برزخ: تفاوت بین نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{خوب}} | {{خوب}} | ||
{{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف قرآن کریم]]}} | {{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف قرآن کریم]]}} | ||
| + | «عالم برزخ» در تعالیم [[اسلام|اسلامى]]، به معناى عالم پس از [[مرگ]] و حد فاصل بین [[دنیا]] و [[آخرت]] است. مهم‌ترین ادلّه حیات برزخى، آیات [[قرآن]] و [[حدیث|روایات]] متعدد است. | ||
| − | برزخ | + | ==برزخ در لغت و اصطلاح== |
| − | + | «برزخ» واژه‌اى عربى از ریشه (ب - ر - ز) و در لغت به معناى حایل بین دو چیز است؛ گویا این واژه در اصل به معناى پاره زمینى بوده که بین دو چیز خودنمایى و بروز داشته؛ ولى بعدها این معنا توسعه یافته و بر هر امر حایل بین دو چیز، برزخ اطلاق گشته است.<ref> مقاییس اللغه، ج۱، ص۳۳۳، «برزخ».</ref> برخى معناى اصلى برزخ را حالت ثانوى و جدیدى دانسته‌اند که بر شىء عارض شده و با حالت پیشین فرق مى‌کند.<ref>التحقیق، ج۱، ص۲۵۲، «برزخ».</ref> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| + | به هر حال در صورت عربى بودن «برزخ» حرف «خ» در آن زاید بوده، بر مبالغه دلالت دارد؛<ref>التحقیق، ج۱، ص۲۵۲، «برزخ».</ref> ولى در صورتى که آن را معرّب «بَرْزَهْ» بدانیم<ref>مفردات، ص۱۱۸، «برزخ».</ref> که آن نیز به معناى حاجز و حایل است، حرف مزبور جزو حروف اصلى کلمه خواهد بود. | ||
| + | «برزخ» در اصطلاح علماى جغرافیا بر قطعه زمینى که بین دو نهر یا دو دریا واقع شده یا شبه‌جزیره؛ و در اصطلاح [[حکمت اشراق]] بر جسم؛<ref>لغت‌نامه، ج۳، ص۳۹۵۸؛ شرح المنظومه، ج۳، ص۶۶۲؛ مجموعه مصنفات، ج۲، ص۱۷۷، «حکمة الاشراق».</ref> در اصطلاح اهل معرفت بر عالمى که از نظر مرتبه بین عالم ماده و عالم عقل قرار گرفته و از آن به عالم مثال تعبیر مى‌کنند اطلاق مى‌گردد. اهل معرفت برزخ را به نزولى و صعودى تقسیم کرده، برزخ نزولى را پیش از دنیا و برزخ صعودى را بعد از آن دانسته‌اند و نیز صور برزخ صعودى را برخلاف صور برزخ نزولى نتیجه افعالى مى‌دانند که در نشئه دنیا گذشته است.<ref>شرح فصوص‌الحکم، ص۹۷ـ۱۰۲.</ref> | ||
==برزخ در قرآن و روایات== | ==برزخ در قرآن و روایات== | ||
| − | برزخ در | + | برزخ در [[قرآن]]، [[حدیث|روایات]] و مجموعه تعالیم [[اسلام|اسلامى]] به معناى عالم پس از [[مرگ]] و حد فاصل بین [[دنیا]] و [[آخرت]] است. شاید بتوان ادعا کرد که برزخ بدین معنا نخستین بار، در تعالیم اسلامى و در قرآن استعمال گردیده است. واژه برزخ به معناى مذکور تنها یک بار در قرآن آمده و در آن، حالِ انسانهاى تبهکار و مجرم، هنگام فرارسیدن مرگ و درخواست غیرقابل قبول آنان مبنى بر بازگشت به دنیا و پاسخ آنان به این که فراروى ایشان برزخى است تا روزى که برانگیخته شوند، گزارش شده است: {{متن قرآن|«حَتّى اِذا جاءَ اَحَدَهُمُ المَوتُ قالَ رَبِّ ارجِعون × لَعَلّى اَعمَلُ صلِحـًا فیما تَرَکتُ کلاّ اِنَّها کلِمَةٌ هُوَ قائِلُها و مِن ورائِهِم بَرزَخٌ اِلى یومِ یبعَثون»}}. ([[سوره مومنون]]، ۹۹-۱۰۰) |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | افزون بر [[آیه|آیه]] مزبور که به صراحت از [[برزخ]] سخن به میان آورده است، آیات دیگرى را مى‌توان یافت که به نوعى بر حقایق برزخى دلالت داشته و براى اثبات عالم پس از مرگ (قبل از [[قیامت]]) قابل بهره‌بردارى است. در این آیات به موضوعات ذیل پرداخته شده است: ادامه حیات شهیدان پس از مرگ ([[سوره آل عمران]]، ۱۶۹-۱۷۰؛ [[سوره بقره]]، ۱۵۴)،<ref>مجمع البیان، ج۸، ص۶۵۸ـ۶۵۹؛ المیزان، ج۱۷، ص۷۹.</ref> احوال ارواح انسان ها هنگام انتقال از زندگى دنیوى به سراى دیگر ([[سوره نحل]]، ۳۲؛ [[سوره نساء]]، ۹۷؛ [[سوره انفال]]، ۵۰؛ [[سوره انعام]]، ۹۳؛ [[سوره فجر]]، ۲۷-۳۰)، سرگذشت انسان ها پس از مرگ، به همراه برخى خصوصیات و نحوه حیات آنها ([[سوره غافر]]، ۴۶؛ [[سوره مریم]]، ۱۵)، تعدد حیات و مرگ ([[سوره بقره]]، ۲۸؛ سوره مؤمن، ۱۱). | |
| − | + | آیات دیگرى نیز مرتبط با بحث است که دلالت آنها بر برزخ به وضوح آیات سابق نیست؛ مانند: [[سوره سجده]]، ۲۱؛ [[سوره طارق]]، ۹؛<ref>تفسیر صدرالمتالهین، ج۷، ص۳۴۴.</ref> [[سوره آل عمران]]، ۱۸۵؛<ref>المیزان، ج۴، ص۸۳.</ref> [[سوره مریم]]، ۶۲؛ [[سوره هود]]، ۱۰۶؛ [[سوره تکاثر]]، ۳ـ۴ و نیز [[سوره فرقان]]، ۲۲ـ۲۴ البته با توجه به آیات ۹۷ [[سوره نساء]] و ۹۳ [[سوره انعام]]. | |
| − | + | برزخ در حقیقت ادامه وجود عالم دنیا و استمرار حیات [[انسان]] پس از مرگ تا برپایى قیامت است.<ref>همان، ج۱، ص۳۴۹؛ ج۱۵، ص۶۸.</ref> در روایتى از [[امام صادق]] علیه السلام آمده که [[روح]] پس از مرگ به بدنى مانند بدن دنیوى منتقل مى‌شود...<ref>الکافى، ج۳، ص۲۴۴.</ref> روایات دیگرى با همین مضمون را نیز مى‌توان یافت و تلاش هایى نیز براى تطبیق آنها با بدن مثالى صورت گرفته است.<ref> معاد، ج۲، ص۲۶۶ـ۲۶۷.</ref> به اعتقاد برخى، بر پایه روایات [[شیعه|خاصه]] و [[اهل سنت|عامه]]، روح پس از مفارقت بدن به اجسامى که در نهایت لطافت‌اند تعلق مى‌گیرد. این اجسام شبیه جسم [[جن]] و شبیه بدن عنصرى هستند به نحوى که اگر کسى آن را ببیند مى‌گوید: این همان شخصى است که در دنیا او را مى‌دیدیم.<ref> بحارالانوار، ج۶، ص۲۷۱؛ حق الیقین، ج۲، ص۶۴.</ref> | |
| − | + | عالم برزخ مرحله‌اى قهرى از مراتب وجود است و عبور از آن براى همه ضرورى است، ولى کسانى که در دنیا در سعادت یا شقاوت کامل شده و کمالات عقلانى و فضایل یا رذایل کسب کرده‌اند برزخشان کوتاه بوده و زودتر از افراد متوسط وارد [[بهشت]] یا [[جهنم]] اخروى مى‌شوند،<ref>معاد از دیدگاه امام خمینى، ص۳۷۲.</ref> از این‌رو بر اساس برخى روایات، برزخ اولیاى الهى بیش از سه روز نیست که آن هم به سبب علاقه طبیعى و تعلّق جبلى آنان است.<ref>همان، ص۱۷۵؛ چهل حدیث، ص۱۲۴.</ref> | |
| − | + | برخى نیز از روایاتى استفاده کرده‌اند که نفوس کامله مانند [[پیامبر اسلام|پیامبر]] و [[ائمه اطهار|ائمه]] علیهم السلام برزخ نداشته، بدون مکث در عالم برزخ، وارد آخرت مى‌شوند؛<ref>دررالفوائد، ج۲، ص۴۱۹؛ البرهان، ج۴، ص۳۶.</ref> ولى بر اساس روایات دیگرى در برزخ تنها از محض [[ایمان]] و محض [[کفر]] پرسش مى‌شود و انسانهاى متوسط رها مى‌شوند.<ref>الکافى، ج۳، ص۲۳۵ـ۲۳۶.</ref> | |
| − | + | در توضیح این روایات ـ به گونه‌اى که با آنچه گذشت منافات نداشته باشد ـ شاید بتوان گفت: مقصود آن است که از انسانهاى کامل در ایمان یا کفر، پرسش مى‌شود تا به سرعت آنان را از برزخ عبور داده، وارد آخرت کنند و انسان هاى متوسط در برزخ رها مى‌شوند. برخى گفته‌اند: در عالم برزخ فقط از مسائلى که انسان باید به آنها اعتقاد و ایمان داشته باشد، سؤال مى‌شود و رسیدگى به سایر مسائل، به قیامت موکول مى‌گردد.<ref>مجموعه آثار، ج۲، ص۵۱۸، «زندگى جاوید یا حیات اخروى».</ref> | |
==اثبات برزخ== | ==اثبات برزخ== | ||
| − | برخى گفته‌اند: اصولا مسئله برزخ | + | برخى گفته‌اند: اصولا مسئله برزخ ماهیت نقلى دارد و [[عقل]] را به آن راهى نیست<ref>روح‌المعانى، مج۲، ج۲، ص۳۰؛ شرح الاصول الخمسه، ص۴۹۴ـ۴۹۵.</ref> و بعضى بر این عقیده‌اند که افزون بر ادله نقلى، دلایل عقلى نیز مى‌تواند پاداش و کیفر برزخى را ثابت کند.<ref>التفسیر الکبیر، ج۳، ص۴۲۷.</ref> البته تجزیه و تحلیل ادله یاد شده نشان مى‌دهد که این ادله بیش از آن که ضرورت برزخ را ثابت کند، امکان آن را ثابت مى‌کند، در هر حال این نکته درخور توجه است که اولین گام براى اثبات برزخ، اثبات حقیقت [[روح]] و [[تجرد نفس]] و بقاى آن است، از این‌رو کسانى که به سبب [[جهان بینی|جهانبینى]] مادى خود، همه حقایق موجودات عالم را در مادیات منحصر مى‌دانند، به طور کلى منکر عالم پس از [[مرگ]] هستند.<ref>گوهر مراد، ص۶۴۹ـ۶۵۰؛ شرح المقاصد، ج۵، ص۱۱۷؛ التفسیر الکبیر، ج۹، ص۹۳ـ۹۴.</ref> افزون بر این براى اثبات برزخ ممکن است به ادله تجربى و حسّى با استفاده از روش هایى که مى‌توان با ارواح گذشتگان ارتباط برقرار کرد نیز بهره گرفت. این روشها که در علمى به نام فراروانشناسى (Parapsychology) طرح مى‌گردد ثابت مى‌کند که براى مردگان، نوعى حیات و ادامه زندگى تحقق دارد که آن همان برزخ است. |
