شده يا پيش از آن مجهول بوده است.[۵]

در تفاوت بين تفكر و تدبر هم گفته شده كه «تدبر» تصرف قلب در توجه به عواقب امور[۶] و رموز آن است،[۷] ولى «تفكر» تصرف قلب در توجه به ادله است.[۸] «نظر» نيز به معانى مختلفى[۹] مانند فكر و انديشه كردن آمده است. «عقل» هم به معناى مصدرى، ادراك كامل چيزى و به معناى اسمى، حقيقتى است كه خوب و بد و حق و باطل و راست و دروغ را تشخيص می دهد.[۱۰] به گفته اى، ثمره فكر، «علم» است و از آن در قلب تغييرى حاصل مى شود كه حال ناميده مى شود و از حال تغييرى در جوارح پديد مى آيد كه عمل خوانده مى شود.[۱۱]

در قرآن كريم افزون بر واژه تفكر كه مشتقات آن كه 18 بار بكار رفته، مشتقّات واژه هاى مرتبط با موضوع تفكر، نظير تدبّر، تذكر، تفقه، اعتبار، نظر و عقل نيز فراوان بكار رفته است.

اهميت و جايگاه تفكر

بدون شك حيات انسانى حياتى فكرى است و آن با ادراكى سامان مى يابد كه فكر ناميده مى شود. لازمه اين سخن آن است كه فكر هر چه صحيح تر و تامتر باشد حيات و زندگى استوارتر خواهد بود، بنابراين زندگى استوار انسانى با فكر استوار رابطه مستقيم دارد. اين حقيقت را خداوند با راه هاى مختلف و اسلوب هاى متنوع بيان كرده است؛ مانند آنجا كه در تمثيلى، هدايت يافتگان را در برابر گمراهان قرار داده، مى فرمايد: «أَوَمَنْ كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا» (سوره انعام/122)؛ آيا كسى كه مرده دل بود و زنده اش گردانيديم و براى او نورى پديد آورديم تا در پرتو آن، در ميان مردم راه برود، همانند كسى است كه گويى در تاريكى ها گرفتار است و از آن بيرون شدنى نيست.

يا آنجا كه دانايان را با نادانان برابر نمى داند: «هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ» (سوره زمر/9 و نيز سوره مجادله/11). افزون بر اين يادآور مى شود كه آنچه به آن دعوت و هدايت مى كند راهى است از راه هاى فكرى، چون قرآن را دعوت كننده به بهترين ملت يا سنت يا طريقه دانسته است: «إِنَّ هَٰذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ» (سوره اسراء/9) و به هر حال آن طريقه و سنت، صراطى است حياتى كه استوارتر بودن آن متوقف بر اين است كه طريق فكر در آن استوارتر باشد؛ همچنين به صراط مستقيم و راه روشنى هدايت مى كند كه نه مخالف با حق بوده و نه برخى اجزاى آن، مخالف با برخى ديگر است: «قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ × يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ». (سوره مائده/15-16) خداوند متعالى در كتاب خويش حتى در يك آيه از بندگان نخواسته تا كوركورانه به او و آنچه از جانب اوست ايمان بياورند، يا ندانسته در راهى قدم نهند.[۱۲]

خداوند سبحان حتى شرايعى را كه براى بندگان جعل كرده ـ با اين كه عقل به تفاصيل ملاكات آنها راه ندارد ـ به امورى كه به منزله استدلال است تعليل كرده؛ مانند اين كه نماز را بازدارنده از فحشا و منكر: «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ...» (سوره عنكبوت/45)، روزه را مايه تقوا: «كُتِبَ عَلَيكُمُ الصّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِن قَبلِكُم لَعَلَّكُم تَتَّقون» (سوره بقره/183) و وضو را وسيله طهارت معرفى كرده است: «ما يُريدُاللّهُ لِيَجعَلَ عَلَيكُم مِن حَرَج ولكِن يُريدُ لِيُطَهِّرَكُم ولِيُتِمَّ نِعمَتَهُ عَلَيكُم لَعَلَّكُم تَشكُرون».(سوره مائده/6) اين ادراك عقلى ـ يعنى طريقه فكر صحيح كه قرآن كريم مردم را در تشخيص حق و باطل، خير و شر و نفع و ضرر به آن ارجاع داده ـ همان چيزى است كه انسان بر حسب فطرت خويش از آن آگاه است[۱۳] يا به گفته برخى گاهى با تقليد و گاهى با ممارست و در پيامبران با نور الهى در اصل فطرت محقق مى شود.[۱۴]

