مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

تاریخ یعقوبی (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (7پروژه: رتبه بندی، اولویت بندی ، سنجش کیفی)
سطر ۶: سطر ۶:
 
|تصویر= [[پرونده:تاریخ یعقوبی.jpg|240px|وسط]]
 
|تصویر= [[پرونده:تاریخ یعقوبی.jpg|240px|وسط]]
  
|نویسنده= احمدبن ابی یعقوب
+
|نویسنده= ابن واضح یعقوبی
  
 
|موضوع= تاریخ اسلام
 
|موضوع= تاریخ اسلام
سطر ۱۲: سطر ۱۲:
 
|زبان= عربی  
 
|زبان= عربی  
  
|تعداد جلد= 2
+
|تعداد جلد= ۲
  
 
|عنوان افزوده1=  
 
|عنوان افزوده1=  
سطر ۲۲: سطر ۲۲:
 
|افزوده2=
 
|افزوده2=
  
|لینک= [http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/38779/ تاريخ اليعقوبي]
+
|لینک= [http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/38779/ تاریخ الیعقوبی]
  
 
}}
 
}}
  
تاریخ یعقوبی ، از قدیمترین تاریخهای عمومی به عربی ، نوشتة احمدبن ابی یعقوب بن جعفربن وَهْب بن واضح یعقوبی <ref> (زنده در 292). این کتاب خلاصه ای است از تاریخ جهان از آغاز تا اواسط سدة سوم هجری رجوع کنید به چاپ بیروت ، ج 2، ص 6).ی، یعقوبی، ' /> </ref>این کتاب، در دو جلد، خلاصه ای است از تاریخ جهان از آغاز تا اواسط قرن سوم هجری.
+
'''«تاریخ یعقوبی»'''، نوشته [[ابن واضح یعقوبی]] (م، ۲۸۴  ق)، از قدیمترین تاریخهای عمومی به زبان عربی است، که در دو جلد، خلاصه ای از [[تاریخ]] جهان از آغاز تا اواسط قرن سوم هجری را دربر دارد. این اثر از قدیمی‌ترین کتب تاریخی است که در تمدن اسلامی نوشته شده است.  
  
== مؤلف ==
+
==مؤلف==
  
احمد بن ابویعقوب اسحاق بن جعفر بن وهب (م 284 ق).
+
احمد بن ابی یعقوب بن جعفر بن وَهْب بن واضح یعقوبی (م، ۲۸۴ ق)، معروف به [[ابن واضح یعقوبی]]، به عنوان «کاتب» و «اخباری» شهرت دارد. لقب نخست اشاره به شغل دبیری در دربار [[حکومت بنی عباس|عباسی]] است و لقب دوم به اعتبار مورخ بودن وی و آشنایی او با اخبار تاریخی است. گفته شده که «واضح» جد یعقوبی، علایق [[شیعه|شیعی]] داشته و هم او بوده است که در زمانی که مسئول «برید» [[مصر]] بوده، ادریس بن عبدالله بن حسن برادر [[نفس زکیه|نفس زکیه]] را به مغرب فراری داده و جانش را بر سر این کار گذاشته بود.<ref> تاریخ طبری، ج ۱۰، ص ۵۹۱.</ref>
وی به عنوان كاتب و «اخباری» شهرت دارد. لقب نخست اشاره به شغل دبیری در دربار عباسی است و لقب دوم به اعتبار مورخ بودن وی و آشنایی او با اخبار تاریخی است. گفته شده كه «واضح» جد یعقوبی، علایق شیعی داشته و هم او بوده است كه در زمانی كه مسئول «برید» مصر بوده، ادریس بن عبدالله بن حسن برادر نفس زكیه را به مغرب فراری داده و جانش را بر سر این كار گذاشته بود.<ref> تاریخ طبری، ج 10، ص 591.</ref>
 
  
به احتمال قوی، یعقوبی شیعه بوده است زیرا نشانه‌های تشیع وی در كتاب تاریخش كاملاً روشن است؛ از جمله این نشانه‌ها اخبار وی در داستان سقیفه و كیفیت برخوردهای خلفا و نیز شیوه گزارش‌هایی است كه از تاریخ حوادث اسلام ارائه داده است.
+
همچنین به احتمال قوی، یعقوبی [[شیعه]] بوده است، زیرا نشانه‌های تشیع وی در کتاب تاریخش کاملاً روشن است؛ از جمله این نشانه‌ها، اخبار وی در داستان [[واقعه سقیفه بنی ساعده|سقیفه]] و کیفیت برخوردهای [[خلفای نخستین|خلفا]] و نیز شیوه گزارش‌هایی است که از تاریخ حوادث [[اسلام]] ارائه داده است.
  