| − | توجه به | + | توجه به این نکته نیز لازم است که خواه دلیل عقلى را نیز دلیلى مستقل براى اثبات حیات برزخى بپذیریم یا آن را تمام ندانیم، در هر صورت اصل این مسئله در مجموعه معارف اسلامى امرى روشن است و از همین روى برخى از صاحب نظران احتمال ضرورى بودن آن را بعید ندانسته‌اند،<ref>حق‌الیقین، ج۲، ص۶۴.</ref> گرچه به گفته برخى از محققان، مسئله حیات برزخى در اواسط عهد [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله از ضروریات [[قرآن|قرآنى]] نبوده است و حتى امروزه نیز برخى از مسلمین که [[نفس]] انسان را مجرد نمى‌دانند به نوعى این حقیقت را نمى‌پذیرند،<ref>المیزان، ج۱، ص۳۴۶.</ref> به هر حال مهم‌ترین ادلّه حیات برزخى آیات و روایات است که آیات در این زمینه به شرح ذیل است: |
| − | # | + | #آیه ۱۰۰ [[سوره مومنون]]، برزخ را پیشاپیش ظالمان و محیط بر آنان دانسته است:<ref>الدرالمنثور، ج۶، ص۱۱۵؛ المیزان، ج۱۵، ص۶۸.</ref> {{متن قرآن|«ومِن ورائِهِم بَرزَخٌ اِلى یومِ یبعَثون»}}. برخى «وراء» را به معناى پشت و برزخ را به منزله مانعى از بازگشت به دنیا دانسته‌اند؛<ref>جامع‌البیان، مج۱۰، ج۱۸، ص۶۹؛ مجمع‌البیان، ج۷، ص۱۸۷.</ref> ولى قید «اِلى یومِ یبعَثون» به روشنى دلالت بر این نکته دارد که کلمه «وراء» به معناى جلو است زیرا اگر آن را به معناى پشت بدانیم دیگر قید مذکور لغو خواهد بود.<ref>المیزان، ج۱۵، ص۶۸.</ref> |
| − | # در برخى | + | #در برخى آیات درباره شهیدان چنین آمده است: «کسانى را که در راه خدا کشته شدند مرده مپندارید. ایشان زندگان‌اند و نزد خدا روزى داده مى‌شوند. به آنچه خدا از فضل خود به آنان داده است شادمان‌اند و براى کسانى که از پى ایشان‌اند و هنوز به آنان نپیوسته‌اند شادى مى‌کنند که نه بیمى برایشان است و نه اندوهگین مى‌شوند» ([[سوره آل عمران]]، ۱۶۹-۱۷۰). همچنین در آیات ۲۶-۲۷ [[سوره یس]] از شهیدى چنین نقل مى‌کند: «هنگامى که به وى گفته شد: به بهشت درآى گفت: اى کاش قوم من از این همه رحمت الهى که مرا دربر گرفته باخبر مى‌شدند». بر اساس آیات مزبور شهیدان لذت ها را درک مى‌کنند و اگر آنان مرده و فاقد حیات باشند دیگر درکى ندارند تا لذت برده و متنعم باشند.<ref>جامع البیان، ج۲، ص۵۳.</ref> گفته شده: آیه ۱۷۰ [[سوره آل عمران]] به روشنى دلالت دارد که حیات برزخى شهدا مقارن با حیات دنیوى کسانى است که به آنان ملحق نگشته‌اند.<ref>مجمع البیان، ج۱، ص۴۳۴؛ التفسیر الکبیر، ج۹، ص۹۰؛ الابانه، ص۷۶.</ref> برخى از متکلمان خواسته‌اند دلالت عام آیات یاد شده بر حیات برزخ براى همه انسان ها را انکار و آن را محدود به حیات شهیدان بدانند<ref>التحریر والمرسع، ص۲۸۴.</ref> که دلیلى بر اختصاص در دست نیست بلکه [[سیاق آیات|سیاق]] آیات ۱۶۹-۱۷۱ [[سوره آل عمران]] مفید اشتراک دیگر مؤمنان با شهدا در حیات برزخى است.<ref> المیزان، ج۱، ص۳۴۸ـ۳۴۹.</ref> |
| − | # برخى | + | #برخى آیات با حرف عطف «فاى تعقیب» که بر پشت سر هم بودن دو امر دلالت دارد حالاتى از حیات را براى انتقال یافتگان از دنیا ترسیم مى‌کند که از این آیات نیز براى اثبات برزخ استفاده شده است؛ مانند وارد شدن قوم [[حضرت نوح]] علیه السلام به آتش در پى غرق شدن آنان: {{متن قرآن|«مِمّا خَطیتِهِم اُغرِقوا فَاُدخِلوا نارًا...»}}. ([[سوره نوح]]، ۲۵)<ref>شرح الاصول الخمسه، ص۴۹۳؛ التفسیر الکبیر، ج۴، ص۱۶۴؛ شرح المقاصد، ج۵، ص۱۱۱-۱۱۲.</ref> برخى آیاتِ {{متن قرآن|«یاَیتُهَا النَّفسُ المُطمَئِنَّه × اِرجِعى اِلى رَبِّک راضِیةً مَرضیه × فَادخُلى فى عِبدى × وادخُلى جَنَّتى»}} ([[سوره فجر]]، ۲۷-۳۰) را نیز به جهت وجود فاى تعقیب (فَادخُلى) دلیل بر حیات برزخى دانسته‌اند؛<ref>التفسیر الکبیر، ج۹، ص۹۱.</ref> همچنین در آیاتِ {{متن قرآن|«فَاَمّا اِن کانَ مِنَ المُقَرَّبین × فَرَوحٌ و رَیحانٌ و جَنَّتُ نَعیم»}}. ([[سوره واقعه]]، ۸۸-۸۹) گفته شده: فاى تعقیب دلالت بر این دارد که روح و ریحان و جنّت، پس از مرگ و در برزخ حاصل مى‌شود.<ref>همان، ص۹۲؛ جامع‌البیان، مج۱۳، ج۲۷، ص۲۷۵ـ۲۷۶.</ref> البته در روایتى از [[امام صادق]] علیه السلام، روح و ریحان در قبر و جنّت نعیم در آخرت دانسته شده است.<ref>تفسیر قمى، ج۲، ص۳۶۱؛ الامالى، صدوق، ص۳۶۵، ۵۶۱.</ref> برخى، آیات ۸۸-۸۹ [[سوره واقعه]] را مربوط به آخرت دانسته‌اند.<ref>جامع البیان، مج۱۳، ج۲۷، ص۲۷۵.</ref> گفتنى است که نمى‌توان به صرف دلالت آیات مزبور بر فاصله نبودن میان [[مرگ]] و دخول در آتش یا متنعم شدن استناد کرد و از آنها در اثبات برزخ بهره جست زیرا ممکن است انتقال‌یافتگان از دنیا در آیات یاد شده از جمله کسانى باشند که بدون توقف در برزخ به جهنم یا بهشت اخروى داخل مى‌شوند. |
| − | # طبق مضمون برخى | + | #طبق مضمون برخى آیات، [[فرشتگان]] هنگام [[مرگ]] از ستمگران بازخواست مى‌کنند: {{متن قرآن|«اِنَّ الَّذینَ تَوَفّهُمُ المَلئِکةُ ظالِمى اَنفُسِهِم قالوا فیمَ کنتُم...»}} ([[سوره نساء]]، ۹۷) و به آنها مى‌گویند: جان هاى خود را برآرید: {{متن قرآن|«ولَو تَرَى اِذِ الظّلِمونَ فى غَمَرتِ المَوتِ والمَلئِکةُ باسِطوا اَیدیهِم اَخرِجوا اَنفُسَکمُ الیومَ تُجزَونَ عَذابَ الهونِ بِما کنتُم تَقولونَ عَلَى اللّهِ غَیرَ الحَقِّ و کنتُم عَن ءایتِهِ تَستَکبِرون»}}. ([[سوره انعام]]، ۹۳) آیات مزبور نیز مرتبط با سؤال قبر<ref>المیزان، ج۵، ص۴۹.</ref> و عذاب برزخى<ref>المیزان، ج۷، ص۲۸۴.</ref> است و در برخى آثار به این آیات و همچنین آیات ۳۲ [[سوره نحل]] و ۵۰ [[سوره انفال]] براى اثبات برزخ استدلال شده است.<ref> صحیح البخارى، ج۲، ص۱۲۳؛ الفرقان، ج۱۴، ص۳۳۰؛ ج۱۰، ص۲۶۱.</ref> |
| − | # اثبات برخى | + | #اثبات برخى ویژگی ها براى حیات پس از مرگ در برخى آیات از جمله وجود شب و روز: {{متن قرآن|«اَلنّارُ یعرَضونَ عَلَیها غُدُوًّا و عَشیـًّا...»}} ([[سوره غافر]]، ۴۶) دلیل بر وجود حیات برزخى دانسته شده است زیرا بر اساس روایات [[اهل بیت]] علیهم السلام که متکلمان نیز از آنها استفاده کرده‌اند،<ref>سلسله مؤلفات، ج۷، ص۶۲ـ۶۴، «مسار الشیعه».</ref> در قیامت شب و روزى وجود ندارد، از این‌رو باید گفت [[عذاب]] مذکور در آیه، مربوط به حیات برزخى است.<ref>تفسیر قمى، ج۲، ص۲۶۱؛ مجمع البیان، ج۸، ص۸۱۸.</ref> البته برخى گفته‌اند: این بدان معنا نیست که در برزخ لزوماً شب و روز وجود داشته باشد بلکه مى‌توان گفت عذاب [[فرعون]] و پیروان او پس از مرگ مقارن با شب و روز دنیوى است و عذاب آنها با ظرف زمانى دنیا سنجیده شده است.<ref>التفسیر الکبیر، ج۲۷، ص۷۳.</ref> برخى نیز از عطف جمله {{متن قرآن|«وَیوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ»}} بر ماقبل آن در آیه یاد شده استفاده کرده‌اند که عذابى که در جمله قبل، از آن سخن به میان آمده و شب و روز در آن مطرح گردیده عذابى است که قبل از قیامت بر مجرمان وارد مى‌شود و عذابى که در این جمله وجود دارد و همراه با «أشدّ» است عذاب آخرت است.<ref>الابانه، ص۷۵.</ref> برخى از محققان آیه {{متن قرآن|«ولَهُم رِزقُهُم فِیها بُکرَةً و عَشیـّا»}} ([[سوره مریم]]، ۶۲) را نیز به دلیل مطرح کردن صبح و شام مربوط به حیات برزخى دانسته‌اند:<ref>الفرقان، ج۱۶، ص۳۵۵ـ۳۵۶.</ref> برخى نیز شب و روز را در آیات یاد شده کنایه از دوام عذاب و پاداش دانسته‌اند.<ref>التفسیر الکبیر، ج۲۷، ص۷۳.</ref> |