قرآن كریم به تفكر و تدبر بسيار اهميت داده و شمار فراوانى از آيات براى ترغيب به آن آمده اند، چنان كه با جستجو در آيات بدست مى آيد كه خداوند بيش از 300 مورد انسان را به تفكر، تذكر و تعقل دعوت كرده است.[۱۵]

افزون بر اين در آيات بسيارى عدم تفكر و تعقل را توبيخ و ملامت كرده است: «قُل لااَقولُ لَكُم عِندى خَزائِنُ اللّهِ ولا اَعلَمُ الغَيبَ و لا اَقولُ لَكُم اِنّى مَلَكٌ اِن اَتَّبِعُ اِلاّ ما يوحى اِلَىَّ قُل هَل يَستَوِى الاَعمى والبَصيرُ اَفَلا تَتَفَكَّرون» (سوره انعام/50)، «و مَا الحَيوةُ الدُّنيا اِلاّ لَعِبٌ ولَهوٌ ولَلدّارُ الأخِرَةُ خَيرٌ لِلَّذينَ يَتَّقونَ اَفَلا تَعقِلون» (سوره انعام/32) و براى آنان كه در مسير جهل و عدم تعقل گام برمى دارند و از سرمايه فكر و خرد خويش استفاده نمى كنند رجس و پليدى شك و ترديد قرار داده است، آنچنان كه به ايمان موفق نمى شوند: «و ما كانَ لِنَفس اَن تُؤمِنَ اِلاّ بِاِذنِ اللّهِ ويَجعَلُ الرِّجسَ عَلَى الَّذينَ لايَعقِلون». (سوره يونس/100)[۱۶]

از نگاه قرآن اعراض كنندگان از تعقل، از چارپايان نيز كمترند: «اِنَّ شَرَّ الدَّوابِّ عِندَاللّهِ الصُّمُّ البُكمُ الَّذينَ لايَعقِلون». (سوره انفال/22) و ادراك حق به وسيله تعقل غايت آفرينش وى بر حسب حيات معنوى اوست، چنان كه رسيدن به اجل مسمّا (مدت مقرر) غايت حيات صورى دنيوى اوست: «ولِتَبلُغوا اَجَلاً مُسَمًّى ولَعَلَّكُم تَعقِلون». (سوره غافر/67)[۱۷]

برخى با توجه به آياتى چون «اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَتَفَكَّرون» (سوره زمر/42) و «كَذلِكَ نُفَصِّلُ الأيتِ لِقَوم يَتَفَكَّرون» (سوره يونس/24) تفكر را مبدأ وصول به حقيقت، علم و شناخت معرفى كرده اند.[۱۸] روايات نيز تصريح مى كنند كه هيچ عبادتى همانند تفكر نيست[۱۹]؛ و اين كه ساعتى تفكر برتر از عبادت يك[۲۰] یا 70 سال[۲۱] است و اين تفاوت به لحاظ اختلاف مراتب شخص متفكر و موضوع تفكر است.[۲۲] در علم منطق نيز تفكر، شاخصه اصلى و فصل مميز انسان از ديگر حيوانات به شمار آمده و انسان را حيوان ناطق (:متفكر) تعريف كرده اند.[۲۳]

تفكر در صورتى انسان را به حق و حقيقت رهنمون مى شود كه در فضايى عارى از هر گونه وابستگى و پيشداورى انجام شود وگرنه چنانچه شخص متفكر قبل از تفكر، گرايش خود را به سمت و سويى خاص مشخص كرده و از پيش تصميم گرفته باشد، تفكر او در همان محدوده صورت گرفته و به نتيجه دلخواه وى مى رسد، چنانكه وليد بن مغيره با اين گرايش كه مى خواست درباره قرآن چيزى بگويد كه دعوت به آن را باطل و قوم خويش را راضى كند، مى انديشيد كه قرآن را شعر يا افسانه يا كهانت يا سحر معرفى كند. او در اين محدوده انديشيد و سرانجام به اين نتيجه رسيد كه بگويد قرآن سحر و ساخته دست بشر است، از اين رو به شدت مورد غضب و نفرين خداوند قرار گرفت:[۲۴] «إِنَّهُ فَكَّرَ وَقَدَّرَ × فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ × ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ ×ثُمَّ نَظَرَ × ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ× ثُمَّ أَدْبَرَ وَاسْتَكْبَرَ × فَقَالَ إِنْ هَٰذَا إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ ×إِنْ هَٰذَا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَر». (سوره مدثر/18-25)