== معرفی اجمالی كتاب ==
+
==محتوای کتاب==
  
این كتاب یك دوره تاریخ عمومی است كه از هبوط [[حضرت آدم]] علیه‌السلام آغاز شده و تا حوادث سال 259 هجری ادامه یافته است. این اثر از قدیمی‌ترین كتب تاریخ عمومی است كه در تمدن اسلامی نوشته شده است. شیوه نگارش كتاب تاریخی است نه حدیثی؛ بدین معنی كه یعقوبی مانند برخی از مورخان محدث، حوادث تاریخی را به صورت [[حدیث]] با ذكر سلسله سند نیاورده است بلكه به عنوان مورخ پس از استفاده از مآخذ مختلف، كتاب خود را تألیف كرده است.
+
این کتاب یک دوره [[تاریخ]] عمومی است که از هبوط [[حضرت آدم]] علیه‌السلام آغاز شده و تا حوادث سال ۲۵۹ هجری ادامه یافته است.  
  
یعقوبی در مقدمه جلد دوم یادآور شده است كه قصد تألیف كتابی مختصر را داشته ولذا بسیاری از اشعار و همچنین اخبار طولانی را حذف كرده است.<ref> تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 6.</ref>
+
شیوه نگارش کتاب، تاریخی است نه [[حدیث|حدیثی]]؛ بدین معنی که یعقوبی مانند برخی از مورخان [[محدث]]، حوادث تاریخی را به صورت حدیث با ذکر سلسله [[سند حدیث|سند]] نیاورده است، بلکه به عنوان مورخ پس از استفاده از مآخذ مختلف، کتاب خود را تألیف کرده است.
  
== روش تألیف کتاب ==
+
یعقوبی در مقدمه جلد دوم یادآور شده است که قصد تألیف کتابی مختصر را داشته ولذا بسیاری از اشعار و همچنین اخبار طولانی را حذف کرده است.<ref> تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۶.</ref>
  
بخش نخست کتاب ــ که در بارة تاریخ پیش از اسلام است ــ مقدمه ای داشته که در دست نیست . در بخش فعلی کتاب ، که از میانة داستان آفرینش آغاز شده ، سرگذشت پیامبران از آدم تا عیسی علیهم السلام و پس از آن تاریخچه ای از پادشاهان و ملل و ممالک جهان آمده است . یعقوبی در بیان تاریخ پیامبران ، از قرآن مجید و مآخذ اسلامی و کتب عهدین از جمله اناجیل اربعه نقل و اقتباس کرده است <ref> رجوع کنید به ترجمة آیتی ، ج 1، حواشی ، جاهای متعدد </ref>. وی هرگاه از تاریخ سیاسی اقوام اطلاعات کافی نداشته ، تاریخ فرهنگی آنان را آورده است <ref> روزنتال ، ص 155 </ref>. به گفتة هوتسما ، مستشرق هلندی ، مأخذ عمدة یعقوبی در بارة تاریخ بنی اسرائیل ، پس از کتاب مقدّس ، کتابی بوده به نام > غار گنجینه ها < که یعقوبی بعضی مطالب آن را که با اصول عقاید اسلامی موافق ندیده حذف کرده است <ref> یعقوبی ، چاپ هوتسما، ج 1، مقدمه ، ص VIII </ref> . یعقوبی در فصل «ملوک فارس » به فرهنگ اساطیری و تاریخ ایران باستان پرداخته و در بارة نظام کشورداری و سلسله مراتب دولتی ساسانیان اطلاعات ارزشمندی داده است <ref> رجوع کنید به چاپ بیروت ، ج 1، ص 175ـ177 </ref>. ظاهراً مأخذ وی در این باره گاهنامگ پهلوی بوده که خود قسمتی از کتاب بزرگتری به نام آیین نامگ بوده است . خوذای نامگ ، تاریخ رسمی ساسانیان ، از دیگر منابع یعقوبی است <ref> کریستن سن ، ص 80 ـ82 ، 91 </ref>. ازینرو تاریخ یعقوبی از قدیمترین و مهمترین منابع برای شناخت دورة ساسانیان به شمار می رود <ref> همان ، ص 88 </ref>.
+
بخش نخست کتاب ـ که در باره تاریخ پیش از [[اسلام]] است ـ مقدمه ای داشته که در دست نیست. در بخش فعلی کتاب، که از میانه داستان آفرینش آغاز شده، سرگذشت پیامبران از [[حضرت آدم علیه السلام|آدم]] تا [[حضرت عیسی علیه السلام|عیسی]] علیهم السلام و پس از آن تاریخچه ای از پادشاهان و ملل و ممالک جهان آمده است.  
  