| − | # سخن از تعدد | + | #سخن از تعدد حیات و موت و بیان شمار آنها در برخى آیات نیز از دیگر دلایل اثبات برزخ شمرده شده است: {{متن قرآن|«کیفَ تَکفُرونَ بِاللّهِ وکنتُم اَموتـًا فَاَحیکم ثُمَّ یمیتُکم ثُمَّ یحییکم ثُمَّ اِلَیهِ تُرجَعون»}}. ([[سوره بقره]]، ۲۸) در این آیه از عبارتِ{{متن قرآن|«ثُمَّ اِلَیهِ تُرجَعون»}} که به روشنى بر بعث اخروى دلالت دارد مى‌توان برداشت کرد که عبارتِ {{متن قرآن|«ثُمَّ یمیتُکم ثُمَّ یحییکم»}} مربوط به حیات برزخى است.<ref>التبیان، ج۱، ص۱۲۲ـ۱۲۳؛ روض الجنان، ج۱، ص۱۸۵.</ref> برخى به دلیل آن نیز تصریح کرده‌اند؛<ref>المیزان، ج۱، ص۱۱۱ـ۱۱۲.</ref> یعنى عطف با «ثمّ» که فاصله و تراخى را مى‌رساند. براى این [[تفسیر]] در جوامع روایى نیز مى‌توان شواهدى یافت.<ref>تفسیر منسوب به امام عسکرى علیه السلام، ص۲۱۰.</ref> نظیر استدلال یاد شده، استدلال به آیه ۱۱ [[سوره غافر]] است: {{متن قرآن|«قالواْ رَبَّنا اَمَتَّنا اثنَتَینِ واَحییتَنا اثنَتَینِ فَاعتَرَفنا بِذُنوبِنا فَهَل اِلى خُروج مِن سَبیل»}} که البته فرق بین دو آیه کاملا مشهود است و آن این که در آیه نخست از [[مرگ]] اول به «کنتُم اَمواتاً» تعبیر شده که به راحتى یا با اندکى تأمّل مى‌تواند بر دوره پیش از تعلق روح منطبق شود؛ اما در آیه دوم موت در قالب لفظ «اماته» طرح گردیده که به معناى میراندن است و تطبیق آن بر دوره پیش از حیات دنیوى دشوار است و از این رو بهتر آن مى‌نماید که میراندن نخست به مرگ پس از حیات دنیوى و میراندن دوم به مرگ پس از حیات برزخى برگردد. به گفته برخى، بیشتر علما بر همین اساس به این آیه براى اثبات برزخ استدلال کرده‌اند.<ref>التفسیر الکبیر، ج۲۷، ص۳۹؛ المیزان، ج۱۷، ص۳۱۳ـ۳۱۴.</ref> در این میان منکران دلالت دو آیه و نیز منکران [[عذاب قبر]] گفته‌اند که در این دو آیه سخن از دو مرگ و دو حیات رفته است؛ نه سه مرگ و سه حیات،<ref>شرح المقاصد، ج۵، ص۱۱۵.</ref> که مرگ اول حالت پیشین ابدان، قبل از تعلق روح است که مرده بودند و مرگ دوم انتقال از نشئه دنیا به آخرت است و حیات اول زندگى دنیا و حیات دوم زندگى آخرت است و اگر حیات و مرگ برزخى وجود داشت و مورد نظر بود باید در این آیات از سه مرگ و سه حیات سخن به میان مى‌آمد. [[ابن مسعود]]، [[ابن عباس]]، قتاده و ضحاک بر این عقیده‌اند که آیات یاد شده تنها به حیات دنیوى و اخروى اشاره دارد و در میان متقدمان تنها سدّى دلالت آنها را بر حیات برزخى تمام مى‌داند.<ref>تفسیر قرطبى، ج۱۵، ص۱۹۴.</ref> اینان براى حل مشکل لفظ «اماته» در آیه دوم که با بى‌جان بودن در دوره قبل از تعلق روح سازگار نیست به مجاز و کنایه روى آورده‌اند. ایشان بر این عقیده‌اند که همان‌طور که در مثال گفته مى‌شود: «ضیق فم الرکیة» و با آن که دهانه چاه وسیع نیست به چاه کن گفته مى‌شود که دهانه آن را تنگ کن همین‌طور هم با آن که شخص قبل از آمدن به دنیا چیزى نبوده لفظ اماته بر او صادق است.<ref>الکشاف، ج۴، ص۱۵۴.</ref> برخى از محققان این توجیهات را نوعى تکلف دانسته و گفته‌اند: این آیه در خصوص حیات برزخى و اخروى است و ارتباطى با حیات دنیوى ندارد. وى با توجه به قرینه کلامى در آیه مورد بحث مى‌گوید: این آیه سخن کافران در دوزخ اخروى است و آنها براى آن که از انکار خود در طول زندگى دنیوى پشیمان شده‌اند حال در قیامت آنچه را که منکر شده‌اند با زبان عجز اقرار مى‌کنند و روشن است که آنها در عالم دنیا حیات دنیوى خویش را منکر نبوده‌اند، بلکه حیات برزخى و اخروى را منکر شده‌اند.<ref>المیزان، ج۱۷، ص۳۱۲ـ۳۱۴.</ref> این تفسیر از سوى برخى چنین نقد شده که کافران در حیات دنیوى نیز احیا و خلق خویش را از هیچ و عدم به دست خداوند منکر بوده‌اند و اقرار مذکور در قیامت مى‌تواند به همین نکته باز‌گردد.<ref>من وحى القرآن، ج۲۰، ص۲۲ـ۲۳.</ref> |
| − | # افزون بر | + | #افزون بر آیات گذشته، آیات دیگرى نیز به برزخ مربوط دانسته شده که دلالت آنها بر حیات برزخى به وضوح دلالت آیات پیشین نیست، چنان که در آیه {{متن قرآن|«ولَنُذیقَنَّهُم مِنَ العَذابِ الاَدنى دونَ‌العَذابِ الاَکبَر»}} ([[سوره سجده]]، ۲۱) گفته شده: عذاب ادنى مربوط به عذاب [[قبر]] و دنیاست و برخى آن را فقط عذاب دنیوى دانسته‌اند،<ref>جامع البیان، مج۱۰، ج۲۱، ص۱۳۲ـ۱۳۳.</ref> چنان که برخى مقصود از «مَعِیشَةً ضَنْکا» را در آیه ۱۲۴ [[سوره طه]] عذاب قبر دانسته‌اند.<ref>همان، مج۹، ج۱۶، ص۲۸۳؛ مجمع البیان، ج۷، ص۵۵.</ref> آیات {{متن قرآن|«یومَ تُبلَى السَّرائِر»}} ([[سوره طارق]]، ۹)، {{متن قرآن|«ولَهُم رِزقُهُم بُکرَةً و عَشیـّا»}} ([[سوره مریم]]، ۶۲)، {{متن قرآن|«فَاَمَّا الَّذینَ شَقوا فَفِى النّار»}} ([[سوره هود]]، ۱۰۶) و {{متن قرآن|«اَلهکمُ التَّکاثُر × حَتّى زُرتُمُ المَقابِر»}} ([[سوره تکاثر]]، ۱-۲) نیز در مورد برزخ دانسته شده است.<ref>جامع البیان، مج۱۵، ج۳۰، ص۳۶۳؛ تفسیر صدر المتالهین، ج۷، ص۳۴۴ـ۳۴۵.</ref> در این میان برخى آیات نیز با قرینه آیات دیگر بر حالات برزخ دلالت دارد؛ همچون: {{متن قرآن|«قالَ الَّذینَ لایرجونَ لِقاءَنا لَولاَ اُنزِلَ عَلَینَا المَلئِکةُ اَو نَرى رَبَّنا × یومَ یرَونَ المَلئِکةَ لابُشرى یومَئِذ لِلمُجرِمینَ و یقولونَ حِجرًا مَحجورا»}} ([[سوره فرقان]]، ۲۱-۲۲). این آیه درباره کسانى است که به پیامبر اعتراض مى‌کردند و به عنوان بهانه کفر خویش مى‌گفتند: چرا [[ملائکه]] بر ما نازل نمى‌شود. خداوند در پاسخ ایشان مى‌فرماید: روزى که ایشان ملائکه را ببینند روز خوشى براى آنها نخواهد بود. این آیه با توجه به آیات ۹۷ [[سوره نساء]] و ۹۳ [[سوره انعام]] که برخورد شدید ملائکه را با مجرمان هنگام مرگ و در حیات برزخى مطرح مى‌کند مى‌تواند در گروه آیات دلالت کننده بر حیات برزخى قرار گیرد.<ref>معاد، ج۱، ص۲۳۳ـ۲۳۴.</ref> |
| − | # در [[ | + | #در [[احادیث]] نبوى نیز برخى از آیات بر وقایع برزخ تطبیق شده است؛ از [[رسول خدا]] صلى الله علیه و آله ذیل آیه {{متن قرآن|«یثَبِّتُ اللّهُ الَّذینَ ءامَنوا بِالقَولِ الثّابِت فِى‌الحَیوةِ الدُنیا وَ فِى‌الآخِرَة»}} ([[سوره ابراهیم]]، ۲۷) نقل شده که این آیه درباره مرده‌اى است که در قبر از او سؤال مى‌شود.<ref>الامالى، طوسى، ص۳۷۷.</ref> با توجه به همین روایت در مورد این آیه گفته شده: در [[قرآن]]، آخرت گاهى به معناى برزخ مى‌آید.<ref>مجمع البیان، ج۶، ص۴۸۲.</ref> بسیارى از مفسران ذیل همین آیه مباحث گسترده‌اى را درباره احوال قبر و برزخ مطرح کرده‌اند.<ref>تفسیر ابن‌کثیر، ج۲، ص۵۵۰ - ۵۵۷.</ref> |
| − | '''نفى ادلّه | + | '''نفى ادلّه منکران برزخ:''' |
| − | به رغم اثبات [[برزخ]] با | + | به رغم اثبات [[برزخ]] با تمسک به [[آیه|آیات]] یاد شده، برخى با تمسک به ظاهر بعضى از آیات در وجود عالم برزخ تشکیک کرده‌اند؛ از جمله آیه {{متن قرآن|«لایذوقونَ فیهَا المَوتَ اِلاَّ المَوتَةَ الاولى»}} ([[سوره دخان]]، ۵۶) که دلالت بر [[مرگ]] واحد دارد<ref>شرح المقاصد، ج۵، ص۱۱۲ـ۱۱۳.</ref> و ظاهراً مقصود از آن مرگ در دنیاست. در جواب این شبهه گفته شده: «اِلاّ» در آیه استثنا نیست بلکه به معناى «سِوى» بوده و مجموع «اِلاّ» و ما بعد آن بدل از موت است و آیه در صدد نفى مرگى غیر مرگ دنیا یعنى مرگ برزخ است زیرا مرگ دنیا قبلاً تحقق یافته و بازگشت به دنیا و چشیدن دوباره مرگ آن امکان ندارد و مفاد آیه این است که در [[بهشت]] آخرت هیچ مرگى وجود ندارد؛ نه مرگ دنیا و نه مرگ برزخ.<ref>المیزان، ج۱۸، ص۱۵۰.</ref> |
| − | برخى در پاسخ از شبهه | + | برخى در پاسخ از شبهه مذکور چنین گفته‌اند: اشتمال آیه بر ذکر مرگ نخستین (انتقال از دنیا به برزخ) منافات با وجود مرگ بعدى (انتقال از برزخ به آخرت) ندارد زیرا مؤمنان که در نشئه برزخ از انواع نعمت هاى برزخى بهره‌مند بوده‌اند هنگام انتقال به آخرت و بهره‌مندى بیشتر، تلخى مرگ را ادراک نمى‌کنند نه این که اصلاً مرگى در کار نباشد، برخلاف دیگران که تلخى مرگ را در هر دو انتقال مى‌چشند.<ref>انوار درخشان، ج۱۵، ص۱۸۹.</ref> |