خاستگاه تفكر

بر اساس آيه 31 سوره مائده، پس از آن كه قابيل هابيل را كشت، خداوند زاغى را برانگيخت تا زمين را بكاود و به او نشان دهد چگونه جسد برادرش را پنهان كند: «فَبَعَثَ اللّهُ غُرابـًا يَبحَثُ فِى الاَرضِ لِيُرِيَهُ كَيفَ يُورى سَوءَةَ اَخِيه...». اين آيه بيانگر حال انسان در بهره ورى از حس است؛ بدين صورت كه او ابتدا خواص اشيا را از ناحيه حس تحصيل مى كند. سپس با تفكر در آنها به اهداف و مقاصد خود در زندگى دست مى يابد، همان گونه كه در بحث علمى شناخت شناسى ـ برخلاف نظر كسانى كه علم را فطرىِ انسان و بر اساس تذكر مى دانند ـ به اثبات رسيده كه علوم و معارف فكرىِ انسان همه به حس منتهى مى شوند؛ توضيح آن كه، انسان داراى علوم گسترده ای است كه روز به روز افزايش مى يابند و اگر به گذشته بازگرديم خواهيم ديد علوم بالفعل وى به تدريج نقصان يافته و در نهايت به صفر مى رسند و اين خداوند است كه با هدايت خويش: «الَّذى اَعطى كُلَّ شَىء خَلقَهُ ثُمَّ هَدى»، (سوره طه/50) «والَّذى قَدَّرَ فَهَدى» (سوره الأعلى/3) و فراهم آوردن اسباب دانايى وى (حس و فكر) چيزهايى را كه نمى دانسته به او آموخته است: «عَلَّمَ الاِنسنَ مالَم يَعلَم» (سوره علق/5). قرآن كريم در آيه 78 سوره نحل تصريح مى كند آدمى هنگامى كه از مادر متولد مى شود چيزى نمى داند و خدا (براى دانا شدن او) سمع و بصر و قلب را برايش قرار مى دهد: «واللّهُ اَخرَجَكُم مِن بُطُونِ اُمَّهتِكُم لاتَعلَمونَ شيـًا وجَعَلَ لَكُمُ السَّمعَ والاَبصرَ والاَفـِدَة».

كوتاه سخن آن كه تأمل در حال انسان و تدبر در آيات قرآن، مانند آيه 31 سوره مائده، گوياى اين نكته است كه علوم نظرى انسان ـ يعنى علم به خواص اشيا و معارف عقلى كه پيرو آن بدست مى آيد ـ از حسّ شروع مى شود و خداوند از طريق حس، خواص اشيا را به وى مى آموزد. به طور كلى آياتى كه مشتمل بر تعابيرى چون «ألم تر»، «أفلا يرون»، «أفرأيتم» و «أفلا تبصرون» اند، انسان را به جزئياتى كه خواص قابل احساس دارند سوق مى دهند و آياتى كه از تعبيراتى مانند «لقوم يعقلون»، «يتفكرون»، «يتذكرون» و «يفقهون» استفاده كرده اند انسان را به ادراك كليات عقلى كه به مبدأ و معاد ارتباط دارند، فرامى خوانند.[۲۵] البته بيشترين بهره بردارى از حس، مربوط به توده مردم است كه از تعقل در دقايق امور و ادراك حقيقت آنها و راهيابى به مصالح و مفاسدشان قاصرند و بهره مندى از عقل، ويژه خواص اندك شمار مردم است، از همين رو در برخى آيات، سمع بر عقل مقدم شده است: «وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ». (سوره ملك/10)[۲۶]

زمينه‌هاى تفكر

تفكر يا در امر دین است يا در غير آن. مراد از امر دين، معامله بين عبد و رب است و در اين صورت همه افكار عبد يا به خود و صفات و احوال خويش تعلق داشته، نظر او در موارد رضايت و غضب پروردگار منحصر است يا به معبود و اسما و صفات و افعال وى از ملك و ملكوت و آنچه در آسمان و زمين و بين آن هاست تعلق دارد[۲۷]؛ ولى كسى كه جز به دنيا و امور رفاهى آن نمى نگرد، تفكر او از حدود ماده نمى گذرد و خداوند به پيامبر صلى الله عليه و آله دستور اعراض از چنين كسى را مى دهد:[۲۸] «فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّىٰ عَنْ ذِكْرِنَا وَلَمْ يُرِدْ إِلَّا الْحَيَاةَ الدُّنْيَا». (سوره نجم/29)

