شناسه ناقص است
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

ابن خشاب: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۲۹ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
 +
{{خوب}}
 +
'''«عبدالله‌ بن‌ احمد بن خَشّاب‌»''' (۴۹۲-۵۶۷ ق) معروف به «ابن الخشّاب»، عالم‌ نامدار مسلمان قرن ششم هجری است که در علوم مختلف [[نحو]]، [[علم لغت|لغت‌]]، [[ادبیات عرب|ادبیات]]، [[حدیث]]، [[منطق]] و نسب‌شناسى‌ متبحر بود. گرچه شهرت او بیشتر در زمینه علم نحو بوده و آثار متعددی در این زمینه تألیف نموده است.
 
{{شناسنامه عالم
 
{{شناسنامه عالم
|نام کامل = ابوعبدالله‌ محمد بن ‌احمد معروف به ابن‌خشاب یمنی
+
|نام کامل = عبدالله‌ بن ‌احمد بن خَشّاب‌
|زادروز = 3 رمضان‌ 492قمری
+
|تصویر= [[پرونده:Ibn-khashab.jpg]]
|زادگاه = بغداد
+
|زادروز = ۴۹۲ قمری
|وفات =  567 قمری
+
|زادگاه =  
 +
|وفات =  ۵۶۷ قمری
 
|مدفن = بغداد
 
|مدفن = بغداد
|اساتید =   
+
|اساتید = ابن‌ دبّاس‌، جوالیقى‌، حسن‌ بن‌ على‌ محولى‌، ابوالغنائم‌ نَرْسى‌، ابن‌ شجری‌، ابوالقاسم‌ سمرقندی‌،...  
|شاگردان =   
+
|شاگردان =  [[محمد عمادالدین کاتب اصفهانی|عمادالدین‌ کاتب‌ اصفهانی]]، ابوبدر اسکافى‌، ابن‌ دهّان‌، حافظ ابوسعید سمعانى‌،...
|آثار =  
+
|آثار = استدراکات‌، المرتجل‌، تواریخ‌ میلاد الائمه و وفیاتهم‌، مسائل‌ فى‌ النحو،...
 
}}
 
}}
 +
==زندگی‌نامه==
 +
تاریخ‌ تولد ابومحمد عبدالله‌ بن‌ احمد بن خَشّاب‌ از زبان‌ خود وی‌، ۴۹۲ قمری نقل‌ شده‌، اما [[ابن خلکان]] در این باره تردید روا داشته‌ و گفته‌ که‌ احتمالاً وی‌ پیش‌ از این‌ تاریخ‌ به‌ دنیا آمده‌ است‌.
  
==ولادت==
+
از اصل‌ و نسب‌ او اطلاع‌ دقیقى‌ در دست‌ نیست‌. شاگرد وی‌ [[محمد عمادالدین کاتب اصفهانی|عمادالدین‌ کاتب‌]] او را [[بغداد|بغدادی‌]] دانسته‌ و نیز گفته «خشّاب‌» لقب‌ نیای‌ دوم‌ وی‌ بوده‌ است‌.  
ابومحمد عبدالله‌ بن‌ احمداِبْن‌ِ خَشّاب‌،  (492- 567ق‌/ 1099- 29 آوريل‌ 1172م‌)، عالم‌ نامور نحو، لغت‌، ادب‌، حديث‌، منطق‌ و نسب‌شناسى‌. از اصل‌ و نسب‌ وي‌ اطلاع‌ دقيقى‌ در دست‌ نيست‌. شاگرد وي‌ عمادالدين‌ كاتب‌ او را بغدادي‌ دانسته‌ و نيز به‌ گفتة همو «خشاب‌» لقب‌ نياي‌ دوم‌ وي‌ بوده‌ است‌ . ابن‌ خلكان‌ دربارة تاريخ‌ تولد او كه‌ از زبان‌ خود وي‌ 492ق‌ نقل‌ شده‌، ترديد روا داشته‌ و گفته‌ است‌ كه‌ احتمالاً وي‌ پيش‌ از اين‌ تاريخ‌ به‌ دنيا آمده‌ است‌. دربارة دوران‌ كودكى‌ و جوانى‌ او نيز به‌ اشاراتى‌ مختصر بسنده‌ شده‌ و از اين‌ رو بخش‌ وسيعى‌ از زندگى‌ وي‌ در پردة ابهام‌ باقى‌ مانده‌ است‌.  
 