| − | + | آیه دیگرى که منکران برزخ بدان استدلال کرده‌اند آیه {{متن قرآن|«و ما اَنتَ بِمُسمِع مَن فِى‌القُبور»}} ([[سوره فاطر]]، ۲۲) است، زیرا اگر در قبر احیایى در کار بود باید اسماع (شنواندن) اهل قبور امکان‌پذیر بود. در پاسخ این استدلال گفته شده: در آیه مزبور حال کافران به حال مردگان تشبیه شده و تردیدى نیست که مرده قابل اسماع نیست.<ref>شرح المقاصد، ج۵، ص۱۱۵ـ۱۱۶.</ref> | |
| − | برخى از معتزله | + | برخى از [[معتزله]] نیز به آیه {{متن قرآن|«اِنَّما تُوَفَّونَ اُجُورَکم یومَ القِیمَةِ»}} ([[سوره آل عمران]]، ۱۸۵) استدلال کرده و گفته‌اند: جایگاه [[عذاب]] و [[ثواب]] تنها قیامت است که در پاسخ آنها گفته شده: کلمه «توفیه» به معناى تکمیل است، پس قسمتى از عذاب در برزخ است و تکمیل آن در قیامت صورت مى‌گیرد.<ref>الکشاف، ج۱، ص۴۴۸؛ تفسیر المنار، ج۴، ص۲۷۱.</ref> |
| − | + | آیه دیگرى که ممکن است مورد استدلال منکران قرار گیرد {{متن قرآن|«قَالوا یوَیلَنا مَن بَعَثَنا مِن مَرقَدِنا»}} ([[سوره یس]]، ۵۲) است که در قیامت شخص به یک باره از قبر برانگیخته مى‌شود، بدون این که حیاتى را در قبر تجربه کرده باشد. در پاسخ این شبهه گفته شده: آیه دلالتى بر نفى حیات برزخى ندارد زیرا ممکن است عذاب قبر متصل به قیامت نباشد یا این که در قیامت به جهت عظمت واقعه گفته مى‌شود که گویا از خواب بیدار شده‌ایم.<ref>التبیان، ج۸، ص۴۶۶ـ۴۶۷.</ref> | |
| − | از | + | از دیگر آیاتى که ممکن است براى نفى [[برزخ]] به آن استدلال شود. آیات ۱۵ - ۱۶ [[سوره مومنون]] است: {{متن قرآن|«ثُمَّ‌اِنَّکم بَعدَ ذلِک لَمَیتون × ثُمَّ اِنَّکم یومَ‌القِیمَةِ تُبعَثون»}}،<ref>التفسیر الکبیر، ج۲۳، ص۸۷.</ref> زیرا در آن سخنى از برزخ بین [[مرگ]] و بعث در قیامت به میان نیامده است. در پاسخ گفته شده: عدم ذکر برزخ در آیه دلیلى بر نفى آن نیست و استعمال هاى عرفى نیز این مطلب را تأیید مى‌کند.<ref>التبیان، ج۷، ص۳۵۵.</ref> |
| − | == | + | ==ویژگی‌هاى برزخ== |
| − | + | از جمله ویژگی هاى برزخ، بروز و ظهور عقاید و اعمال و خلقیات دنیوى در آن، سؤال قبر ([[سوره ابراهیم]]، ۲۷)، فشار قبر و نیز ارتباط اهل برزخ با یکدیگر و با عالم دنیاست که روایات فراوانى موارد یاد شده را به تفصیل بیان کرده‌اند.<ref>اعتقادات، ص۹۸ـ۱۰۲؛ بحار الانوار، ج۶، ص۲۷۹، ۲۶۸.</ref> از دیگر ویژگی هاى برزخ عبارت است از: | |
| − | + | '''۱. شباهت به عالم رؤیا:''' | |
| − | + | در برخى آیات، حالت پس از [[مرگ]] به حالت خواب رفتن انسانها تشبیه شده است: {{متن قرآن|«اَللّهُ یتَوَفَّى الاَنفُسَ حینَ مَوتِها والَّتى لَم تَمُت فى مَنامِها فَیمسِک الَّتى قَضى عَلَیهَا المَوتَ ویرسِلُ الاُخرى اِلى اَجَل مُسَمًّى اِنَّ فى ذلِک لاَیت لِقَوم یتَفَکرون»}}. ([[سوره زمر]]، ۴۲) در برخى روایات نیز آمده است که خواب برادر مرگ است. برخى گفته‌اند: بعید نیست [[روح]] انسان به هنگام خواب به جسم مثالى باز‌گردد زیرا در روایات، برزخ به حالت خواب تشبیه شده است.<ref>بحارالانوار، ج۶، ص۲۷۱.</ref> | |
| − | + | '''۲. سنخیت با دنیا:''' | |
| − | برخى از محققان براى اثبات | + | در قیامت سؤال مى‌شود که به شمار سالها چه مدت در زمین درنگ کردید؟ در پاسخ گفته مى‌شود: روزى (یک روز) یا پاره‌اى از روز: {{متن قرآن|«قلَ کم لَبِثتُم فِى الاَرضِ عَدَدَ سِنین × قالوا لَبِثنا یومـًا اَو بَعضَ یوم»}}. ([[سوره مؤمنون]]، ۱۱۲ـ۱۱۳) از این پرسش و پاسخ چنین برداشت شده که مکث در برزخ از نظر [[قرآن]] مکث در زمین به شمار آمده است.<ref>المیزان، ج۱، ص۱۳۹.</ref> برخى از محققان براى اثبات این مدعا به آیه {{متن قرآن|«ولَکم فِى الاَرضِ مُستَقَرٌّ ومَتعٌ اِلى حین»}} ([[سوره اعراف]]، ۲۴) تمسک کرده و گفته‌اند: چون «حین» در روایات به روز قیامت معنا شده مى‌توان فهمید که مدت بقا در برزخ هم بقاى در زمین دانسته شده است،<ref>المیزان، ج۱، ص۱۳۹.</ref> چنان که «اَرْض» در آیه {{متن قرآن|«ثُمَّ اِذا دَعاکم دَعوَةً مِنَ الاَرض»}} ([[سوره روم]]، ۲۵) به [[قبر]] تفسیر شده<ref>مجمع البیان، ج۸، ص۴۷۱.</ref> و برخى از جنت برزخى، به جنت دنیا تعبیر کرده‌اند.<ref>سلسله مؤلفات، ج۷، ص۶۳ـ۶۴، «مسار الشیعه».</ref> |
| − | در | + | در روایات نیز این مضمون مکرر آمده که برزخ همان قبر است.<ref>الکافى، ج۳، ص۲۴۲.</ref> البته باید توجه داشت که مراد از قبر یاد شده محل دفن بدن انسان نیست بلکه حقیقت دیگرى است که متفکران اسلامى آن را به شیوه‌هاى گوناگون تبیین کرده‌اند،<ref>اسفار، ج۹، ص۲۱۹.</ref> با این حال از مضامین روایات به روشنى برمى‌آید که قبر به معناى محل دفن، ارتباط مستقیم و غیرقابل انکارى با عالم قبر به معناى برزخ دارد که گونه‌هایى از این ارتباط را در همین متون مى‌توان یافت؛<ref>معاد، ص۲۴۷ـ۲۶۰.</ref> همچنین در برخى روایات ارتباط خاصى بین برخى از مکان هاى معین در زمین با جایگاه ارواح پس از مرگ مطرح گردیده است. در این [[احادیث]] گفته شده که روح هر مؤمن متوفا در شرق و غرب عالم به [[وادی السلام|وادى‌السلام]] مى‌آید و در برخى روایات دیگر نیز جایگاه ارواح کافران وادى برهوت در [[حضر موت|حضرموت]] دانسته شده است.<ref>الکافى، ج۳، ص۲۴۳، ۲۴۶ـ۲۴۷.</ref> |
| − | ''' | + | '''۳. کوتاه بودن برزخ در قیاس با آخرت:''' |
| − | از منظر | + | از منظر آیات [[قرآن]]، مجموع حیات دنیوى و برزخى در نگاه کسى که از جایگاهى برتر (آخرت) به آن مى‌نگرد بسیار کوتاه است: {{متن قرآن|«قلَ اِن لَبِثتُم اِلاّ قَلیلاً لَو اَنَّکم کنتُم تَعلَمون»}} ([[سوره مؤمنون]]، ۱۱۴ و نیز [[سوره روم]]، ۵۵ و [[سوره احقاف]]، ۳۵). نظیر همین مضمون در آیات ۱۰۳-۱۰۴ [[سوره طه]] نیز آمده است. البته برخى توضیح داده‌اند که کوتاه بودن برزخ و دنیا از آن جهت است که آنها متناهى هستند، برخلاف حیات اخروى که این گونه نیست.<ref>مجمع البیان، ج۷، ص۱۹۲.</ref> |
| − | بعضى از مفسران | + | بعضى از مفسران آیه ۵۵ [[سوره روم]] را مربوط به برزخ دانسته‌اند<ref>جامع‌البیان، مج۱۱، ج۲۱، ص۶۸؛ مجمع‌البیان، ج۸، ص۴۸۶.</ref> و برخى آیه {{متن قرآن|«و تَظُنّونَ اِن لَبِثتُم اِلاّ قَلیلا»}} ([[سوره اسراء]]، ۵۲) را در مورد بهشتیان دانسته و گفته‌اند: ایشان بر اثر تنعم فراوان در بهشت برزخى توقف در آن را کوتاه گمان مى‌کنند.<ref>مجمع البیان، ج۶، ص۶۴۹.</ref> به هر حال از دیدگاه قرآن مسلم است که مجموع حیات دنیا و برزخ، بخش بسیار ناچیزى از مجموعه حیات انسان را تشکیل مى‌دهد. |
| − | + | '''۴. تکامل برزخى:''' | |
| + | تکامل برزخى از منظر روایات امرى مسلم است؛ مانند [[ثواب]] بردن شخصى که از دنیا رفته از [[صدقه|صدقات]] جاریه‌اى که پس از [[مرگ]] وى نیز براى دیگران سودمند است؛ نظیر ساختن [[مسجد]] و باقى گذاردن علم مفید یا سود بردن از کارهاى نیکى که دیگران انجام داده و ثوابش را به او هدیه مى‌کنند.<ref>المعتبر، ج۱، ص۳۴۱؛ الخصال، ص۱۵۱، ۳۲۳.</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| − | <references/> | + | <references /> |
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | |||
| + | * "برزخ"، حسین دیبا، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۵، ص۴۶۷-۴۷۷. | ||
{{اعتقادات شیعه}} | {{اعتقادات شیعه}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۴ ژانویهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۰۸:۴۱
«عالم برزخ» در تعالیم اسلامى، به معناى عالم پس از مرگ و حد فاصل بین دنیا و آخرت است. مهم‌ترین ادلّه حیات برزخى، آیات قرآن و روایات متعدد است.