بر اساس برخى آيات كه انگيزه نزول قرآن بر پيامبر را تبيين وحى الهى و تفكر و انديشيدن مردم: «و اَنزَلنا اِلَيكَ الذِّكرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ اِلَيهِم ولَعَلَّهُم يَتَفَكَّرون» (سوره نحل/44) و تدبر در آيات قرآن و تذكر صاحبان خرد: «كِتبٌ اَنزَلنهُ اِلَيكَ مُبرَكٌ لِيَدَّبَّروا ءايتِهِ ولِيَتَذَكَّرَ اولواالاَلبب» (سوره ص/29) معرفى مى كند، يا آياتى كه هدف توصيه هاى الهى و تبيين آيات را تعقل و تفكر مى دانند: «ذلِكُم وصَّكُم بِهِ لَعَلَّكُم تَعقِلون» (سوره انعام/151)، «كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمُ الأيتِ لَعَلَّكُم تَتَفَكَّرون» (سوره بقره/219)، مى توان قرآن و آيات آن را يكى از مهم ترين زمينه هاى تفكر دانست. از همين روست كه خداوند قرآن را به زبانى نازل كرده كه معارف آن فهم و ادراك پذير باشند: «اِنّا اَنزَلنهُ قُرءنـًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُم تَعقِلون» (سوره يوسف/2؛ نيز سوره زخرف/3) و در آن قصه ها: «ولَو شِئنا لَرَفَعنهُ بِها... فَاقصُصِ القَصَصَ لَعَلَّهُم يَتَفَكَّرون» (سوره اعراف/176)، «لَقَد كانَ فى قَصَصِهِم عِبرَةٌ لاُِولِى الاَلبب...» (سوره يوسف/12) و مَثَل هايى آورده است:«لَو اَنزَلنا هـذا القُرءانَ عَلى جَبَل لَرَاَيتَهُ خشِعـًا مُتَصَدِّعـًا مِن خَشيَةِ اللّهِ وتِلكَ الاَمثلُ نَضرِبُها لِلنّاسِ لَعَلَّهُم يَتَفَكَّرون» (سوره حشر/21)، «اِنَّما مَثَلُ الحَيوةِ الدُّنيا كَماء اَنزَلنهُ مِنَ السَّماءِ فاختَلَطَ بِهِ نَباتُ الاَرض... كَذلِكَ نُفَصِّلُ الأيتِ لِقَوم يَتَفَكَّرون» (سوره يونس /24).

بر اين اساس و نيز با توجه به تقبيح و مذمت خداوند نسبت به كسانى كه در قرآن تدبر نمى كنند: «اَفَلا يَتَدَبَّرونَ القُرءان» (سوره نساء/82)، عقيده جماعتى از حَشَويان و اخباریان باطل است كه مى گويند: معناى قرآن را جز با سخن پيامبر صلى الله عليه و آله نشايد دانست؛ نيز سخن مجبّران مردود است كه مى گويند: هر چه را خدا خواهد كسى بداند به قلب او القا مى كند و كوشش و تدبر بنده در تحصيل علم قرآن و غير آن مفيد نيست.[۲۹]