  
==تحصیلات==
+
ابن‌خشاب‌، [[حنبلی|حنبلی‌]] مذهب‌ بود و بر آرای‌ فقهی‌ [[احمد بن حنبل]] پای‌ می‌فشرد. وی‌ در ۷۵ سالگی‌ به‌ بستر [[مرگ]] افتاد. [[عبدالرحمان بن جوزی]] كه‌ از دوستان‌ او بود، به‌ عيادتش‌ شتافت‌ و وی‌ را در حالی‌ ديد كه‌ از زندگی‌ قطع‌ اميد كرده‌ است‌.
 +
وی‌ سرانجام‌ در منزل‌ ابن‌ فراء درگذشت‌ و نزديك‌ آرامگاه‌ [[بشر حافی]] در باب الحرب بغداد به‌ خاك‌ سپرده‌ شد.
  
تا حدود 13 سالگى‌ از ابن‌ دبّاس‌ به‌ عنوان‌ استاد خويش‌ ياد كرده‌ است‌، پس از آن ابن‌ خشاب‌ در محضر استادان‌ متعدد به‌ فراگرفتن‌ دانش هاي‌ گوناگون‌ پرداخت‌. لغت‌ و ادب‌ را از جواليقى‌ و حسن‌ بن‌ على‌ محولى‌ فراگرفت‌. از ابوبكر ابن‌ جُوامرد قطان‌، على‌ بن‌ ابى‌ زيد فصيحى‌ و ابن‌ شجري‌ نحو آموخت‌.
+
عمادالدين‌ كاتب‌ تاريخ‌ مرگ‌ ابن‌خشاب‌ را ۵۶۸ قمری نوشته‌، اما گفته‌ است‌ كه‌ خود در آن‌ هنگام‌ در [[شام]] بوده‌ است‌. ابن‌خشاب‌ ثروت‌ خود را كه‌ مجموعه‌ای‌ از كتاب‌ بود، [[وقف]] طالبان‌ علم‌ كرد، اما اكثر آنها به‌ تاراج‌ رفت‌.
 +
==تحصیل و اساتید==
  
و ابوالغنائم‌ نَرْسى‌، يحيى‌ بن‌ عبدالوهاب‌ مَنْده‌، ابوالقاسم‌ بن‌ حُصَين‌ و ابوالعزّ بن‌ كادش‌ استادان‌ حديث‌ او بودند. قرائت‌ و نيز علوم‌ قرآنى‌ را افزون‌ بر دو تن‌ اخير از ابوالقاسم‌ سمرقندي‌، ابوغالب‌ بن‌ بنّا و ديگران‌ و علم‌ فرائض‌ (تقسيم‌ ارث‌) را از ابوبكر مرزوقى‌ آموخت‌ و نزد ابوبكر بن‌ عبدالباقى‌ انصاري‌ به‌ تحصيل‌ حساب‌ و هندسه‌ پرداخت‌. علاوه‌ بر اينان‌ از بسياري‌ از استادان‌ ديگر نيز بهره‌ برده‌ است‌.
+
ابن‌ خشاب‌ از استادان‌ بسیاری‌ بهره‌ برده‌ است‌. او تا حدود ۱۳ سالگى‌ از ابن‌ دبّاس‌ به‌ عنوان‌ استاد خویش‌ یاد کرده‌ است‌. پس از آن در محضر استادان‌ متعدد به‌ فراگرفتن‌ دانش های‌ گوناگون‌ پرداخت‌. لغت‌ و ادب‌ را از جوالیقى‌ و حسن‌ بن‌ على‌ محولى‌ فراگرفت‌. از ابوبکر ابن‌ جُوامرد قطان‌، على‌ بن‌ ابى‌ زید فصیحى‌ و ابن‌ شجری‌ [[نحو]] آموخت‌.
  