محتویات
برزخ در لغت و اصطلاح
«برزخ» واژه‌اى عربى از ریشه (ب - ر - ز) و در لغت به معناى حایل بین دو چیز است؛ گویا این واژه در اصل به معناى پاره زمینى بوده که بین دو چیز خودنمایى و بروز داشته؛ ولى بعدها این معنا توسعه یافته و بر هر امر حایل بین دو چیز، برزخ اطلاق گشته است.[۱] برخى معناى اصلى برزخ را حالت ثانوى و جدیدى دانسته‌اند که بر شىء عارض شده و با حالت پیشین فرق مى‌کند.[۲]
به هر حال در صورت عربى بودن «برزخ» حرف «خ» در آن زاید بوده، بر مبالغه دلالت دارد؛[۳] ولى در صورتى که آن را معرّب «بَرْزَهْ» بدانیم[۴] که آن نیز به معناى حاجز و حایل است، حرف مزبور جزو حروف اصلى کلمه خواهد بود.
«برزخ» در اصطلاح علماى جغرافیا بر قطعه زمینى که بین دو نهر یا دو دریا واقع شده یا شبه‌جزیره؛ و در اصطلاح حکمت اشراق بر جسم؛[۵] در اصطلاح اهل معرفت بر عالمى که از نظر مرتبه بین عالم ماده و عالم عقل قرار گرفته و از آن به عالم مثال تعبیر مى‌کنند اطلاق مى‌گردد. اهل معرفت برزخ را به نزولى و صعودى تقسیم کرده، برزخ نزولى را پیش از دنیا و برزخ صعودى را بعد از آن دانسته‌اند و نیز صور برزخ صعودى را برخلاف صور برزخ نزولى نتیجه افعالى مى‌دانند که در نشئه دنیا گذشته است.[۶]
برزخ در قرآن و روایات
برزخ در قرآن، روایات و مجموعه تعالیم اسلامى به معناى عالم پس از مرگ و حد فاصل بین دنیا و آخرت است. شاید بتوان ادعا کرد که برزخ بدین معنا نخستین بار، در تعالیم اسلامى و در قرآن استعمال گردیده است. واژه برزخ به معناى مذکور تنها یک بار در قرآن آمده و در آن، حالِ انسانهاى تبهکار و مجرم، هنگام فرارسیدن مرگ و درخواست غیرقابل قبول آنان مبنى بر بازگشت به دنیا و پاسخ آنان به این که فراروى ایشان برزخى است تا روزى که برانگیخته شوند، گزارش شده است: «حَتّى اِذا جاءَ اَحَدَهُمُ المَوتُ قالَ رَبِّ ارجِعون × لَعَلّى اَعمَلُ صلِحـًا فیما تَرَکتُ کلاّ اِنَّها کلِمَةٌ هُوَ قائِلُها و مِن ورائِهِم بَرزَخٌ اِلى یومِ یبعَثون». (سوره مومنون، ۹۹-۱۰۰)
افزون بر آیه مزبور که به صراحت از برزخ سخن به میان آورده است، آیات دیگرى را مى‌توان یافت که به نوعى بر حقایق برزخى دلالت داشته و براى اثبات عالم پس از مرگ (قبل از قیامت) قابل بهره‌بردارى است. در این آیات به موضوعات ذیل پرداخته شده است: ادامه حیات شهیدان پس از مرگ (سوره آل عمران، ۱۶۹-۱۷۰؛ سوره بقره، ۱۵۴)،[۷] احوال ارواح انسان ها هنگام انتقال از زندگى دنیوى به سراى دیگر (سوره نحل، ۳۲؛ سوره نساء، ۹۷؛ سوره انفال، ۵۰؛ سوره انعام، ۹۳؛ سوره فجر، ۲۷-۳۰)، سرگذشت انسان ها پس از مرگ، به همراه برخى خصوصیات و نحوه حیات آنها (سوره غافر، ۴۶؛ سوره مریم، ۱۵)، تعدد حیات و مرگ (سوره بقره، ۲۸؛ سوره مؤمن، ۱۱).
آیات دیگرى نیز مرتبط با بحث است که دلالت آنها بر برزخ به وضوح آیات سابق نیست؛ مانند: سوره سجده، ۲۱؛ سوره طارق، ۹؛[۸] سوره آل عمران، ۱۸۵؛[۹] سوره مریم، ۶۲؛ سوره هود، ۱۰۶؛ سوره تکاثر، ۳ـ۴ و نیز سوره فرقان، ۲۲ـ۲۴ البته با توجه به آیات ۹۷ سوره نساء و ۹۳ سوره انعام.
برزخ در حقیقت ادامه وجود عالم دنیا و استمرار حیات انسان پس از مرگ تا برپایى قیامت است.[۱۰] در روایتى از امام صادق علیه السلام آمده که روح پس از مرگ به بدنى مانند بدن دنیوى منتقل مى‌شود...[۱۱] روایات دیگرى با همین مضمون را نیز مى‌توان یافت و تلاش هایى نیز براى تطبیق آنها با بدن مثالى صورت گرفته است.[۱۲] به اعتقاد برخى، بر پایه روایات خاصه و عامه، روح پس از مفارقت بدن به اجسامى که در نهایت لطافت‌اند تعلق مى‌گیرد. این اجسام شبیه جسم جن و شبیه بدن عنصرى هستند به نحوى که اگر کسى آن را ببیند مى‌گوید: این همان شخصى است که در دنیا او را مى‌دیدیم.[۱۳]
عالم برزخ مرحله‌اى قهرى از مراتب وجود است و عبور از آن براى همه ضرورى است، ولى کسانى که در دنیا در سعادت یا شقاوت کامل شده و کمالات عقلانى و فضایل یا رذایل کسب کرده‌اند برزخشان کوتاه بوده و زودتر از افراد متوسط وارد بهشت یا جهنم اخروى مى‌شوند،[۱۴] از این‌رو بر اساس برخى روایات، برزخ اولیاى الهى بیش از سه روز نیست که آن هم به سبب علاقه طبیعى و تعلّق جبلى آنان است.[۱۵]
برخى نیز از روایاتى استفاده کرده‌اند که نفوس کامله مانند پیامبر و ائمه علیهم السلام برزخ نداشته، بدون مکث در عالم برزخ، وارد آخرت مى‌شوند؛[۱۶] ولى بر اساس روایات دیگرى در برزخ تنها از محض ایمان و محض کفر پرسش مى‌شود و انسانهاى متوسط رها مى‌شوند.[۱۷]
در توضیح این روایات ـ به گونه‌اى که با آنچه گذشت منافات نداشته باشد ـ شاید بتوان گفت: مقصود آن است که از انسانهاى کامل در ایمان یا کفر، پرسش مى‌شود تا به سرعت آنان را از برزخ عبور داده، وارد آخرت کنند و انسان هاى متوسط در برزخ رها مى‌شوند. برخى گفته‌اند: در عالم برزخ فقط از مسائلى که انسان باید به آنها اعتقاد و ایمان داشته باشد، سؤال مى‌شود و رسیدگى به سایر مسائل، به قیامت موکول مى‌گردد.[۱۸]
اثبات برزخ
برخى گفته‌اند: اصولا مسئله برزخ ماهیت نقلى دارد و عقل را به آن راهى نیست[۱۹] و بعضى بر این عقیده‌اند که افزون بر ادله نقلى، دلایل عقلى نیز مى‌تواند پاداش و کیفر برزخى را ثابت کند.[۲۰] البته تجزیه و تحلیل ادله یاد شده نشان مى‌دهد که این ادله بیش از آن که ضرورت برزخ را ثابت کند، امکان آن را ثابت مى‌کند، در هر حال این نکته درخور توجه است که اولین گام براى اثبات برزخ، اثبات حقیقت روح و تجرد نفس و بقاى آن است، از این‌رو کسانى که به سبب جهانبینى مادى خود، همه حقایق موجودات عالم را در مادیات منحصر مى‌دانند، به طور کلى منکر عالم پس از مرگ هستند.[۲۱] افزون بر این براى اثبات برزخ ممکن است به ادله تجربى و حسّى با استفاده از روش هایى که مى‌توان با ارواح گذشتگان ارتباط برقرار کرد نیز بهره گرفت. این روشها که در علمى به نام فراروانشناسى (Parapsychology) طرح مى‌گردد ثابت مى‌کند که براى مردگان، نوعى حیات و ادامه زندگى تحقق دارد که آن همان برزخ است.
