تتمة المنتهی فی وقایع ایام الخلفاء (کتاب)

نویسنده	شیخ عباس قمى
موضوع	تاریخ اسلام
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
مصحح	علی محدث زاده

كتاب «تتمة المنتهى فى وقايع ايام الخلفاء» از تألیفات شیخ عباس قمى (م، 1352 ق)، مشتمل بر شرح تاريخ خلافت خلفا و علما، از سال 10 هجرى يعنى ابتداى خلافت خلفاى نخستین تا پايان زوال دولت بنى عباس، به زبان فارسی مى‌باشد.

مؤلف

حاج شیخ عباس قمى (۱۳۵۹-۱۲۹۴ ق) محدث بزرگ شیعه و متولد در قم و متوفی در نجف است. او پس از تحصیلات ابتدایى در سال 1316 ق. به نجف رفت و از محضر اساتید بزرگی چون سید محمد کاظم یزدی، میرزا محمدتقی شیرازی و میرزا حسین نورى كسب علم نمود.

محدث قمی در زمان خود، از مربیان و معلمان اخلاق اسلامی در میان مردم و حوزه‌های علمیه شناخته می شد. سید علی‌نقی فیض‌الاسلام، سید محمدهادی میلانی و حیدرقلی سردار کابلی از شاگردان او هستند.

برخی دیگر از تألیفات مهم شیخ عباس قمی عبارت است از: سفینة البحار، منتهى الآمال، مفاتیح الجنان، فواید الرضویة و نفس المهموم.

ساختار کتاب

این كتاب یكى از كتب مفیدى است كه در موضوع تاریخ خلفا و وزرا و علما است و از نظر اتقان و اعتبار در میان كتب فارسى كم نظیر است. این كتاب با رعایت اختصار، موافق ذوق عموم نگاشته شده و حاوى مطالب سودمند و حكایات بسیار جذاب و داستان‌هاى دلپذیر است.

مصادر مورد استفاده مؤلف در «تتمة المنتهی»، كتاب‌هایى همچون: اسدالغابة، تاریخ طبرى، كامل بن اثیر و دیگر كتب معتبر تاریخى است.

برخى از سرفصل‌هاى این كتاب عبارتند از: خلافت ابوبكر، خلافت عمر، خلافت عثمان، خلافت امیرالمومنین على علیه السلام، جنگ صفین، شهادت عمار، جنگ نهروان، شهادت امیرالمؤمنین علیه السلام، خلافت امام حسن علیه السلام، خلافت معاویه.

مؤلف، در بيان مطالب و مباحث، از آيات، روايات، اشعار فارسى و عربى و حكايت‌هاى عبرت آموز استفاده نموده است.

«طبقات خلفاء و اصحاب ائمه و علما و شعرا» اثر ديگر محدث قمی مى‌باشد كه ضميمه كتاب «تتمة المنتهی» شده است.

محتوای کتاب

بخش اول کتاب «تتمة المنتهی»، در مورد خلافت خلفاى ثلاثه و پس از آن خلافت با بركت امیرالمؤمنین (ع) است. به دليل اينكه بناى مؤلف به ذكر مطالب به صورت مختصر بوده است، لذا در مورد خلافت حضرت على (ع) به بيان وقايع جنگ با «ناكثين، قاسطين و مارقين» اكتفا نموده است. مطلب پايانى بخش اول، در مورد خلافت امام حسن (ع) است كه بسيار كوتاه و در يك صفحه جاى گرفته است..

بخش دوم در مورد خلفاى بنى اميه مى‌باشد. اين بخش از خلافت معاويه آغاز شده و تا سلطنت مروان بن محمد ادامه يافته است. در اين بخش، يك تذييل و يك خاتمه نيز بيان شده است. اولين مطلب اين بخش در مورد ذكر امارات و خلافت معاويه و مختصرى از والدين او مى‌باشد. نويسنده در اين قسمت به بيان و شرح قيام توابين در كوفه پرداخته است. وى در تذييل، پيرامون بنى اميه از ديدگاه اهل سنت سخن گفته است. وى در اين زمينه، آيات و رواياتى را بيان نموده و توضيح داده است. نويسنده در خاتمه توضيحى در مورد خلفاى بنى اميه ذكر نموده و آن‌ها را به دو دسته تقسيم كرده است. دسته اول كه در شام اقامت داشتند و دسته دوم در مغرب زمين.

بخش سوم پيرامون خلفاى بنى عباس است. مؤلف، در اين بخش علاوه بر ذكر خلافت خلفاى بنى عباس، مختصرى از مقاتل طالبين، تاريخ وفات اعيان و مشاهير و معارفى كه در روزگار آن‌ها اتفاق افتاده را بيان كرده و به اختصار شرح داده است.

اولين خليفه‌اى كه در اين قسمت ذكر شده، ابوالعباس السفاح است. آخرين مطلب اين بخش، در مورد خلافت مستعصم بالله و زوال دولت بنى عباس مى‌باشد.

نويسنده سپس كتاب «طبقات خلفاء و اصحاب ائمه و علماء و شعرا» را ضمیه کرده و در آغاز اين اثر، به انگيزه تألیف اشاره كرده است. چون كتاب «تتمة المنتهى» (اثر حاضر) مشتمل بر مطالب زيادى از جمله تعيين طبقات خلفا، اصحاب ائمه(ع)، علما، شعرا و... بوده لذا وى اين فهرست را براى آن كتاب، به گونه‌اى نگاشته كه خود كتابى مستقل باشد. وى در اين كتاب، فهرست طبقات علما را تا زمان خود اضافه كرده است.

مؤلف، وقايع را صد سال به صد سال بيان كرده و بسيار كوتاه توضيح داده است. وقايع از سال 10 هجرى آغاز شده و تا زمان زندگى مؤلف ادامه يافته است.

برخى از وقايعى كه نويسنده در این بخش بيان نموده عبارت است از: در سنه 20: فتح مصر و اسكندريه؛ در سنه 95: وفات امام زين‌العابدين (ع)؛ در سنه 196: خلافت مامون؛ سنه 203: شهادت امام رضا (ع)؛ سنه 431: وفات حكيم ناصر خسرو علوى؛ سنه 581: وفات حكيم خاقانى شاعر؛ ربيع الثانى سنه 676: وفات محقق حلى؛ وفات ملا عبدالله شوشترى و...

وضعیت نشر کتاب

این كتاب به تصحیح على محدث‌زاده به وسیله انتشارات كتابفروشى داورى قم در سال 1397 ق چاپ و منتشر شده است.

منابع

کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی/ نویسنده: محمدرضا ضمیری