برخى ديگر از زمينه ها و موضوعات تفكر، عبارت اند از صحت و سلامت قواى ادراكى پيامبر صلى الله عليه و آله جهت ادراك حقانيت وى: «ثُمَّ تَتَفَكَّروا ما بِصاحِبِكُم مِن جِنَّة» (سوره سبا/46؛ نيز سوره اعراف/184)، خلقت آسمان ها و زمين براى پى بردن به راز آفرينش آنها: «و يَتَفَكَّرونَ فى خَلقِ السَّموتِ والاَرضِ رَبَّنا ما خَلَقتَ هذا بطِلاً» (سوره آل عمران/191) و نيز وجهه باطنى و جنبه ارتباط آنها و هر چيزى كه خدا آفريده است با پروردگار، براى تحصيل يقين:[۳۰] «و كَذلِكَ نُرى اِبرهيمَ مَلَكوتَ السَّموتِ والاَرضِ ولِيَكونَ مِنَ الموقِنين»، (سوره انعام/75) «اَو لَم يَنظُروا فى مَلَكوتِ السَّموتِ والاَرضِ و ما خَلَقَ اللّهُ مِن شَىء...» (سوره اعراف/185)، كيفيت آفرينش شتر، برافراشتگى آسمان، برپا داشته شدن كوه ها، گستردگى و استواى زمين و در نتيجه مهيّا بودن آن براى سكونت و زندگى: [۳۱] «اَفَلا يَنظُرونَ اِلَى الاِبِلِ كَيفَ خُلِقَت × و اِلَى السَّماءِ كَيفَ رُفِعَت × و اِلَى الجِبالِ كَيفَ نُصِبَت × و اِلَى الاَرضِ كَيفَ سُطِحَت» (سوره الغاشية/17-20)، اعمال و رفتارى كه انسان براى روز حساب از پيش مى فرستد: «ولتَنظُر نَفسٌ ما قَدَّمَت لِغَد...» (سوره حشر/18)[۳۲]، اطوار خلقت انسان از مرحله خاك تا نطفه و سپس علقه و نيز دوره هاى سنى وى از طفوليت و جوانى و سالمندى كه در اين ميان برخى مرگ پيشرس يافته تا سرانجام هر كس به مدتى كه مقرر است برسد: «هُوَ الَّذى خَلَقَكُم مِن تُراب ثُمَّ مِن نُطفَة ثُمَّ مِن عَلَقَة ثُمَّ يُخرِجُكُم طِفلاً ثُمَّ لِتَبلُغوا اَشُدَّكُم ثُمَّ لِتَكونوا شُيوخـًا و مِنكُم مَن يُتَوَفّى مِن قَبلُ ولِتَبلُغوا اَجَلاً مُسَمًّى و لَعَلَّكُم تَعقِلون» (سوره غافر/67)، اُفتِ در خلقت در عمر دراز: «و مَن نُعَمِّرهُ نُنَكِّسهُ فِى الخَلقِ اَفَلا يَعقِلون» (سوره يس/68)، تاريخ زندگى گذشتگان براى شناخت سنن و قوانينى كه خداوند بر جوامع بشرى حاكم فرموده: «قَد خَلَت مِن قَبلِكُم سُنَنٌ فَسيروا فِى الاَرضِ فَانظُروا...» (سوره آل عمران/137)، «اَفَلَم يَسيروا فِى الاَرضِ فَيَنظُروا كَيفَ كانَ عـقِبَةُ الَّذينَ مِن قَبلِهِم... اَفَلا تَعقِلون» (سوره يوسف/109)، فرجام تكذيب آيات و سرپيچى از دستورات الهى: «و اَغرَقنَا الَّذينَ كَذَّبوا بِايتِنا فَانظُر كَيفَ كانَ عـقِبَةُ المُنذَرين» (سوره يونس/73)، «واَمطَرنا عَلَيهِم مَطَرًا فانظُر كَيفَ كانَ عقِبَةُ المُجرِمين» (سوره اعراف/84)، دشمنى آشكار شيطان با فرزندان آدم عليه السلام و گمراه كردن انبوهى از آنان: «...اِنَّهُ لَكُم عَدُوٌّ مُبين... ولَقَد اَضَلَّ مِنكُم جِبِلاًّ كَثيرًا اَفَلَم تَكونوا تَعقِلون» (سوره يس/60-62)، آيات و نشانه هاى الهى، مانند نحوه زندگى زنبور و كيفيت عسل سازى آن با رنگ هاى مختلف و نيز ويژگى درمانى آن: «...و اَوحى رَبُّكَ اِلَى النَّحلِ... × ثُمَّ كُلى مِن كُلِّ الثَّمَرتِ فَاسلُكى سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخرُجُ مِن بُطونِها شَرابٌ مُختَلِفٌ اَلونُهُ فيهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ اِنَّ فى ذلِكَ لاَيَةً لِقَوم يَتَفَكَّرون» (سوره نحل/68-69)، آمد و شد شب و روز: «...