توجه به این نکته نیز لازم است که خواه دلیل عقلى را نیز دلیلى مستقل براى اثبات حیات برزخى بپذیریم یا آن را تمام ندانیم، در هر صورت اصل این مسئله در مجموعه معارف اسلامى امرى روشن است و از همین روى برخى از صاحب نظران احتمال ضرورى بودن آن را بعید ندانسته‌اند،[۲۲] گرچه به گفته برخى از محققان، مسئله حیات برزخى در اواسط عهد رسول خدا صلی الله علیه و آله از ضروریات قرآنى نبوده است و حتى امروزه نیز برخى از مسلمین که نفس انسان را مجرد نمى‌دانند به نوعى این حقیقت را نمى‌پذیرند،[۲۳] به هر حال مهم‌ترین ادلّه حیات برزخى آیات و روایات است که آیات در این زمینه به شرح ذیل است:
- آیه ۱۰۰ سوره مومنون، برزخ را پیشاپیش ظالمان و محیط بر آنان دانسته است:[۲۴] «ومِن ورائِهِم بَرزَخٌ اِلى یومِ یبعَثون». برخى «وراء» را به معناى پشت و برزخ را به منزله مانعى از بازگشت به دنیا دانسته‌اند؛[۲۵] ولى قید «اِلى یومِ یبعَثون» به روشنى دلالت بر این نکته دارد که کلمه «وراء» به معناى جلو است زیرا اگر آن را به معناى پشت بدانیم دیگر قید مذکور لغو خواهد بود.[۲۶]
- در برخى آیات درباره شهیدان چنین آمده است: «کسانى را که در راه خدا کشته شدند مرده مپندارید. ایشان زندگان‌اند و نزد خدا روزى داده مى‌شوند. به آنچه خدا از فضل خود به آنان داده است شادمان‌اند و براى کسانى که از پى ایشان‌اند و هنوز به آنان نپیوسته‌اند شادى مى‌کنند که نه بیمى برایشان است و نه اندوهگین مى‌شوند» (سوره آل عمران، ۱۶۹-۱۷۰). همچنین در آیات ۲۶-۲۷ سوره یس از شهیدى چنین نقل مى‌کند: «هنگامى که به وى گفته شد: به بهشت درآى گفت: اى کاش قوم من از این همه رحمت الهى که مرا دربر گرفته باخبر مى‌شدند». بر اساس آیات مزبور شهیدان لذت ها را درک مى‌کنند و اگر آنان مرده و فاقد حیات باشند دیگر درکى ندارند تا لذت برده و متنعم باشند.[۲۷] گفته شده: آیه ۱۷۰ سوره آل عمران به روشنى دلالت دارد که حیات برزخى شهدا مقارن با حیات دنیوى کسانى است که به آنان ملحق نگشته‌اند.[۲۸] برخى از متکلمان خواسته‌اند دلالت عام آیات یاد شده بر حیات برزخ براى همه انسان ها را انکار و آن را محدود به حیات شهیدان بدانند[۲۹] که دلیلى بر اختصاص در دست نیست بلکه سیاق آیات ۱۶۹-۱۷۱ سوره آل عمران مفید اشتراک دیگر مؤمنان با شهدا در حیات برزخى است.[۳۰]
- برخى آیات با حرف عطف «فاى تعقیب» که بر پشت سر هم بودن دو امر دلالت دارد حالاتى از حیات را براى انتقال یافتگان از دنیا ترسیم مى‌کند که از این آیات نیز براى اثبات برزخ استفاده شده است؛ مانند وارد شدن قوم حضرت نوح علیه السلام به آتش در پى غرق شدن آنان: «مِمّا خَطیتِهِم اُغرِقوا فَاُدخِلوا نارًا...». (سوره نوح، ۲۵)[۳۱] برخى آیاتِ «یاَیتُهَا النَّفسُ المُطمَئِنَّه × اِرجِعى اِلى رَبِّک راضِیةً مَرضیه × فَادخُلى فى عِبدى × وادخُلى جَنَّتى» (سوره فجر، ۲۷-۳۰) را نیز به جهت وجود فاى تعقیب (فَادخُلى) دلیل بر حیات برزخى دانسته‌اند؛[۳۲] همچنین در آیاتِ «فَاَمّا اِن کانَ مِنَ المُقَرَّبین × فَرَوحٌ و رَیحانٌ و جَنَّتُ نَعیم». (سوره واقعه، ۸۸-۸۹) گفته شده: فاى تعقیب دلالت بر این دارد که روح و ریحان و جنّت، پس از مرگ و در برزخ حاصل مى‌شود.[۳۳] البته در روایتى از امام صادق علیه السلام، روح و ریحان در قبر و جنّت نعیم در آخرت دانسته شده است.[۳۴] برخى، آیات ۸۸-۸۹ سوره واقعه را مربوط به آخرت دانسته‌اند.[۳۵] گفتنى است که نمى‌توان به صرف دلالت آیات مزبور بر فاصله نبودن میان مرگ و دخول در آتش یا متنعم شدن استناد کرد و از آنها در اثبات برزخ بهره جست زیرا ممکن است انتقال‌یافتگان از دنیا در آیات یاد شده از جمله کسانى باشند که بدون توقف در برزخ به جهنم یا بهشت اخروى داخل مى‌شوند.
- طبق مضمون برخى آیات، فرشتگان هنگام مرگ از ستمگران بازخواست مى‌کنند: «اِنَّ الَّذینَ تَوَفّهُمُ المَلئِکةُ ظالِمى اَنفُسِهِم قالوا فیمَ کنتُم...» (سوره نساء، ۹۷) و به آنها مى‌گویند: جان هاى خود را برآرید: «ولَو تَرَى اِذِ الظّلِمونَ فى غَمَرتِ المَوتِ والمَلئِکةُ باسِطوا اَیدیهِم اَخرِجوا اَنفُسَکمُ الیومَ تُجزَونَ عَذابَ الهونِ بِما کنتُم تَقولونَ عَلَى اللّهِ غَیرَ الحَقِّ و کنتُم عَن ءایتِهِ تَستَکبِرون». (سوره انعام، ۹۳) آیات مزبور نیز مرتبط با سؤال قبر[۳۶] و عذاب برزخى[۳۷] است و در برخى آثار به این آیات و همچنین آیات ۳۲ سوره نحل و ۵۰ سوره انفال براى اثبات برزخ استدلال شده است.[۳۸]
- اثبات برخى ویژگی ها براى حیات پس از مرگ در برخى آیات از جمله وجود شب و روز: «اَلنّارُ یعرَضونَ عَلَیها غُدُوًّا و عَشیـًّا...» (سوره غافر، ۴۶) دلیل بر وجود حیات برزخى دانسته شده است زیرا بر اساس روایات اهل بیت علیهم السلام که متکلمان نیز از آنها استفاده کرده‌اند،[۳۹] در قیامت شب و روزى وجود ندارد، از این‌رو باید گفت عذاب مذکور در آیه، مربوط به حیات برزخى است.[۴۰] البته برخى گفته‌اند: این بدان معنا نیست که در برزخ لزوماً شب و روز وجود داشته باشد بلکه مى‌توان گفت عذاب فرعون و پیروان او پس از مرگ مقارن با شب و روز دنیوى است و عذاب آنها با ظرف زمانى دنیا سنجیده شده است.[۴۱] برخى نیز از عطف جمله «وَیوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ» بر ماقبل آن در آیه یاد شده استفاده کرده‌اند که عذابى که در جمله قبل، از آن سخن به میان آمده و شب و روز در آن مطرح گردیده عذابى است که قبل از قیامت بر مجرمان وارد مى‌شود و عذابى که در این جمله وجود دارد و همراه با «أشدّ» است عذاب آخرت است.[۴۲] برخى از محققان آیه «ولَهُم رِزقُهُم فِیها بُکرَةً و عَشیـّا» (سوره مریم، ۶۲) را نیز به دلیل مطرح کردن صبح و شام مربوط به حیات برزخى دانسته‌اند:[۴۳] برخى نیز شب و روز را در آیات یاد شده کنایه از دوام عذاب و پاداش دانسته‌اند.[۴۴]
- سخن از تعدد حیات و موت و بیان شمار آنها در برخى آیات نیز از دیگر دلایل اثبات برزخ شمرده شده است: «کیفَ تَکفُرونَ بِاللّهِ وکنتُم اَموتـًا فَاَحیکم ثُمَّ یمیتُکم ثُمَّ یحییکم ثُمَّ اِلَیهِ تُرجَعون». (سوره بقره، ۲۸) در این آیه از عبارتِ«ثُمَّ اِلَیهِ تُرجَعون» که به روشنى بر بعث اخروى دلالت دارد مى‌توان برداشت کرد که عبارتِ «ثُمَّ یمیتُکم ثُمَّ یحییکم» مربوط به حیات برزخى است.[۴۵] برخى به دلیل آن نیز تصریح کرده‌اند؛[۴۶] یعنى عطف با «ثمّ» که فاصله و تراخى را مى‌رساند. براى این تفسیر در جوامع روایى نیز مى‌توان شواهدى یافت.[۴۷] نظیر استدلال یاد شده، استدلال به آیه ۱۱ سوره غافر است: «قالواْ رَبَّنا اَمَتَّنا اثنَتَینِ واَحییتَنا اثنَتَینِ فَاعتَرَفنا بِذُنوبِنا فَهَل اِلى خُروج مِن سَبیل» که البته فرق بین دو آیه کاملا مشهود است و آن این که در آیه نخست از مرگ اول به «کنتُم اَمواتاً» تعبیر شده که به راحتى یا با اندکى تأمّل مى‌تواند بر دوره پیش از تعلق روح منطبق شود؛ اما در آیه دوم موت در قالب لفظ «اماته» طرح گردیده که به معناى میراندن است و تطبیق آن بر دوره پیش از حیات دنیوى دشوار است و از این رو بهتر آن مى‌نماید که میراندن نخست به مرگ پس از حیات دنیوى و میراندن دوم به مرگ پس از حیات برزخى برگردد. به گفته برخى، بیشتر علما بر همین اساس به این آیه براى اثبات برزخ استدلال کرده‌اند.[۴۸] در این میان منکران دلالت دو آیه و نیز منکران عذاب قبر گفته‌اند که در این دو آیه سخن از دو مرگ و دو حیات رفته است؛ نه سه مرگ و سه حیات،[۴۹] که مرگ اول حالت پیشین ابدان، قبل از تعلق روح است که مرده بودند و مرگ دوم انتقال از نشئه دنیا به آخرت است و حیات اول زندگى دنیا و حیات دوم زندگى آخرت است و اگر حیات و مرگ برزخى وجود داشت و مورد نظر بود باید در این آیات از سه مرگ و سه حیات سخن به میان مى‌آمد. ابن مسعود، ابن عباس، قتاده و ضحاک بر این عقیده‌اند که آیات یاد شده تنها به حیات دنیوى و اخروى اشاره دارد و در میان متقدمان تنها سدّى دلالت آنها را بر حیات برزخى تمام مى‌داند.[۵۰] اینان براى حل مشکل لفظ «اماته» در آیه دوم که با بى‌جان بودن در دوره قبل از تعلق روح سازگار نیست به مجاز و کنایه روى آورده‌اند. ایشان بر این عقیده‌اند که همان‌طور که در مثال گفته مى‌شود: «ضیق فم الرکیة» و با آن که دهانه چاه وسیع نیست به چاه کن گفته مى‌شود که دهانه آن را تنگ کن همین‌طور هم با آن که شخص قبل از آمدن به دنیا چیزى نبوده لفظ اماته بر او صادق است.[۵۱] برخى از محققان این توجیهات را نوعى تکلف دانسته و گفته‌اند: این آیه در خصوص حیات برزخى و اخروى است و ارتباطى با حیات دنیوى ندارد. وى با توجه به قرینه کلامى در آیه مورد بحث مى‌گوید: این آیه سخن کافران در دوزخ اخروى است و آنها براى آن که از انکار خود در طول زندگى دنیوى پشیمان شده‌اند حال در قیامت آنچه را که منکر شده‌اند با زبان عجز اقرار مى‌کنند و روشن است که آنها در عالم دنیا حیات دنیوى خویش را منکر نبوده‌اند، بلکه حیات برزخى و اخروى را منکر شده‌اند.[۵۲] این تفسیر از سوى برخى چنین نقد شده که کافران در حیات دنیوى نیز احیا و خلق خویش را از هیچ و عدم به دست خداوند منکر بوده‌اند و اقرار مذکور در قیامت مى‌تواند به همین نکته باز‌گردد.[۵۳]