==تالیفات ==
+
ابوالغنائم‌ نَرْسى‌، یحیى‌ بن‌ عبدالوهاب‌ مَنْده‌، ابوالقاسم‌ بن‌ حُصَین‌ و ابوالعزّ بن‌ کادش‌ استادان‌ [[حدیث]] او بودند. قرائت‌ و نیز علوم‌ قرآنى‌ را افزون‌ بر دو تن‌ اخیر، از ابوالقاسم‌ سمرقندی‌ و ابوغالب‌ بن‌ بنّا، و علم‌ فرائض‌ (تقسیم‌ ارث‌) را از ابوبکر مرزوقى‌ آموخت‌ و نزد ابوبکر بن‌ عبدالباقى‌ انصاری‌ به‌ تحصیل‌ حساب‌ و هندسه‌ پرداخت‌.
  
'''آثار چاپى‌:'''
+
==شاگردان==
 +
ابن‌ خشاب‌ شاگردان‌ بسیاری‌ در ادب‌ و نحو و حدیث‌ تربیت‌ کرد:  
  
# استدراكات‌: اين‌ كتاب‌ نقد ابن‌ خشاب‌ بر مقامات‌ حريري‌ است‌ كه‌ همراه‌ با نقد ابن‌ بري‌ بر ابن‌ خشاب‌ در 1328ق‌ در آستانه‌ (استانبول‌) و همچنين‌ در 1326ق‌ در قاهره‌ در پايان‌ مقامات‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
+
*[[محمد عمادالدین کاتب اصفهانی|عمادالدین‌ کاتب‌ اصفهانی]]،
# المرتجل‌: اين‌ اثر شرح‌ او بر الجمل‌ فى‌ النحو عبدالقاهر جرجانى‌ است‌ و در 1972م‌ به‌ كوشش‌ على‌ حيدر در دمشق‌ چاپ‌ شده‌ است‌.
 
  
'''آثار خطى‌:'''
+
*ابوبدر اسکافی، از دبیران‌ نوپرداز و مبرز در ادب‌ عربى‌،
  
# تواريخ‌ ميلاد الائمة و وفياتهم‌ كه‌ به‌ روايت‌ ابن‌ خشاب‌ ضمن‌ مجموعه‌اي‌ در كتابخانة فخرالدين‌ نصيري‌ در تهران‌.
+
*ابوالحسن‌ على‌ بن‌ عنتر بن‌ ثابت‌ معروف‌ به‌ شُمَیم‌،
# القصيدة البديعية الجامعة لشتات‌ الفضائل‌ والرموز العلمية، ابن‌ خشاب‌ اين‌ قصيده‌ را به‌ ابن‌ انباري‌ هديه‌ كرده‌ است‌ و آن‌ شامل‌ بخش هايى‌ در شيوة كتابت‌، بلاغت‌ و نحو و لغات‌ دشوار، عروض‌ وقافيه‌، قرآن‌ و فقه‌ و سير و اخبار اوائل‌.
+
 
# لمعة فى‌ الكلام‌ على‌ لفظة آمين‌ المستعملة فى‌ الدعاة و حكمها فى‌ العربية كه‌ ضمن‌ مجموعه‌اي‌ در كتابخانة كوپريلى‌ موجود است‌.
+
*ابن‌ دهّان‌،
 +
 
 +
*ابوغالب‌ بن‌ میمون‌، که‌ قصاید گزیده خود را برای‌ تدوین‌ «منتهى‌ الطلب‌» برای‌ استاد برمى‌خواند.
 +
 