واختِلفِ الَّيلِ والنَّهار... لاَيت لِقَوم يَعقِلون» (سوره بقره/164)، مسخركردن شب و روز و خورشيد و ماه براى انسان و نيز مسخر بودن ستارگان به فرمان الهى: «و سَخَّرَ لَكُمُ الَّيلَ والنَّهارَ والشَّمسَ والقَمَرَ والنُّجومُ مُسَخَّرتٌ بِاَمرِهِ اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَعقِلون» (سوره نحل/12)، آنچه را خداوند در زمين به رنگ هاى گوناگون براى انسان پديد آورده است: «و ما ذَرَاَ لَكُم فِى الاَرضِ مُختَلِفـًا اَلونُهُ اِنَّ فى ذلِكَ لاَيَةً لِقَوم يَذَّكَّرون» (سوره نحل/13)، گستردگى زمين و وجود رودها و كوه ها در آن، جفت جفت قرار دادن ميوه ها و پوشاندن روز به شب: «و هُوَ الَّذى مَدَّ الاَرضَ وجَعَلَ فيها رَوسِىَ و اَنهرًا و مِن كُلِّ الثَّمَرتِ جَعَلَ فيها زَوجَينِ اثنَينِ يُغشِى الَّيلَ النَّهارَ اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَتَفَكَّرون» (سوره رعد/3)، آمدن باران و سيراب شدن مردمان و رويش گياهان و درختان به وسيله آن: «هُوَ الَّذى اَنزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَكُم مِنهُ شَرابٌ و مِنهُ شَجَرٌ فيهِ تُسيمون × يُنبِتُ لَكُم بِهِ الزَّرعَ والزَّيتونَ والنَّخيلَ والاَعنبَ و مِن كُلِّ الثَّمَرتِ اِنَّ فى ذلِكَ لاَيَةً لِقَوم يَتَفَكَّرون» (سوره نحل/10-11)، آفرينش همسر براى انسان و قرار دادن مودّت و رحمت بين همسران: «و مِن ءايتِهِ اَن خَلَقَ لَكُم مِن اَنفُسِكُم اَزوجـًا لِتَسكُنوا اِلَيها و جَعَلَ بَينَكُم مَوَدَّةً و رَحمَةً اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَتَفَكَّرون» (سوره روم/21)، مرگ و حيات و خواب و بيدارى انسان ها: «اَللّهُ يَتَوَفَّى الاَنفُسَ حينَ مَوتِها والَّتى لَم تَمُت فى مَنامِها فَيُمسِكُ الَّتى قَضى عَلَيهَا المَوتَ و يُرسِلُ الاُخرى اِلى اَجَل مُسَمًّى اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَتَفَكَّرون» (سوره زمر/42)، كشتى هايى كه در دريا روان اند با آنچه به مردم سود مى رساند، زنده ساختن زمين مرده به وسيله نزول باران و پراكندگى هر گونه جنبنده اى در زمين، تغيير مسير بادها و ابرهاى مسخر در ميان زمين و آسمان: «...والفُلكِ الَّتى تَجرى فِى البَحرِ بِما يَنفَعُ النّاسَ وما اَنزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ مِن ماء فَاَحيا بِهِ الاَرضَ بَعدَ مَوتِها وبَثَّ فيها مِن كُلِّ دابَّة و تَصريفِ الرِّيحِ والسَّحابِ المُسَخَّرِ بَينَ السَّماءِ والاَرض لاَيت لِقَوم يَعقِلون» (سوره بقره/164)، بيم آور و اميدبخش نماياندن برق: «و مِن ءايتِهِ يُريكُمُ البَرقَ خَوفـًا و طَمَعـًا... اِنَّ فى ذلِكَ لاَيت لِقَوم يَعقِلون» (سوره روم/24) و زنده ساختن برخى از مردگان در دنيا: «...كَذلِكَ يُحىِ اللّهُ المَوتى و يُريكُم ءايتِهِ لَعَلَّكُم تَعقِلون». (سوره بقره/73)