مجلد دوم تاریخ یعقوبی به تاریخ اسلام اختصاص دارد. در آغاز مجلد، شرح زندگی پیامبر اسلام صلی اللّه علیه وآله وسلم از ولادت تا بعثت ، هجرت ، غزوات ، سفیران عرب ، کاتبان و همسران پیامبر، خطبه ها و مواعظ او، حجة الوداع ، وفات و سپس اوصاف و نسب پیامبر آمده است . شرح رویدادهای روزگار نخستین جانشینان پیامبر، یعنی ابوبکر و عمر و عثمان و امام علی و امام حسن علیهماالسلام ، مبحث بعدی است . سپس به دوران حکومت خلفای اموی و عباسی به ترتیب تاریخ جلوس آنان تا حوادث 259 پرداخته شده است . تاریخ عباسیان نزدیک به یک پنجم کتاب را شامل می شود، چنانکه مسعودی <ref> ج 1، ص 16 </ref> از کتابی با عنوان تاریخ «در اخبار عباسیان و جز ایشان » یاد کرده که احتمالاً همان تاریخ یعقوبی است <ref> قس حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 26، ذیل «اخبار بنی العباس ».</ref>
+
یعقوبی در بیان تاریخ پیامبران، از [[قرآن مجید]] و مآخذ اسلامی و کتب عهدین از جمله [[انجیل|اناجیل اربعه]] نقل و اقتباس کرده است<ref> رجوع کنید به ترجمة آیتی ، ج ۱، حواشی ، جاهای متعدد </ref>. وی هرگاه از تاریخ سیاسی اقوام اطلاعات کافی نداشته، تاریخ فرهنگی آنان را آورده است<ref> روزنتال ، ص ۱۵۵ </ref>. به گفته هوتسما، مستشرق هلندی، مأخذ عمده یعقوبی در باره تاریخ [[بنی اسرائیل]]، پس از کتاب مقدّس، کتابی بوده به نام «غار گنجینه ها» که یعقوبی بعضی مطالب آن را که با اصول عقاید اسلامی موافق ندیده حذف کرده است<ref> یعقوبی ، چاپ هوتسما، ج ۱، مقدمه ، ص VIII </ref>.
  
روش یعقوبی در مجلد دوم ، تحقیق در روایات و گزینش آنهاست ؛ او، برخلاف مورخان اخباری ، چون طبری ، سلسلة اسناد روایات را به دست نداده ، بلکه پس از بررسی و تدقیق در اخبار راویان و سیره نویسان و مورخان و تفاوتهای آنها گزارشی جامع از اخبار و روایات فراهم آورده است <ref> چاپ بیروت ، ج ص 5 </ref>. یعقوبی در مقدمة این جلد، ضمن معرفی مآخذ خود، شماری از راویان و اخباریان و نسب شناسان مشهور سده های دوم و سوم را نام برده است <ref> رجوع کنید به همان ، ج 2، ص 6. </ref>
+
یعقوبی در فصل «ملوک فارس» به فرهنگ اساطیری و تاریخ [[ایران]] باستان پرداخته و در باره نظام کشورداری و سلسله مراتب دولتی ساسانیان اطلاعات ارزشمندی داده است<ref> رجوع کنید به چاپ بیروت ، ج ۱، ص ۱۷۵ـ۱۷۷ </ref>. ظاهراً مأخذ وی در این باره گاهنامگ پهلوی بوده که خود قسمتی از کتاب بزرگتری به نام آیین نامگ بوده است. خوذای نامگ، تاریخ رسمی ساسانیان، از دیگر منابع یعقوبی است<ref> کریستن سن ، ص ۸۰ ـ۸۲ ، ۹۱ </ref>. ازینرو تاریخ یعقوبی از قدیمترین و مهمترین منابع برای شناخت دوره ساسانیان به شمار می رود<ref> همان ، ص ۸۸ </ref>.
  
