منابع و پی نوشتهای متوسط
جامعیت مقاله متوسط
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

ابن فقیه همدانی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{خوب}}
 
{{خوب}}
  
احمد بن محمد بن اسحاق، معروف به ابن فقيه همدانی، جغرافی‌دان و ادیب سدۀ ۳ق. قرن 4 (ز 340 ق)
+
'''«احمد بن محمد بن اسحاق»'''، معروف به '''«ابن فقیه همدانی»'''، جغرافیدان و ادیب مسلمان [[ایران|ایرانی]] در سدۀ ۴ قمری و صاحب [[سفرنامه]] «کتاب البُلدان» است.  
  
جغرافیدان. از مردم همدان بود. از زندگى او آگاهى چندانى در دست نیست. برخى از جغرافى‌نویسان مسلمان در آثار خود از او یاد مى‌كنند و با نسبت دادن تألیفاتى مركب از پنج كتاب به وى، بر آثار او خرده مى‌گیرند و او را به نداشتن دقت متهم مى‌سازد. از آثارش: «البلدان»؛ «مختصر البلدان».
+
[[ابن نديم|ابن ندیم]]، احمد بن فقیه را اهل ادب دانسته و افزون بر کتاب «البلدان»، وی را مؤلف کتاب دیگری با عنوان «ذکر الشعراء المحدثین و البلغاء منهم و المُفْحَمین» دانسته است. همچنین در شمار آثار وى از کتابى با عنوان کتاب «العجائب»، نام برده شده است.  
  
 +
ابن ندیم دربارۀ البلدان ابن فقیه می‌نویسد که این کتاب ۰۰۰‘۱ برگ دارد که از آثار دیگران به‌ویژه کتاب جیهانی گرفته شده است. این کتاب برجا نمانده، ولی ظاهراً در حدود ۴۱۳ق. شخصی به نام ابوالحسن علی بن جعفر شَزْری (شَیزری) آن را ملخص کرده است.
  
[[یاقوت حموی]] نام و نسب او را ابوعبدالله احمد بن محمد بن اسحاق بن ابراهيم همدانی نوشته است.<ref>معجم الادبا، ۴ / ۱۹۹.</ref> دربارۀ همدانی بودن ابن فقيه سند روشنی به دست نيامده است، ولی از شرح مبسوطی كه وی دربارۀ همدان و به ويژه از مطالبی كه راجع به ميهن‌دوستی آورده، می‌توان چنين احتمال داد كه از مردم همدان بوده است. از سال ولادت و درگذشت و نيز شرح زندگانی او اطلاعی در دست نيست.  
+
مختصر کتاب البلدان را نمی‌توان نوشته‌ای صرفاً جغرافیایی به شمار آورد. این کتاب در واقع مجموعه‌ای ادبی همراه با [[شعر]] و طنز است که با استفاده از تألیفات دیگران نوشته شده و گزیده‌ای است که مؤلف برای استفاده افراد غیر متخصص علاقه‌مند گردآورده است. در این کتاب علاوه بر مطالب جغرافیایی، [[احاديث|احادیث]]، داستانها و مطالب عجیب و غریب نیز آمده است.  
  
[[ابن نديم]] او را اهل ادب نوشته و افزون بر البلدان، وی را مؤلف كتاب ديگری با عنوان كتاب ذكر الشعراء المحدثين و البلغاء منهم و المُفْحَمين دانسته است. ابن نديم دربارۀ البلدان ابن فقيه می‌نويسد كه اين كتاب ۰۰۰‘۱ برگ دارد كه از آثار ديگران به‌ويژه كتاب جيهانی گرفته شده است.  
+
ابن فقیه به هنگام بحث پیرامون نخستین سیر و سفرهای عهد اسلامی از حوادثی یاد کرده است که بیشتر جنبۀ داستان سرایی دارد.  
  
هنوز اثر ابن فقيه با عنوان كتاب ذكر الشعراء المحدثين و البلغاء منهم و المفحمين كه ابن نديم از آن ياد كرده، شناخته نشده است، ولی از البلدان او قطعاتی برجا مانده است. اين كتاب او را در ۵ مجلد و حاوی ۰۰۰‘۲ صفحه نوشته‌اند. اين كتاب برجا نمانده، ولی ظاهراً در حدود ۴۱۳ق. شخصی به نام ابوالحسن علی بن جعفر شَزْری (شَيْزری) آن را ملخص كرده است.
+
یکی از مسائلی که ابن فقیه در کتاب خود بدان اشاره کرده، مسألۀ استفاده از نقشۀ جغرافیایی در میان عربهاست. آنان به ویژه پس از فتوحات به کسب اطلاعات دربارۀ اقوام و کشورها روی آوردند. این اطلاعات در بسیاری از موارد با افسانه آمیخته بود که عربها در روزگار باستان و اوایل عهد اسلامی آن را «فضائل» می‌نامیدند. در آن زمان عربها هنوز با نقشه‌های جغرافیایی آشنایی نداشتند.  
  