قرآن كريم انسان ها را از تفكر در ذات الهى برحذر داشته است: «و يُحَذِّرُكُمُ اللّهُ نَفسَه» (سوره آل عمران/28-30)[۳۳]، زيرا مخلوقات نمى توانند به وى احاطه علمى پيدا كنند: «و لايُحيطونَ بِهِ عِلما» (سوره طه/110)؛ اما درباره تفكر در صفات و اسما و افعال خدا چنين منعى نيست، بلكه در آيات بسيارى به آن تشويق شده است.[۳۴] به گفته برخى، در طريق معنوى تفكر، حجاب است و خداوند جلى تر از آن است كه عقل با تفكر و نظر او را بشناسد و بر عاقل است كه قلب خود را از تفكر تهى سازد و آنگاه كه مى خواهد خدا را بشناسد بايد از راه مشاهده باشد.[۳۵]

آثار تفكر

تفكر در آيات الهى و شگفتى هاى آفرينش، انسان را به ایمان صحيح راهنمايى مى كند، زيرا اين كارهاى شگفت تنها از خداوندى صادر مى شود كه زنده و پابرجا و توانا و بى نياز از همه است.[۳۶]

برخى آثار تفكر كه از آيات قرآن استفاده مى شوند عبارت اند از:

  • راهيابى انسان به توحيد در پرستش: «قالَ اَفَتَعبُدونَ مِن دونِ اللّهِ مالا يَنفَعُكُم شيـًا و لايَضُرُّكُم × اُفّ لَكُم ولِما تَعبُدونَ مِن دونِ اللّهِ اَفَلا تَعقِلون».(سوره انبياء/21، 66 - 67)
  • شناخت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و بيم دهى آشكار وى: «اَو لَم يَتَفَكَّروا ما بِصاحِبِهِم مِن جِنَّة اِن هُوَ اِلاّ نَذيرٌ مُبين». (سوره اعراف/7،184؛ نيز سوره سبا/34، 46)
  • توجه كردن به آخرت و دنيا را مايه سرگرمى دانستن: «و مَا الحَيوةُ الدُّنيا اِلاّ لَعِبٌ و لَهوٌ و لَلدّارُ الأخِرَةُ خَيرٌ لِلَّذينَ يَتَّقونَ اَفَلا تَعقِلون» (سوره انعام/6،32؛ نيز سوره اعراف/7،169؛ سوره يوسف/12، 109) و توجه به بيهوده نبودن خلقت (سوره آل عمران/3،191)، زيرا با ملاحظه اين كه هر موجود كوچكى از اين جهان بزرگ هدفى دارد نمى توان باور كرد كه مجموعه جهان بى هدف باشد[۳۷]، بر همين اساس مؤمنان بعد از تدبر و تفكر در آيات الهى به خداوند رو كرده و به حكمت او در آفرينش موجودات پى مى برند.[۳۸]

در روايات نيز تفكر، دليل عاقل[۳۹]، بهترين عبادت [۴۰]، حيات قلب بصير[۴۱]، آينه ديدن بدى ها و خوبى ها[۴۲]، دعوت كننده به نيكى و عمل به آن[۴۳]، مايه عبرت[۴۴] و مايه بصيرت[۴۵] معرفى شده است. در کتاب کافی از امام صادق علیه السلام نقل شده است که آن حضرت فرمود: امیرالمومنین علیه السلام همواره می فرمود:

نَبِّهْ بِالتَّفَكُّرِ قَلْبَكَ وَ جَافِ عَنِ اللَّيْلِ جَنْبَكَ وَ اتَّقِ اللَّهَ رَبَّكَ.

دلت را با اندیشه بیدار ساز و در دل شب خود را از رختخواب جدا ساز و در مقابل خدائی که پروردگار توست تقوا پیشه کن.[۴۶]

تفكر نكردن نيز پيامدهايى دارد كه در پاره اى آيات به برخى از آنها اشاره شده است؛ مانند:

  • افترازدن و دروغ بستن به خدا: «ولكِنَّ الَّذينَ كَفَروا يَفتَرونَ عَلَى اللّهِ الكَذِبَ واَكثَرُهُم لايَعقِلون». (سوره مائده/5،103)
  • بى ادبى به ساحت پيامبر صلى الله عليه و آله: «اِنَّ الَّذينَ يُنادونَكَ مِن وراءِ الحُجُرتِ اَكثَرُهُم لايَعقِلون». (سوره حجرات/49،4)
  • به مسخره و بازى گرفتن نماز هنگام فراخوانى به آن: «و اِذا نادَيتُم اِلَى الصَّلوةِ اتَّخَذوها هُزُوًا ولَعِبـًا ذلِكَ بِاَنَّهُم قَومٌ لايَعقِلون». (سوره مائده/5،58)
  • و اختلاف و تفرقه: «لايُقتِلونَكُم جَميعـًا اِلاّ فى قُرًی مُحَصَّنَة اَو مِن وراءِ جُدُر بَأسُهُم بَينَهُم شَديدٌ تَحسَبُهُم جَميعـًا و قُلوبُهُم شَتّی ذلِكَ بِاَنَّهُم قَومٌ لايَعقِلون». (سوره حشر/59،14)

موضوعات مناسب برای تفکر

تفكر در عالم خلقت

یکی از انحاء تفکر سودمند تفکر در نظام خلقت است در قرآن این نحوه تفکر بسیار مورد توصیه قرار گرفته است. من جمله می فرماید:

«إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ. الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ»

[۴۷].

شهید مطهری ره در این مورد می گوید : شك ندارد كه اگر انسان در كار عالم و در نظامات عالم و در دقایق مخلوقات تأمل و دقت كند و هدفش از این تأمل و دقت و كشف رازهای عالم این باشد كه به حقیقت، بیشتر راه یابد و خدا را بیشتر بشناسد، این هم علم است و هم عبادت، تفكر علمی است و عبادت.