ویژگی بارز تاریخ یعقوبی ، که نشان از شیعه بودن مؤلف دارد، ذکر احوال امامان شیعه علیهم السلام است . وی به مناسبت ذکر وفات ائمه ، خلاصه ای از سرگذشت و سخنان آنان را تا امام علی النقی علیه السلام (254) آورده است . یعقوبی ضمن یاد کردن از علی علیه السلام و منزلت او و فضایل اهل بیت علیهم السلام ، در بارة شخصیت ابوطالب ، حدیث غدیرخم و حدیث ثقلین ، ماجرای سقیفه ، خلفای نخست و امام حسن علیه السلام ، طلحه و زبیر و زبیریان و امویان و قیام زیدبن علی نیز مطالبی آورده است <ref> چاپ بیروت ، جاهای متعدد؛ نیز رجوع کنید به دوری ، ص 52 ـ53. </ref> وی در بارة عباسیان میانه رو بوده و از حوادثی که برای آنان ناخوشایند بوده ، مانند قتل ابن هُبَیره و ابومسلم خراسانی و سقوط برمکیان ، به صورتی مناسب سخن گفته و حتی در وفات امام موسی کاظم علیه السلام به ذکر روایت عباسی بسنده کرده است <ref> رجوع کنید به چاپ بیروت ، ج ص 414 </ref>. یعقوبی در بارة حوادث نزدیک به عصر خود، مانند قیام علی بن محمد صاحب الزنج (متوفی 270)، به ملاحظاتی کوتاه اکتفا کرده است . اما این نکات از ارزش و اهمیت تاریخ یعقوبی در تحول علم تاریخ نزد مسلمانان نمی کاهد <ref> دوری ، ص 53.
+
مجلد دوم تاریخ یعقوبی به تاریخ [[اسلام]] اختصاص دارد. در آغاز مجلد، شرح زندگی [[پیامبر اسلام]] صلی اللّه علیه وآله وسلم از ولادت تا [[مبعث حضرت محمد صلی الله علیه و آله|بعثت]]، [[هجرت پیامبر اسلام به مدینه|هجرت]]، [[غزوات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله|غزوات]]، سفیران عرب، کاتبان و همسران پیامبر، خطبه ها و مواعظ او، [[حجة الوداع]]، وفات و سپس اوصاف و نسب پیامبر آمده است.
 +
 
 +
شرح رویدادهای روزگار نخستین جانشینان پیامبر، یعنی [[ابوبکر]] و [[عمر بن خطاب|عمر]] و [[عثمان بن عفان|عثمان]] و [[امام علی علیه السلام|امام علی]] و [[امام حسن علیه السلام|امام حسن]] علیهماالسلام، مبحث بعدی است. سپس به دوران حکومت خلفای [[بنی امیه|اموی]] و [[حکومت بنی عباس|عباسی]] به ترتیب تاریخ جلوس آنان تا حوادث ۲۵۹ پرداخته شده است. تاریخ عباسیان نزدیک به یک پنجم کتاب را شامل می شود، چنانکه [[مسعودی]]<ref> ج ۱، ص ۱۶ </ref> از کتابی با عنوان تاریخ «در اخبار عباسیان و جز ایشان» یاد کرده که احتمالاً همان تاریخ یعقوبی است.<ref> قس حاجی خلیفه ، ج ۱، ستون ۲۶، ذیل «اخبار بنی العباس ».</ref>
 +
 
 +
روش یعقوبی در مجلد دوم، تحقیق در روایات و گزینش آنهاست؛ او، برخلاف مورخان اخباری، چون [[محمد بن جریر طبری|طبری]]، سلسله [[سند حدیث|اسناد]] روایات را به دست نداده، بلکه پس از بررسی و تدقیق در اخبار راویان و سیره نویسان و مورخان و تفاوتهای آنها گزارشی جامع از اخبار و روایات فراهم آورده است<ref> چاپ بیروت ، ج ۲، ص ۵ </ref>. یعقوبی در مقدمه این جلد، ضمن معرفی مآخذ خود، شماری از راویان و اخباریان و نسب شناسان مشهور سده های دوم و سوم را نام برده است.<ref> رجوع کنید به همان ، ج ۲، ص ۶. </ref>
 +
 
 +
ویژگی بارز تاریخ یعقوبی، که نشان از [[شیعه]] بودن مؤلف دارد، ذکر احوال [[ائمه اطهار|امامان]] شیعه علیهم السلام است. وی به مناسبت ذکر وفات ائمه، خلاصه ای از سرگذشت و سخنان آنان را تا [[امام هادی علیه السلام|امام علی النقی]] علیه السلام (۲۵۴ ق) آورده است. یعقوبی ضمن یاد کردن از امام علی علیه السلام و منزلت او و فضایل [[اهل بیت]] علیهم السلام، در باره شخصیت [[ابوطالب علیه السلام|ابوطالب]]، [[حدیث غدیر|حدیث غدیرخم]] و [[حدیث ثقلین]]، ماجرای [[واقعه سقیفه بنی ساعده|سقیفه]]، [[خلفای نخستین|خلفای نخست]] و [[امام حسن علیه السلام|امام حسن]] علیه السلام، [[طلحة بن عبیدالله|طلحه]] و [[زبیر بن عوام|زبیر]] و زبیریان و [[امویان]] و [[قیام زید بن علی بن حسین (ع)|قیام زید بن علی]] نیز مطالبی آورده است.<ref> چاپ بیروت ، جاهای متعدد؛ نیز رجوع کنید به دوری ، ص ۵۲ ـ۵۳. </ref>  
 +
 