 +
نوشتۀ ابن فقیه مؤید تصوری است که تا پیش از [[اسلام]] نیز در میان [[ایران|ایرانیان]] و [[یهود|یهودان]] و دیگران پیرامون هفت بخش بودن زمین وجود داشته است. در اثر ابن فقیه نقل قولهایی از گذشتگان آمده است که نشانۀ ذوق و سلیقۀ اوست. مآخذ کتابِ او متعدد بوده‌اند و به تقریب از اکثر مؤلفان پیشین به ویژه جاحظ، ابن خردادبه و دیگران مطالبی در کتاب وی آمده است.
  
مختصر كتاب البلدان را نمی‌توان نوشته‌ای صرفاً جغرافيايی به شمار آورد. اين كتاب در واقع مجموعه‌ای ادبی همراه با شعر و طنز است كه با استفاده از تأليفات ديگران نوشته شده و گزيده‌ای است كه مؤلف برای استفاده افراد غير متخصص علاقه‌مند گردآورده است. در اين كتاب علاوه بر مطالب جغرافيايی، احاديث، داستانها و مطالب عجيب و غريب نيز آمده است.  
+
مقدسی از فقدان نظم در کتاب ابن فقیه یاد کرده و نوشته است که وی جز شهرهای بزرگ را نام نبرده، روستاها و بخشها را مرتب نکرده و چیزهایی در کتاب آورده است که شایسته نیست. گاه از دنیا پرهیز می‌دهد و گاه بدان می‌خواند، گاه می‌گریاند و گاه بازی می‌دهد و می‌خنداند. در کتاب او حشو و زواید نیز کم نیست. ابن فقیه می‌گوید که اینها را برای رفع خستگی خوانندگان آورده‌ام. هنگامی که به کتاب ابن فقیه می‌نگرم چنان در داستانهایش گم می‌شوم که نمی‌دانم سخن دربارۀ کدام شهر است.
  
ابن فقه به هنگام بحث پيرامون نخستين سير و سفرهای عهد اسلامی از حوادثی ياد كرده است كه بيشتر جنبۀ داستان سرايی دارد. از جملۀ اينگونه مطالب داستانی است كه به [[عبادة بن صامت|عُبادة بن صامت]] از قبيلۀ [[خزرج]] منسوب است كه از مردم [[مدينه]] و يكی از [[انصار]] پيامبر (ص) بود.
+
صرف‌نظر از نقایص یاد شده، ابن فقیه به مسائلی اشاره کرده که گرچه افسانه‌آمیز به نظر می‌رسد، ولی از دیدگاه تاریخی قابل توجه است. به عنوان نمونه قدیم‌ترین شرح پیرامون سمرقند در عهد اسلامی از ابن فقیه است. به نوشتۀ او گرد سمرقند همانند بلخ و بخارا دیواری به طول ۱۲ فرسنگ با ۱۲ دروازه وجود داشت که از چوب ساخته شده بودند و هر یک دو لنگه داشت. در پشت هر دروازه، دو در دیگر وجود داشت... .  
  
يكی از مسائلی كه ابن فقيه در كتاب خود بدان اشاره كرده، مسألۀ استفاده از نقشۀ جغرافيايی در ميان عربهاست. آنان به ويژه پس از فتوحات به كسب اطلاعات دربارۀ اقوام و كشورها روی آوردند. اين اطلاعات در بسياری از موارد با افسانه آميخته بود كه عربها در روزگار باستان و اوايل عهد اسلامی آن را «فضائل» می‌ناميدند. در آن زمان عربها هنوز با نقشه‌های جغرافيايی آشنايی نداشتند.  
+
ابن فقیه همانند ابن خردادبه، [[ابن واضح یعقوبی|یعقوبی]] و ابن رُسته کوشیده است تا مطالب نسبتاً منظمی از اوضاع قومی و نظام اداری سرزمینهای مختلف اسلامی ارائه کند. گرچه نوشته‌های ابن فقیه را از دیدگاه جغرافیایی نمی‌توان در حدّ آثار گروهی از جغرافی‌نگاران همزمان وی به شمار آورد، با این وصف از دیدگاه فرهنگی و تاریخی در بعضی موارد برتر از آنهاست. وی تصویری روشن از ذوق ادبی و تمایلات جوامع روشنفکری عربی زبان اواخر سدۀ ۳ق. ارائه کرده است. در دانش معاصر، ابن فقیه نه تنها از نظر بیان مطلب دربارۀ آسیای میانه و قفقاز شهرت دارد، بلکه نوشته‌های او دربارۀ مسائل بازرگانی و خط سیر بازرگانان یهودی و اسلاو نیز قابل توجه است.
  