- افزون بر آیات گذشته، آیات دیگرى نیز به برزخ مربوط دانسته شده که دلالت آنها بر حیات برزخى به وضوح دلالت آیات پیشین نیست، چنان که در آیه «ولَنُذیقَنَّهُم مِنَ العَذابِ الاَدنى دونَ‌العَذابِ الاَکبَر» (سوره سجده، ۲۱) گفته شده: عذاب ادنى مربوط به عذاب قبر و دنیاست و برخى آن را فقط عذاب دنیوى دانسته‌اند،[۵۴] چنان که برخى مقصود از «مَعِیشَةً ضَنْکا» را در آیه ۱۲۴ سوره طه عذاب قبر دانسته‌اند.[۵۵] آیات «یومَ تُبلَى السَّرائِر» (سوره طارق، ۹)، «ولَهُم رِزقُهُم بُکرَةً و عَشیـّا» (سوره مریم، ۶۲)، «فَاَمَّا الَّذینَ شَقوا فَفِى النّار» (سوره هود، ۱۰۶) و «اَلهکمُ التَّکاثُر × حَتّى زُرتُمُ المَقابِر» (سوره تکاثر، ۱-۲) نیز در مورد برزخ دانسته شده است.[۵۶] در این میان برخى آیات نیز با قرینه آیات دیگر بر حالات برزخ دلالت دارد؛ همچون: «قالَ الَّذینَ لایرجونَ لِقاءَنا لَولاَ اُنزِلَ عَلَینَا المَلئِکةُ اَو نَرى رَبَّنا × یومَ یرَونَ المَلئِکةَ لابُشرى یومَئِذ لِلمُجرِمینَ و یقولونَ حِجرًا مَحجورا» (سوره فرقان، ۲۱-۲۲). این آیه درباره کسانى است که به پیامبر اعتراض مى‌کردند و به عنوان بهانه کفر خویش مى‌گفتند: چرا ملائکه بر ما نازل نمى‌شود. خداوند در پاسخ ایشان مى‌فرماید: روزى که ایشان ملائکه را ببینند روز خوشى براى آنها نخواهد بود. این آیه با توجه به آیات ۹۷ سوره نساء و ۹۳ سوره انعام که برخورد شدید ملائکه را با مجرمان هنگام مرگ و در حیات برزخى مطرح مى‌کند مى‌تواند در گروه آیات دلالت کننده بر حیات برزخى قرار گیرد.[۵۷]
- در احادیث نبوى نیز برخى از آیات بر وقایع برزخ تطبیق شده است؛ از رسول خدا صلى الله علیه و آله ذیل آیه «یثَبِّتُ اللّهُ الَّذینَ ءامَنوا بِالقَولِ الثّابِت فِى‌الحَیوةِ الدُنیا وَ فِى‌الآخِرَة» (سوره ابراهیم، ۲۷) نقل شده که این آیه درباره مرده‌اى است که در قبر از او سؤال مى‌شود.[۵۸] با توجه به همین روایت در مورد این آیه گفته شده: در قرآن، آخرت گاهى به معناى برزخ مى‌آید.[۵۹] بسیارى از مفسران ذیل همین آیه مباحث گسترده‌اى را درباره احوال قبر و برزخ مطرح کرده‌اند.[۶۰]
نفى ادلّه منکران برزخ:
به رغم اثبات برزخ با تمسک به آیات یاد شده، برخى با تمسک به ظاهر بعضى از آیات در وجود عالم برزخ تشکیک کرده‌اند؛ از جمله آیه «لایذوقونَ فیهَا المَوتَ اِلاَّ المَوتَةَ الاولى» (سوره دخان، ۵۶) که دلالت بر مرگ واحد دارد[۶۱] و ظاهراً مقصود از آن مرگ در دنیاست. در جواب این شبهه گفته شده: «اِلاّ» در آیه استثنا نیست بلکه به معناى «سِوى» بوده و مجموع «اِلاّ» و ما بعد آن بدل از موت است و آیه در صدد نفى مرگى غیر مرگ دنیا یعنى مرگ برزخ است زیرا مرگ دنیا قبلاً تحقق یافته و بازگشت به دنیا و چشیدن دوباره مرگ آن امکان ندارد و مفاد آیه این است که در بهشت آخرت هیچ مرگى وجود ندارد؛ نه مرگ دنیا و نه مرگ برزخ.[۶۲]
برخى در پاسخ از شبهه مذکور چنین گفته‌اند: اشتمال آیه بر ذکر مرگ نخستین (انتقال از دنیا به برزخ) منافات با وجود مرگ بعدى (انتقال از برزخ به آخرت) ندارد زیرا مؤمنان که در نشئه برزخ از انواع نعمت هاى برزخى بهره‌مند بوده‌اند هنگام انتقال به آخرت و بهره‌مندى بیشتر، تلخى مرگ را ادراک نمى‌کنند نه این که اصلاً مرگى در کار نباشد، برخلاف دیگران که تلخى مرگ را در هر دو انتقال مى‌چشند.[۶۳]
آیه دیگرى که منکران برزخ بدان استدلال کرده‌اند آیه «و ما اَنتَ بِمُسمِع مَن فِى‌القُبور» (سوره فاطر، ۲۲) است، زیرا اگر در قبر احیایى در کار بود باید اسماع (شنواندن) اهل قبور امکان‌پذیر بود. در پاسخ این استدلال گفته شده: در آیه مزبور حال کافران به حال مردگان تشبیه شده و تردیدى نیست که مرده قابل اسماع نیست.[۶۴]
برخى از معتزله نیز به آیه «اِنَّما تُوَفَّونَ اُجُورَکم یومَ القِیمَةِ» (سوره آل عمران، ۱۸۵) استدلال کرده و گفته‌اند: جایگاه عذاب و ثواب تنها قیامت است که در پاسخ آنها گفته شده: کلمه «توفیه» به معناى تکمیل است، پس قسمتى از عذاب در برزخ است و تکمیل آن در قیامت صورت مى‌گیرد.[۶۵]
آیه دیگرى که ممکن است مورد استدلال منکران قرار گیرد «قَالوا یوَیلَنا مَن بَعَثَنا مِن مَرقَدِنا» (سوره یس، ۵۲) است که در قیامت شخص به یک باره از قبر برانگیخته مى‌شود، بدون این که حیاتى را در قبر تجربه کرده باشد. در پاسخ این شبهه گفته شده: آیه دلالتى بر نفى حیات برزخى ندارد زیرا ممکن است عذاب قبر متصل به قیامت نباشد یا این که در قیامت به جهت عظمت واقعه گفته مى‌شود که گویا از خواب بیدار شده‌ایم.[۶۶]
از دیگر آیاتى که ممکن است براى نفى برزخ به آن استدلال شود. آیات ۱۵ - ۱۶ سوره مومنون است: «ثُمَّ‌اِنَّکم بَعدَ ذلِک لَمَیتون × ثُمَّ اِنَّکم یومَ‌القِیمَةِ تُبعَثون»،[۶۷] زیرا در آن سخنى از برزخ بین مرگ و بعث در قیامت به میان نیامده است. در پاسخ گفته شده: عدم ذکر برزخ در آیه دلیلى بر نفى آن نیست و استعمال هاى عرفى نیز این مطلب را تأیید مى‌کند.[۶۸]
ویژگی‌هاى برزخ
از جمله ویژگی هاى برزخ، بروز و ظهور عقاید و اعمال و خلقیات دنیوى در آن، سؤال قبر (سوره ابراهیم، ۲۷)، فشار قبر و نیز ارتباط اهل برزخ با یکدیگر و با عالم دنیاست که روایات فراوانى موارد یاد شده را به تفصیل بیان کرده‌اند.[۶۹] از دیگر ویژگی هاى برزخ عبارت است از:
۱. شباهت به عالم رؤیا:
در برخى آیات، حالت پس از مرگ به حالت خواب رفتن انسانها تشبیه شده است: «اَللّهُ یتَوَفَّى الاَنفُسَ حینَ مَوتِها والَّتى لَم تَمُت فى مَنامِها فَیمسِک الَّتى قَضى عَلَیهَا المَوتَ ویرسِلُ الاُخرى اِلى اَجَل مُسَمًّى اِنَّ فى ذلِک لاَیت لِقَوم یتَفَکرون». (سوره زمر، ۴۲) در برخى روایات نیز آمده است که خواب برادر مرگ است. برخى گفته‌اند: بعید نیست روح انسان به هنگام خواب به جسم مثالى باز‌گردد زیرا در روایات، برزخ به حالت خواب تشبیه شده است.[۷۰]
۲. سنخیت با دنیا:
در قیامت سؤال مى‌شود که به شمار سالها چه مدت در زمین درنگ کردید؟ در پاسخ گفته مى‌شود: روزى (یک روز) یا پاره‌اى از روز: «قلَ کم لَبِثتُم فِى الاَرضِ عَدَدَ سِنین × قالوا لَبِثنا یومـًا اَو بَعضَ یوم». (سوره مؤمنون، ۱۱۲ـ۱۱۳) از این پرسش و پاسخ چنین برداشت شده که مکث در برزخ از نظر قرآن مکث در زمین به شمار آمده است.[۷۱] برخى از محققان براى اثبات این مدعا به آیه «ولَکم فِى الاَرضِ مُستَقَرٌّ ومَتعٌ اِلى حین» (سوره اعراف، ۲۴) تمسک کرده و گفته‌اند: چون «حین» در روایات به روز قیامت معنا شده مى‌توان فهمید که مدت بقا در برزخ هم بقاى در زمین دانسته شده است،[۷۲] چنان که «اَرْض» در آیه «ثُمَّ اِذا دَعاکم دَعوَةً مِنَ الاَرض» (سوره روم، ۲۵) به قبر تفسیر شده[۷۳] و برخى از جنت برزخى، به جنت دنیا تعبیر کرده‌اند.[۷۴]
در روایات نیز این مضمون مکرر آمده که برزخ همان قبر است.[۷۵] البته باید توجه داشت که مراد از قبر یاد شده محل دفن بدن انسان نیست بلکه حقیقت دیگرى است که متفکران اسلامى آن را به شیوه‌هاى گوناگون تبیین کرده‌اند،[۷۶] با این حال از مضامین روایات به روشنى برمى‌آید که قبر به معناى محل دفن، ارتباط مستقیم و غیرقابل انکارى با عالم قبر به معناى برزخ دارد که گونه‌هایى از این ارتباط را در همین متون مى‌توان یافت؛[۷۷] همچنین در برخى روایات ارتباط خاصى بین برخى از مکان هاى معین در زمین با جایگاه ارواح پس از مرگ مطرح گردیده است. در این احادیث گفته شده که روح هر مؤمن متوفا در شرق و غرب عالم به وادى‌السلام مى‌آید و در برخى روایات دیگر نیز جایگاه ارواح کافران وادى برهوت در حضرموت دانسته شده است.[۷۸]
۳. کوتاه بودن برزخ در قیاس با آخرت:
از منظر آیات قرآن، مجموع حیات دنیوى و برزخى در نگاه کسى که از جایگاهى برتر (آخرت) به آن مى‌نگرد بسیار کوتاه است: «قلَ اِن لَبِثتُم اِلاّ قَلیلاً لَو اَنَّکم کنتُم تَعلَمون» (سوره مؤمنون، ۱۱۴ و نیز سوره روم، ۵۵ و سوره احقاف، ۳۵). نظیر همین مضمون در آیات ۱۰۳-۱۰۴ سوره طه نیز آمده است. البته برخى توضیح داده‌اند که کوتاه بودن برزخ و دنیا از آن جهت است که آنها متناهى هستند، برخلاف حیات اخروى که این گونه نیست.[۷۹]
بعضى از مفسران آیه ۵۵ سوره روم را مربوط به برزخ دانسته‌اند[۸۰] و برخى آیه «و تَظُنّونَ اِن لَبِثتُم اِلاّ قَلیلا» (سوره اسراء، ۵۲) را در مورد بهشتیان دانسته و گفته‌اند: ایشان بر اثر تنعم فراوان در بهشت برزخى توقف در آن را کوتاه گمان مى‌کنند.[۸۱] به هر حال از دیدگاه قرآن مسلم است که مجموع حیات دنیا و برزخ، بخش بسیار ناچیزى از مجموعه حیات انسان را تشکیل مى‌دهد.