 +
وی در باره [[حکومت بنی عباس|عباسیان]] میانه رو بوده و از حوادثی که برای آنان ناخوشایند بوده، مانند قتل ابن هُبَیره و [[ابومسلم خراسانى|ابومسلم خراسانی]] و سقوط برمکیان، به صورتی مناسب سخن گفته و حتی در وفات [[امام موسی کاظم علیه السلام|امام موسی کاظم]] علیه السلام به ذکر روایت عباسی بسنده کرده است<ref> رجوع کنید به چاپ بیروت ، ج ۲، ص ۴۱۴ </ref>. یعقوبی در باره حوادث نزدیک به عصر خود، مانند قیام علی بن محمد صاحب الزنج (متوفی ۲۷۰)، به ملاحظاتی کوتاه اکتفا کرده است. اما این نکات از ارزش و اهمیت تاریخ یعقوبی در تحول علم تاریخ نزد مسلمانان نمی کاهد.<ref> دوری ، ص ۵۳.
 
  </ref>
 
  </ref>
  
یعقوبی در تاریخ نگاری شیوه ای معتدل داشته و اطلاعاتی که داده ، از جمله خطبه ها و وصایای سیاسی و اخلاقی و نامه های رسمی <ref> رجوع کنید به فهارس تاریخ الیعقوبی ، ص 455ـ474، 491ـ492 </ref>، دقیق و گاه منحصر به فرد است <ref> دوری ، ص 52؛ نیز رجوع کنید به یعقوبی ، چاپ بیروت ، ج ص 397ـ 398. </ref> یعقوبی در اثر خویش برخی مباحث جغرافیایی را نیز مطرح کرده <ref> برای نمونه رجوع کنید به چاپ بیروت ، ج ص 84 ـ 85، 176ـ177، 182ـ183 </ref> و به گاهشماری ایرانی و رومی نیز توجه نشان داده است <ref> رجوع کنید به همان ، ج ص 156، 174ـ 175 </ref>. او در ذکر ولادت عیسی علیه السلام و ولادت و بعثت و وفات پیامبر اسلام و آغاز دورة هر یک از خلفا اطلاعاتی نجومی داده که برگرفته از منجمانی همچون محمدبن موسی خوارزمی (متوفی 232) و ماشاءاللّه یهودی (متوفی 200 یا 205) است <ref> همان ، ج ص 68، ج ص 6، 113 </ref>.
+
یعقوبی در تاریخ نگاری شیوه ای معتدل داشته و اطلاعاتی که داده، از جمله خطبه ها و وصایای سیاسی و اخلاقی و نامه های رسمی<ref> رجوع کنید به فهارس تاریخ الیعقوبی ، ص ۴۵۵ـ۴۷۴، ۴۹۱ـ۴۹۲ </ref>، دقیق و گاه منحصر به فرد است.<ref> دوری ، ص ۵۲؛ نیز رجوع کنید به یعقوبی ، چاپ بیروت ، ج ۲، ص ۳۹۷ـ ۳۹۸. </ref> یعقوبی در اثر خویش برخی مباحث جغرافیایی را نیز مطرح کرده<ref> برای نمونه رجوع کنید به چاپ بیروت ، ج ۱، ص ۸۴ ـ ۸۵، ۱۷۶ـ۱۷۷، ۱۸۲ـ۱۸۳ </ref> و به گاهشماری ایرانی و رومی نیز توجه نشان داده است<ref> رجوع کنید به همان ، ج ۱، ص ۱۵۶، ۱۷۴ـ ۱۷۵ </ref>. او در ذکر ولادت [[حضرت عیسی]] علیه السلام و ولادت و بعثت و وفات [[پیامبر اسلام]] و آغاز دوره هر یک از خلفا اطلاعاتی نجومی داده که برگرفته از منجمانی همچون [[محمد بن موسی خوارزمی]] (متوفی ۲۳۲) و ماشاءاللّه یهودی (متوفی ۲۰۰ یا ۲۰۵) است<ref> همان ، ج ۱، ص ۶۸، ج ۲، ص ۶، ۱۱۳ </ref>.
  