نوشتۀ ابن فقيه مؤيد تصوری است كه تا پيش از اسلام نيز در ميان ايرانيان و يهودان و ديگران پيرامون هفت بخش بودن زمين وجود داشته است. در اثر ابن فقيه نقل قولهايی از گذشتگان آمده است كه نشانۀ ذوق و سليقۀ اوست. مآخذ كتابِ او متعدد بوده‌اند و به تقريب از اكثر مؤلفان پيشين به ويژه جاحظ، ابن خردادبه و ديگران مطالبی در كتاب وی آمده است.
+
== منابع ==
 
 
مقدسی از فقدان نظم در كتاب ابن فقيه ياد كرده و نوشته است كه وی جز شهرهای بزرگ را نام نبرده، روستاها و بخشها را مرتب نكرده و چيزهايی در كتاب آورده است كه شايسته نيست. گاه از دنيا پرهيز می‌دهد و گاه بدان می‌خواند، گاه می‌گرياند و گاه بازی می‌دهد و می‌خنداند. در كتاب او حشو و زوايد نيز كم نيست. ابن فقيه می‌گويد كه اينها را برای رفع خستگی خوانندگان آورده‌ام. هنگامی كه به كتاب ابن فقيه می‌نگرم چنان در داستانهايش گم می‌شوم كه نمی‌دانم سخن دربارۀ كدام شهر است.
 
 
 
صرف‌نظر از نقايص ياد شده، ابن فقيه به مسائلی اشاره كرده كه گرچه افسانه‌آميز به نظر می‌رسد، ولی از ديدگاه تاريخی قابل توجه است. به عنوان نمونه قديم‌ترين شرح پيرامون سمرقند در عهد اسلامی از ابن فقيه است. به نوشتۀ او گرد سمرقند همانند بلخ و بخارا ديواری به طول ۱۲ فرسنگ با ۱۲ دروازه وجود داشت كه از چوب ساخته شده بودند و هر يك دو لنگه داشت. در پشت هر دروازه، دو در ديگر وجود داشت. ميان اين دو در جايگاه دروازه‌بانان بود.
 
 
 
ابن فقيه همانند ابن خردادبه، [[ابن واضح یعقوبی|يعقوبی]] و ابن رُسته كوشيده است تا مطالب نسبتاً منظمی از اوضاع قومی و نظام اداری سرزمينهای مختلف اسلامی ارائه كند. گرچه نوشته‌های ابن فقيه را از ديدگاه جغرافيايی نمی‌توان در حدّ آثار گروهی از جغرافی‌نگاران همزمان وی به شمار آورد، با اين وصف از ديدگاه فرهنگی و تاريخی در بعضی موارد برتر از آنهاست. وی تصويری روشن از ذوق ادبی و تمايلات جوامع روشنفكری عربی زبان اواخر سدۀ ۳ق. ارائه كرده است. در دانش معاصر، ابن فقيه نه تنها از نظر بيان مطلب دربارۀ آسيای ميانه و قفقاز شهرت دارد، بلكه نوشته‌های او دربارۀ مسائل بازرگانی و خط سير بازرگانان يهودی و اسلاو نيز قابل توجه است.
 
 
 
==منابع==
 
  
 
*[https://www.cgie.org.ir/fa/article/223988/%D8%A7%D8%A8%D9%86-%D9%81%D9%82%DB%8C%D9%87%D8%8C-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A8%DA%A9%D8%B1 "ابن فقیه، ابوبکر"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی].
 
*[https://www.cgie.org.ir/fa/article/223988/%D8%A7%D8%A8%D9%86-%D9%81%D9%82%DB%8C%D9%87%D8%8C-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A8%DA%A9%D8%B1 "ابن فقیه، ابوبکر"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی].
*[[اثرآفرینان]]، [[انجمن مفاخر فرهنگی]]، ج1، ص130.
+
*[[اثرآفرینان]]، [[انجمن مفاخر فرهنگی]]، ج۱، ص۱۳۰.
  
 
{{سنجش کیفی
 
{{سنجش کیفی

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۴ مهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۲:۰۵


«احمد بن محمد بن اسحاق»، معروف به «ابن فقیه همدانی»، جغرافیدان و ادیب مسلمان ایرانی در سدۀ ۴ قمری و صاحب سفرنامه «کتاب البُلدان» است.

ابن ندیم، احمد بن فقیه را اهل ادب دانسته و افزون بر کتاب «البلدان»، وی را مؤلف کتاب دیگری با عنوان «ذکر الشعراء المحدثین و البلغاء منهم و المُفْحَمین» دانسته است. همچنین در شمار آثار وى از کتابى با عنوان کتاب «العجائب»، نام برده شده است.