 +
*حافظ ابوسعید سمعانى‌،
 +
 
 +
*ابومحمد بن‌ اخضر،
 +
 
 +
*ابواحمد بن‌ سُکینه‌.
 +
 
 +
==آثار و تألیفات ==
 +
 
 +
# استدراکات‌، این‌ کتاب‌ نقد ابن‌ خشاب‌ بر مقامات‌ حریری‌ است‌ که‌ همراه‌ با نقد ابن‌ بری‌ بر ابن‌ خشاب‌ در ۱۳۲۸ق‌. در استانبول‌ در پایان‌ مقامات‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.
 +
# المرتجل‌، این‌ اثر شرح‌ او بر «الجمل‌ فى‌ النحو» عبدالقاهر جرجانى‌ است‌.
 +
# تواریخ‌ میلاد الائمه و وفیاتهم‌.
 +
# القصیدة البدیعیة الجامعة لشتات‌ الفضائل‌ والرموز العلمیه، ابن‌ خشاب‌ این‌ قصیده‌ را به‌ ابن‌ انباری‌ هدیه‌ کرده‌ و آن‌ شامل‌ بخش هایى‌ در شیوه کتابت‌، بلاغت‌ و نحو و لغات‌ دشوار، عروض‌ و قافیه‌، [[قرآن]] و فقه‌ و سیر و اخبار اوائل‌ است‌.
 +
# لمعة فى‌ الکلام‌ على‌ لفظة آمین‌ المستعمله فى‌ الدعاه و حکمها فى‌ العربیه.
 
# مسائل‌ فى‌ النحو.
 
# مسائل‌ فى‌ النحو.
  
'''آثار منسوب‌:'''
+
آثار زیر نیز به او منسوب‌ است:
 +
 
 +
# شرحى‌ ناتمام‌ بر «اللمع‌» ابن‌ جنى‌ در ۳ مجلد.
 +
# شرح‌ مقدمه ابن‌ هبیره وزیر در نحو.
 +
# حاشیه‌ بر «درّه الغوّاص‌» حریری‌ که‌ ابن‌ بری‌ ردّی‌ موسوم‌ به‌ «اللباب‌ على‌ ابن‌ الخشاب‌» بر آن‌ نوشته‌ است‌.
 +
# ردّیه‌ای‌ بر «تهذیب‌ اصلاح‌ المنطق‌» [[ابن سکیت اهوازی|ابن‌ سکیت‌]]، این‌ تهذیب‌ از خطیب‌ تبریزی‌ بوده‌ است‌.
 +
# ردیه‌ای‌ بر «امالى‌» ابن‌ شجری‌ با عنوان‌ «انتصار»
 +
# ردیه‌ای‌ بر «شرح‌ الجمل‌» ابن‌ بابشاذ با نام‌ «هادیه الهادیه».
 +
==شخصیت علمی==
 +
شخصیت‌ علمى‌ وی‌ را دیگران‌ نیز ستوده‌اند، اما سخن‌ دوست‌ و شاگرد او [[محمد عمادالدین کاتب اصفهانی|عمادالدین‌ کاتب]] از همه‌ ستایش‌آمیزتر است‌. وی‌ ابن‌ خشاب‌ را داناترین‌ مردم‌ به‌ زبان‌ عرب‌، [[نحو]]، لغت‌، [[تفسیر]]، [[حدیث]] و نسب‌شناسى‌ و از همه بزرگان‌ روزگارش‌ برتر دانسته‌ است‌. یاقوت او را هم‌سنگ‌ِ ابوعلى‌ فارسى‌ دانسته‌ و ابن‌ فرات‌ او را از لحاظ علمى‌ برتر از ابوعلى‌ شمرده‌ است‌.
  