مسعودی (متوفی 345 یا 346) در نگارش تاریخ پیش از اسلام از یعقوبی پیروی کرده و مطالب بسیاری از او اقتباس نموده است <ref> یعقوبی ، چاپ هوتسما، مقدمه ، ص VIII </ref> . در سدة ششم هجری مؤلف مجمل التواریخ و القصص ، تاریخ یعقوبی را در دست داشته و از آن نقل و اقتباس کرده است <ref> رجوع کنید به ص 229، 271، 278 </ref>.
+
[[مسعودی]] (متوفی ۳۴۵ یا ۳۴۶) در نگارش تاریخ پیش از اسلام کتاب خود، از یعقوبی پیروی کرده و مطالب بسیاری از او اقتباس نموده است.<ref> یعقوبی ، چاپ هوتسما، مقدمه ، ص VIII </ref> در سده ششم هجری، مؤلف مجمل التواریخ و القصص، تاریخ یعقوبی را در دست داشته و از آن نقل و اقتباس کرده است.<ref> رجوع کنید به ص ۲۲۹، ۲۷۱، ۲۷۸ </ref>
  
== وضعیت نشر ==
+
==وضعیت نشر==
  
این كتاب به وسیله دار صادرِ بیروت در دو جلد به زبان عربی چاپ و منتشر شده و ترجمه فارسی آن نیز موجود می‌باشد.
+
این کتاب به وسیله دار صادرِ بیروت در دو جلد به زبان عربی چاپ و منتشر شده و ترجمه فارسی آن نیز موجود می‌باشد.
  
==پانویس ==
+
==پانویس==
 
<references />
 
<references />
  
== منابع ==
+
==منابع==
*محمدرضا ضميري، کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، ص 303-304.
 
*  دانشنامه جهان اسلام،"مدخل تاریخ یعقوبی" از محمدرضا ناجی.
 
  
==متن کتاب تاريخ اليعقوبي==
+
*محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، ص ۳۰۳-۳۰۴.
[http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/38779/تاريخ-اليعقوبي  تاريخ اليعقوبي]
+
*[[دانشنامه جهان اسلام (کتاب)|دانشنامه جهان اسلام]]، "مدخل تاریخ یعقوبی" از محمدرضا ناجی.
  
 
[[رده:منابع تاریخ اسلام]]
 
[[رده:منابع تاریخ اسلام]]
 
[[رده: مقاله های مهم]]
 
[[رده: مقاله های مهم]]
 
 
{{سنجش کیفی
 
{{سنجش کیفی
 
|سنجش=شده
 
|سنجش=شده

نسخهٔ ‏۱۸ ژوئن ۲۰۲۲، ساعت ۱۲:۰۹

تاریخ یعقوبی.jpg
نویسنده ابن واضح یعقوبی
موضوع تاریخ اسلام
زبان عربی
تعداد جلد ۲

تاریخ الیعقوبی

«تاریخ یعقوبی»، نوشته ابن واضح یعقوبی (م، ۲۸۴ ق)، از قدیمترین تاریخهای عمومی به زبان عربی است، که در دو جلد، خلاصه ای از تاریخ جهان از آغاز تا اواسط قرن سوم هجری را دربر دارد. این اثر از قدیمی‌ترین کتب تاریخی است که در تمدن اسلامی نوشته شده است.

مؤلف

احمد بن ابی یعقوب بن جعفر بن وَهْب بن واضح یعقوبی (م، ۲۸۴ ق)، معروف به ابن واضح یعقوبی، به عنوان «کاتب» و «اخباری» شهرت دارد. لقب نخست اشاره به شغل دبیری در دربار عباسی است و لقب دوم به اعتبار مورخ بودن وی و آشنایی او با اخبار تاریخی است. گفته شده که «واضح» جد یعقوبی، علایق شیعی داشته و هم او بوده است که در زمانی که مسئول «برید» مصر بوده، ادریس بن عبدالله بن حسن برادر نفس زکیه را به مغرب فراری داده و جانش را بر سر این کار گذاشته بود.[۱]

همچنین به احتمال قوی، یعقوبی شیعه بوده است، زیرا نشانه‌های تشیع وی در کتاب تاریخش کاملاً روشن است؛ از جمله این نشانه‌ها، اخبار وی در داستان سقیفه و کیفیت برخوردهای خلفا و نیز شیوه گزارش‌هایی است که از تاریخ حوادث اسلام ارائه داده است.

محتوای کتاب

این کتاب یک دوره تاریخ عمومی است که از هبوط حضرت آدم علیه‌السلام آغاز شده و تا حوادث سال ۲۵۹ هجری ادامه یافته است.