ابن ندیم دربارۀ البلدان ابن فقیه می‌نویسد که این کتاب ۰۰۰‘۱ برگ دارد که از آثار دیگران به‌ویژه کتاب جیهانی گرفته شده است. این کتاب برجا نمانده، ولی ظاهراً در حدود ۴۱۳ق. شخصی به نام ابوالحسن علی بن جعفر شَزْری (شَیزری) آن را ملخص کرده است.

مختصر کتاب البلدان را نمی‌توان نوشته‌ای صرفاً جغرافیایی به شمار آورد. این کتاب در واقع مجموعه‌ای ادبی همراه با شعر و طنز است که با استفاده از تألیفات دیگران نوشته شده و گزیده‌ای است که مؤلف برای استفاده افراد غیر متخصص علاقه‌مند گردآورده است. در این کتاب علاوه بر مطالب جغرافیایی، احادیث، داستانها و مطالب عجیب و غریب نیز آمده است.

ابن فقیه به هنگام بحث پیرامون نخستین سیر و سفرهای عهد اسلامی از حوادثی یاد کرده است که بیشتر جنبۀ داستان سرایی دارد.

یکی از مسائلی که ابن فقیه در کتاب خود بدان اشاره کرده، مسألۀ استفاده از نقشۀ جغرافیایی در میان عربهاست. آنان به ویژه پس از فتوحات به کسب اطلاعات دربارۀ اقوام و کشورها روی آوردند. این اطلاعات در بسیاری از موارد با افسانه آمیخته بود که عربها در روزگار باستان و اوایل عهد اسلامی آن را «فضائل» می‌نامیدند. در آن زمان عربها هنوز با نقشه‌های جغرافیایی آشنایی نداشتند.

نوشتۀ ابن فقیه مؤید تصوری است که تا پیش از اسلام نیز در میان ایرانیان و یهودان و دیگران پیرامون هفت بخش بودن زمین وجود داشته است. در اثر ابن فقیه نقل قولهایی از گذشتگان آمده است که نشانۀ ذوق و سلیقۀ اوست. مآخذ کتابِ او متعدد بوده‌اند و به تقریب از اکثر مؤلفان پیشین به ویژه جاحظ، ابن خردادبه و دیگران مطالبی در کتاب وی آمده است.

مقدسی از فقدان نظم در کتاب ابن فقیه یاد کرده و نوشته است که وی جز شهرهای بزرگ را نام نبرده، روستاها و بخشها را مرتب نکرده و چیزهایی در کتاب آورده است که شایسته نیست. گاه از دنیا پرهیز می‌دهد و گاه بدان می‌خواند، گاه می‌گریاند و گاه بازی می‌دهد و می‌خنداند. در کتاب او حشو و زواید نیز کم نیست. ابن فقیه می‌گوید که اینها را برای رفع خستگی خوانندگان آورده‌ام. هنگامی که به کتاب ابن فقیه می‌نگرم چنان در داستانهایش گم می‌شوم که نمی‌دانم سخن دربارۀ کدام شهر است.

صرف‌نظر از نقایص یاد شده، ابن فقیه به مسائلی اشاره کرده که گرچه افسانه‌آمیز به نظر می‌رسد، ولی از دیدگاه تاریخی قابل توجه است. به عنوان نمونه قدیم‌ترین شرح پیرامون سمرقند در عهد اسلامی از ابن فقیه است. به نوشتۀ او گرد سمرقند همانند بلخ و بخارا دیواری به طول ۱۲ فرسنگ با ۱۲ دروازه وجود داشت که از چوب ساخته شده بودند و هر یک دو لنگه داشت. در پشت هر دروازه، دو در دیگر وجود داشت... .

ابن فقیه همانند ابن خردادبه، یعقوبی و ابن رُسته کوشیده است تا مطالب نسبتاً منظمی از اوضاع قومی و نظام اداری سرزمینهای مختلف اسلامی ارائه کند. گرچه نوشته‌های ابن فقیه را از دیدگاه جغرافیایی نمی‌توان در حدّ آثار گروهی از جغرافی‌نگاران همزمان وی به شمار آورد، با این وصف از دیدگاه فرهنگی و تاریخی در بعضی موارد برتر از آنهاست. وی تصویری روشن از ذوق ادبی و تمایلات جوامع روشنفکری عربی زبان اواخر سدۀ ۳ق. ارائه کرده است. در دانش معاصر، ابن فقیه نه تنها از نظر بیان مطلب دربارۀ آسیای میانه و قفقاز شهرت دارد، بلکه نوشته‌های او دربارۀ مسائل بازرگانی و خط سیر بازرگانان یهودی و اسلاو نیز قابل توجه است.

منابع