تفكر در تاریخ

یکی دیگراز انحاء تفكراتی كه در خود قرآن مجید به آنها توجه شده است تفكر در تاریخ و در سرنوشت و سرگذشت اقوام و ملل گذشته است.

قرآن، قصص و حكایات و چیزهایی را كه ما اسمش را «تاریخ» می گذاریم به طور اشاره ذكر می كند، ولی قسمتهایی را كه مایه های آموزش در آن زیاد است بیشتر یادآوری می كند و مخصوصا این مطلب را توجه می دهد كه ما قصه و حكایت را ذكر نمی كنیم فقط برای اینكه یك سمری به اصطلاح شده باشد و یك وقتی گذرانده باشید: «فَاقْصُصِ اَلْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَكَّرُونَ» [۴۸].

این هم خودش نوعی تفكر است كه باز از نظر اسلام عبادت است.

تفكر انسان درباره خود

یكی دیگر از تفكرهایی كه عبادت هم هست تفكر كردن انسان درباره خودش است؛ این طرف از نظر شهید مطهری ره دوگونه است: یك وقت خود انسان به عنوان یك موضوع علمی موضوع تفكر اوست (این، جزء دسته اول می شود) و یك وقت انسان درباره كارهای خودش تفكر می كند، درباره اینكه چگونه تصمیم بگیرد و چگونه كار كند، همین جور علی العمیاء تسلیم حوادث و جریانات نباشد. مقصود دومی است.

پانویس

  1. نثر طوبى، ج 2، ص 270.
  2. فایده منطق چیست؟،دانشنامه رشد
  3. الموسوعة الذهبيه، ج 10، ص 202.
  4. نمونه، ج 9، ص 76؛ مجمع البيان، ج 5، ص 236.
  5. الميزان، ج 8، ص 381.
  6. الفروق اللغويه، ص 121.
  7. نثر طوبى، ج 1، ص 252.
  8. الفروق اللغويه، ص 121.
  9. نثر طوبى، ج 2، ص 475.
  10. همان، ص 179.
  11. الموسوعه الذهبيه، ج 10، ص 202.
  12. الميزان، ج 5، ص 255.
  13. همان.
  14. الموسوعة الذهبيه، ج 10، ص 202.
  15. الميزان، ج 5، ص 255.
  16. نمونه، ج 8، ص 390.
  17. الميزان، ج 17، ص 347.
  18. المنير، ج 9، ص 165.
  19. بحارالانوار، ج 1، ص 88، 94.
  20. بحارالانوار، ج 68، ص 327.
  21. كشف الاسرار، ج 2، ص 387.
  22. كشف الاسرار، ج 2، ص 387؛ كنزالدقائق، ج 2، ص 320.
  23. ر.ك: الاشارات والتنبيهات، ج 1، ص 11 ، 77.
  24. الميزان، ج 20، ص 86 - 87.
  25. الميزان، ج 5، ص 338.
  26. الميزان، ج 19، ص 353.
  27. الموسوعة الذهبيه، ج 10، ص 202 - 203.
  28. تفسير موضوعى، ج 6، ص 86.
  29. نثر طوبى، ج 1، ص 252-253.
  30. الميزان، ج 8، ص 348.
  31. الميزان، ج 20، ص 274.
  32. الميزان، ج 19، ص 225.
  33. شرح فصوص الحكم، ص 17.
  34. الميزان، ج 4، ص 90.
  35. جامع الاسرار، ص 288، 490 - 491.
  36. المنير، ج 4، ص 209.
  37. نمونه، ج 3، ص 246.
  38. المنير، ج 4، ص 207.
  39. بحارالانوار، ج 1، ص 136.
  40. بحارالانوار، ج 2، ص 22.
  41. بحارالانوار، ج 75، ص 112.
  42. بحارالانوار، ج 72، ص 67.
  43. بحارالانوار، ج 68، ص 322، 328.
  44. غررالحكم، ج 1، ص 318، كلمه 112.
  45. همان.
  46. الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق‌، دار الكتب الإسلامية، تهران‌، 1407 ق‌، ج2، ص54
  47. آل عمران/190 و 191
  48. اعراف/176

منابع

  • دائرة المعارف قرآن کریم، ج 8، مدخل "تفکر" از بخش فلسفه و کلام، صص 384-392.
  • تعلیم و تربیت در اسلام،استاد مطهری، در دسترس در شهید مطهری، بازیابی: 20 آبان 1392
  • فایده منطق چیست؟،دانشنامه رشد
  • الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق‌، دار الكتب الإسلامية، تهران‌، 1407 ق‌