شیوه نگارش کتاب، تاریخی است نه حدیثی؛ بدین معنی که یعقوبی مانند برخی از مورخان محدث، حوادث تاریخی را به صورت حدیث با ذکر سلسله سند نیاورده است، بلکه به عنوان مورخ پس از استفاده از مآخذ مختلف، کتاب خود را تألیف کرده است.

یعقوبی در مقدمه جلد دوم یادآور شده است که قصد تألیف کتابی مختصر را داشته ولذا بسیاری از اشعار و همچنین اخبار طولانی را حذف کرده است.[۲]

بخش نخست کتاب ـ که در باره تاریخ پیش از اسلام است ـ مقدمه ای داشته که در دست نیست. در بخش فعلی کتاب، که از میانه داستان آفرینش آغاز شده، سرگذشت پیامبران از آدم تا عیسی علیهم السلام و پس از آن تاریخچه ای از پادشاهان و ملل و ممالک جهان آمده است.

یعقوبی در بیان تاریخ پیامبران، از قرآن مجید و مآخذ اسلامی و کتب عهدین از جمله اناجیل اربعه نقل و اقتباس کرده است[۳]. وی هرگاه از تاریخ سیاسی اقوام اطلاعات کافی نداشته، تاریخ فرهنگی آنان را آورده است[۴]. به گفته هوتسما، مستشرق هلندی، مأخذ عمده یعقوبی در باره تاریخ بنی اسرائیل، پس از کتاب مقدّس، کتابی بوده به نام «غار گنجینه ها» که یعقوبی بعضی مطالب آن را که با اصول عقاید اسلامی موافق ندیده حذف کرده است[۵].

یعقوبی در فصل «ملوک فارس» به فرهنگ اساطیری و تاریخ ایران باستان پرداخته و در باره نظام کشورداری و سلسله مراتب دولتی ساسانیان اطلاعات ارزشمندی داده است[۶]. ظاهراً مأخذ وی در این باره گاهنامگ پهلوی بوده که خود قسمتی از کتاب بزرگتری به نام آیین نامگ بوده است. خوذای نامگ، تاریخ رسمی ساسانیان، از دیگر منابع یعقوبی است[۷]. ازینرو تاریخ یعقوبی از قدیمترین و مهمترین منابع برای شناخت دوره ساسانیان به شمار می رود[۸].

مجلد دوم تاریخ یعقوبی به تاریخ اسلام اختصاص دارد. در آغاز مجلد، شرح زندگی پیامبر اسلام صلی اللّه علیه وآله وسلم از ولادت تا بعثت، هجرت، غزوات، سفیران عرب، کاتبان و همسران پیامبر، خطبه ها و مواعظ او، حجة الوداع، وفات و سپس اوصاف و نسب پیامبر آمده است.

شرح رویدادهای روزگار نخستین جانشینان پیامبر، یعنی ابوبکر و عمر و عثمان و امام علی و امام حسن علیهماالسلام، مبحث بعدی است. سپس به دوران حکومت خلفای اموی و عباسی به ترتیب تاریخ جلوس آنان تا حوادث ۲۵۹ پرداخته شده است. تاریخ عباسیان نزدیک به یک پنجم کتاب را شامل می شود، چنانکه مسعودی[۹] از کتابی با عنوان تاریخ «در اخبار عباسیان و جز ایشان» یاد کرده که احتمالاً همان تاریخ یعقوبی است.[۱۰]

روش یعقوبی در مجلد دوم، تحقیق در روایات و گزینش آنهاست؛ او، برخلاف مورخان اخباری، چون طبری، سلسله اسناد روایات را به دست نداده، بلکه پس از بررسی و تدقیق در اخبار راویان و سیره نویسان و مورخان و تفاوتهای آنها گزارشی جامع از اخبار و روایات فراهم آورده است[۱۱]. یعقوبی در مقدمه این جلد، ضمن معرفی مآخذ خود، شماری از راویان و اخباریان و نسب شناسان مشهور سده های دوم و سوم را نام برده است.[۱۲]

ویژگی بارز تاریخ یعقوبی، که نشان از شیعه بودن مؤلف دارد، ذکر احوال امامان شیعه علیهم السلام است. وی به مناسبت ذکر وفات ائمه، خلاصه ای از سرگذشت و سخنان آنان را تا امام علی النقی علیه السلام (۲۵۴ ق) آورده است. یعقوبی ضمن یاد کردن از امام علی علیه السلام و منزلت او و فضایل اهل بیت علیهم السلام، در باره شخصیت ابوطالب، حدیث غدیرخم و حدیث ثقلین، ماجرای سقیفه، خلفای نخست و امام حسن علیه السلام، طلحه و زبیر و زبیریان و امویان و قیام زید بن علی نیز مطالبی آورده است.[۱۳]