۴. تکامل برزخى:
تکامل برزخى از منظر روایات امرى مسلم است؛ مانند ثواب بردن شخصى که از دنیا رفته از صدقات جاریه‌اى که پس از مرگ وى نیز براى دیگران سودمند است؛ نظیر ساختن مسجد و باقى گذاردن علم مفید یا سود بردن از کارهاى نیکى که دیگران انجام داده و ثوابش را به او هدیه مى‌کنند.[۸۲]
پانویس
- ↑ مقاییس اللغه، ج۱، ص۳۳۳، «برزخ».
- ↑ التحقیق، ج۱، ص۲۵۲، «برزخ».
- ↑ التحقیق، ج۱، ص۲۵۲، «برزخ».
- ↑ مفردات، ص۱۱۸، «برزخ».
- ↑ لغت‌نامه، ج۳، ص۳۹۵۸؛ شرح المنظومه، ج۳، ص۶۶۲؛ مجموعه مصنفات، ج۲، ص۱۷۷، «حکمة الاشراق».
- ↑ شرح فصوص‌الحکم، ص۹۷ـ۱۰۲.
- ↑ مجمع البیان، ج۸، ص۶۵۸ـ۶۵۹؛ المیزان، ج۱۷، ص۷۹.
- ↑ تفسیر صدرالمتالهین، ج۷، ص۳۴۴.
- ↑ المیزان، ج۴، ص۸۳.
- ↑ همان، ج۱، ص۳۴۹؛ ج۱۵، ص۶۸.
- ↑ الکافى، ج۳، ص۲۴۴.
- ↑ معاد، ج۲، ص۲۶۶ـ۲۶۷.
- ↑ بحارالانوار، ج۶، ص۲۷۱؛ حق الیقین، ج۲، ص۶۴.
- ↑ معاد از دیدگاه امام خمینى، ص۳۷۲.
- ↑ همان، ص۱۷۵؛ چهل حدیث، ص۱۲۴.
- ↑ دررالفوائد، ج۲، ص۴۱۹؛ البرهان، ج۴، ص۳۶.
- ↑ الکافى، ج۳، ص۲۳۵ـ۲۳۶.
- ↑ مجموعه آثار، ج۲، ص۵۱۸، «زندگى جاوید یا حیات اخروى».
- ↑ روح‌المعانى، مج۲، ج۲، ص۳۰؛ شرح الاصول الخمسه، ص۴۹۴ـ۴۹۵.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۳، ص۴۲۷.
- ↑ گوهر مراد، ص۶۴۹ـ۶۵۰؛ شرح المقاصد، ج۵، ص۱۱۷؛ التفسیر الکبیر، ج۹، ص۹۳ـ۹۴.
- ↑ حق‌الیقین، ج۲، ص۶۴.
- ↑ المیزان، ج۱، ص۳۴۶.
- ↑ الدرالمنثور، ج۶، ص۱۱۵؛ المیزان، ج۱۵، ص۶۸.
- ↑ جامع‌البیان، مج۱۰، ج۱۸، ص۶۹؛ مجمع‌البیان، ج۷، ص۱۸۷.
- ↑ المیزان، ج۱۵، ص۶۸.
- ↑ جامع البیان، ج۲، ص۵۳.
- ↑ مجمع البیان، ج۱، ص۴۳۴؛ التفسیر الکبیر، ج۹، ص۹۰؛ الابانه، ص۷۶.
- ↑ التحریر والمرسع، ص۲۸۴.
- ↑ المیزان، ج۱، ص۳۴۸ـ۳۴۹.
- ↑ شرح الاصول الخمسه، ص۴۹۳؛ التفسیر الکبیر، ج۴، ص۱۶۴؛ شرح المقاصد، ج۵، ص۱۱۱-۱۱۲.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۹، ص۹۱.
- ↑ همان، ص۹۲؛ جامع‌البیان، مج۱۳، ج۲۷، ص۲۷۵ـ۲۷۶.
- ↑ تفسیر قمى، ج۲، ص۳۶۱؛ الامالى، صدوق، ص۳۶۵، ۵۶۱.
- ↑ جامع البیان، مج۱۳، ج۲۷، ص۲۷۵.
- ↑ المیزان، ج۵، ص۴۹.
- ↑ المیزان، ج۷، ص۲۸۴.
- ↑ صحیح البخارى، ج۲، ص۱۲۳؛ الفرقان، ج۱۴، ص۳۳۰؛ ج۱۰، ص۲۶۱.
- ↑ سلسله مؤلفات، ج۷، ص۶۲ـ۶۴، «مسار الشیعه».
- ↑ تفسیر قمى، ج۲، ص۲۶۱؛ مجمع البیان، ج۸، ص۸۱۸.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۲۷، ص۷۳.
- ↑ الابانه، ص۷۵.
- ↑ الفرقان، ج۱۶، ص۳۵۵ـ۳۵۶.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۲۷، ص۷۳.
- ↑ التبیان، ج۱، ص۱۲۲ـ۱۲۳؛ روض الجنان، ج۱، ص۱۸۵.
- ↑ المیزان، ج۱، ص۱۱۱ـ۱۱۲.
- ↑ تفسیر منسوب به امام عسکرى علیه السلام، ص۲۱۰.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۲۷، ص۳۹؛ المیزان، ج۱۷، ص۳۱۳ـ۳۱۴.
- ↑ شرح المقاصد، ج۵، ص۱۱۵.
- ↑ تفسیر قرطبى، ج۱۵، ص۱۹۴.
- ↑ الکشاف، ج۴، ص۱۵۴.
- ↑ المیزان، ج۱۷، ص۳۱۲ـ۳۱۴.
- ↑ من وحى القرآن، ج۲۰، ص۲۲ـ۲۳.
- ↑ جامع البیان، مج۱۰، ج۲۱، ص۱۳۲ـ۱۳۳.
- ↑ همان، مج۹، ج۱۶، ص۲۸۳؛ مجمع البیان، ج۷، ص۵۵.
- ↑ جامع البیان، مج۱۵، ج۳۰، ص۳۶۳؛ تفسیر صدر المتالهین، ج۷، ص۳۴۴ـ۳۴۵.
- ↑ معاد، ج۱، ص۲۳۳ـ۲۳۴.
- ↑ الامالى، طوسى، ص۳۷۷.
- ↑ مجمع البیان، ج۶، ص۴۸۲.
- ↑ تفسیر ابن‌کثیر، ج۲، ص۵۵۰ - ۵۵۷.
- ↑ شرح المقاصد، ج۵، ص۱۱۲ـ۱۱۳.
- ↑ المیزان، ج۱۸، ص۱۵۰.
- ↑ انوار درخشان، ج۱۵، ص۱۸۹.
- ↑ شرح المقاصد، ج۵، ص۱۱۵ـ۱۱۶.
- ↑ الکشاف، ج۱، ص۴۴۸؛ تفسیر المنار، ج۴، ص۲۷۱.
- ↑ التبیان، ج۸، ص۴۶۶ـ۴۶۷.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۲۳، ص۸۷.
- ↑ التبیان، ج۷، ص۳۵۵.
- ↑ اعتقادات، ص۹۸ـ۱۰۲؛ بحار الانوار، ج۶، ص۲۷۹، ۲۶۸.
- ↑ بحارالانوار، ج۶، ص۲۷۱.
- ↑ المیزان، ج۱، ص۱۳۹.
- ↑ المیزان، ج۱، ص۱۳۹.
- ↑ مجمع البیان، ج۸، ص۴۷۱.
- ↑ سلسله مؤلفات، ج۷، ص۶۳ـ۶۴، «مسار الشیعه».
- ↑ الکافى، ج۳، ص۲۴۲.
- ↑ اسفار، ج۹، ص۲۱۹.
- ↑ معاد، ص۲۴۷ـ۲۶۰.
- ↑ الکافى، ج۳، ص۲۴۳، ۲۴۶ـ۲۴۷.
- ↑ مجمع البیان، ج۷، ص۱۹۲.
- ↑ جامع‌البیان، مج۱۱، ج۲۱، ص۶۸؛ مجمع‌البیان، ج۸، ص۴۸۶.
- ↑ مجمع البیان، ج۶، ص۶۴۹.
- ↑ المعتبر، ج۱، ص۳۴۱؛ الخصال، ص۱۵۱، ۳۲۳.
منابع
- "برزخ"، حسین دیبا، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۵، ص۴۶۷-۴۷۷.
| اعتقادات شیعه | |
| توحید | توحید ذاتی * توحید صفاتی * توحید افعالی * توحید در عبادت * بداء * اسماء و صفات الهی |
| عدل | قضا و قدر * اختیار * امر بین الامرین |
| نبوت | عصمت پیامبران * خاتمیت * وحی * اعجاز * عدم تحریف قرآن |
| امامت |
باورها: ضرورت وجود امام * عصمت امامان * اهل بیت * چهارده معصوم * ولایت تكوینی * علم غیب امامان * غیبت امام زمان (عج) * انتظار * رجعت * توسل * شفاعت * آخر الزمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله * امام علی(ع) * امام حسن(ع) * امام حسین(ع) * امام سجاد(ع) * امام باقر(ع) * امام صادق(ع) * امام کاظم(ع) * امام رضا(ع) * امام جواد(ع) * امام هادی(ع) * امام عسکری(ع) * امام مهدی(عج) |
| معاد | برزخ * معاد جسمانی * حشر * صراط * میزان * بهشت * جهنم |