وی در باره عباسیان میانه رو بوده و از حوادثی که برای آنان ناخوشایند بوده، مانند قتل ابن هُبَیره و ابومسلم خراسانی و سقوط برمکیان، به صورتی مناسب سخن گفته و حتی در وفات امام موسی کاظم علیه السلام به ذکر روایت عباسی بسنده کرده است[۱۴]. یعقوبی در باره حوادث نزدیک به عصر خود، مانند قیام علی بن محمد صاحب الزنج (متوفی ۲۷۰)، به ملاحظاتی کوتاه اکتفا کرده است. اما این نکات از ارزش و اهمیت تاریخ یعقوبی در تحول علم تاریخ نزد مسلمانان نمی کاهد.[۱۵]

یعقوبی در تاریخ نگاری شیوه ای معتدل داشته و اطلاعاتی که داده، از جمله خطبه ها و وصایای سیاسی و اخلاقی و نامه های رسمی[۱۶]، دقیق و گاه منحصر به فرد است.[۱۷] یعقوبی در اثر خویش برخی مباحث جغرافیایی را نیز مطرح کرده[۱۸] و به گاهشماری ایرانی و رومی نیز توجه نشان داده است[۱۹]. او در ذکر ولادت حضرت عیسی علیه السلام و ولادت و بعثت و وفات پیامبر اسلام و آغاز دوره هر یک از خلفا اطلاعاتی نجومی داده که برگرفته از منجمانی همچون محمد بن موسی خوارزمی (متوفی ۲۳۲) و ماشاءاللّه یهودی (متوفی ۲۰۰ یا ۲۰۵) است[۲۰].

مسعودی (متوفی ۳۴۵ یا ۳۴۶) در نگارش تاریخ پیش از اسلام کتاب خود، از یعقوبی پیروی کرده و مطالب بسیاری از او اقتباس نموده است.[۲۱] در سده ششم هجری، مؤلف مجمل التواریخ و القصص، تاریخ یعقوبی را در دست داشته و از آن نقل و اقتباس کرده است.[۲۲]

وضعیت نشر

این کتاب به وسیله دار صادرِ بیروت در دو جلد به زبان عربی چاپ و منتشر شده و ترجمه فارسی آن نیز موجود می‌باشد.

پانویس

  1. تاریخ طبری، ج ۱۰، ص ۵۹۱.
  2. تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۶.
  3. رجوع کنید به ترجمة آیتی ، ج ۱، حواشی ، جاهای متعدد
  4. روزنتال ، ص ۱۵۵
  5. یعقوبی ، چاپ هوتسما، ج ۱، مقدمه ، ص VIII
  6. رجوع کنید به چاپ بیروت ، ج ۱، ص ۱۷۵ـ۱۷۷
  7. کریستن سن ، ص ۸۰ ـ۸۲ ، ۹۱
  8. همان ، ص ۸۸
  9. ج ۱، ص ۱۶
  10. قس حاجی خلیفه ، ج ۱، ستون ۲۶، ذیل «اخبار بنی العباس ».
  11. چاپ بیروت ، ج ۲، ص ۵
  12. رجوع کنید به همان ، ج ۲، ص ۶.
  13. چاپ بیروت ، جاهای متعدد؛ نیز رجوع کنید به دوری ، ص ۵۲ ـ۵۳.
  14. رجوع کنید به چاپ بیروت ، ج ۲، ص ۴۱۴
  15. دوری ، ص ۵۳.
  16. رجوع کنید به فهارس تاریخ الیعقوبی ، ص ۴۵۵ـ۴۷۴، ۴۹۱ـ۴۹۲
  17. دوری ، ص ۵۲؛ نیز رجوع کنید به یعقوبی ، چاپ بیروت ، ج ۲، ص ۳۹۷ـ ۳۹۸.
  18. برای نمونه رجوع کنید به چاپ بیروت ، ج ۱، ص ۸۴ ـ ۸۵، ۱۷۶ـ۱۷۷، ۱۸۲ـ۱۸۳
  19. رجوع کنید به همان ، ج ۱، ص ۱۵۶، ۱۷۴ـ ۱۷۵
  20. همان ، ج ۱، ص ۶۸، ج ۲، ص ۶، ۱۱۳
  21. یعقوبی ، چاپ هوتسما، مقدمه ، ص VIII
  22. رجوع کنید به ص ۲۲۹، ۲۷۱، ۲۷۸

منابع

  • محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، ص ۳۰۳-۳۰۴.
  • دانشنامه جهان اسلام، "مدخل تاریخ یعقوبی" از محمدرضا ناجی.