# شرحى‌ ناتمام‌ بر اللمع‌ ابن‌ جنى‌ در 3 مجلد.
+
افزون‌ بر این‌ گفته‌اند که‌ او در علم‌ فرائض‌، ادب‌ و شعر، [[منطق]]، حساب‌ و هندسه‌ چیره‌دست‌ بود و خطى‌ به‌ غایت‌ خوش‌ داشت‌ و دست‌ نوشته‌های‌ او به‌ قیمت‌ گزاف‌ به‌ فروش‌ مى‌رفت‌ و طالبان‌ برای‌ به‌ دست‌ آوردن‌ آنها رقابت‌ مى‌کردند. در حسن‌ قرائت‌ و سریع‌ خواندن‌ و فهمیدن‌ [[قرآن]] نیز سرآمد اقران‌ به‌ حساب‌ مى‌آمد و قرآن‌ را با قرائتهای‌ گوناگون‌، حفظ داشت‌.  
# شرح‌ مقدمة ابن‌ هبيرة وزير در نحو
 
# حاشيه‌ بر درّة الغوّاص‌ حريري‌ كه‌ ابن‌ بري‌ ردّي‌ موسوم‌ به‌ اللباب‌ على‌ ابن‌ الخشاب‌ بر آن‌ نوشته‌ بوده‌ است‌.
 
# ردّيه‌اي‌ بر تهذيب‌ اصلاح‌ المنطق‌ ابن‌ سكيت‌، اين‌ تهذيب‌ از خطيب‌ تبريزي‌ بوده‌ است‌.
 
# رديه‌اي‌ بر امالى‌ ابن‌ شجري‌ با عنوان‌ انتصار
 
# رديه‌اي‌ بر شرح‌ الجمل‌ ابن‌ بابشاذ با نام‌ هادية الهادية.
 
  
==منابع==
+
با اینهمه‌، شهرت‌ ابن‌ خشاب‌ مدیون‌ نحو دانى‌ اوست‌ و گفته‌اند زعامت‌ و پیشگامى‌ دانش‌ نحو در آن‌ روزگار به‌ وی‌ منتهى‌ مى‌گشت‌.
 +
 
 +
وی‌ پژوهشگری‌ کم‌نظیر بود؛ چنانکه‌ ابوالخیر مصدق‌ بن‌ شبیب‌ واسطى‌، استاد [[ابن ابى الحديد|ابن‌ ابى‌ الحدید]]، گفته‌ است‌ آنگاه‌ که‌ [[خطبه شقشقیه|خطبه شقشقیه‌]] را نزد او مى‌خواند، درباره اسناد آن‌ از وی‌ جویا شد و گفت‌ که‌ برخى‌ این‌ گفته‌ها را به‌ [[سید رضى|سید رضى‌]] منسوب‌ مى‌دانند. ابن‌ خشاب‌ پاسخ‌ داد که‌ «این‌ شیوه گفتار از سیدرضى‌ نیست‌، زیرا ما سبک‌ و اسلوب‌ او را مى‌شناسیم‌ و من‌ متن‌ خطبه‌ را در کتابهای‌ مختلفى‌ که‌ حدود ۲۰۰ سال‌ پیش‌ از سید رضى‌ نوشته‌ شده‌، یافته‌ و چندین‌ نسخه دست‌نویس‌ از آنها مى‌شناسم‌ که‌ پیش‌ از تولد پدر سید رضى‌ نوشته‌ شده‌ است‌ و مشخصات‌ خط و نویسنده آنها را به‌ خوبى‌ مى‌دانم‌».
 +
 
 +
مؤلف‌ «الجوهر المنتخب‌ فى‌ اخبار العلم‌ و الادب‌» نیز گفته‌ است‌ که‌ ابن‌ خشاب‌ در رساله مربوط به‌ نسب‌ مسدد بن‌ مسمر از حماد راویه‌ و از ادعای‌ او مبنى‌ بر اینکه‌ ۶۰۰ [[قصیده]] با مطلع‌ «بانَت‌ْ سُعادُ» مى‌شناخته‌، یاد کرده‌ است‌، اما چون‌ این‌ مطلب‌ برای‌ او شگفت‌آور بوده‌، خود به‌ تحقیق‌ پرداخته‌ و موفق‌ به‌ جمع‌آوری‌ ۶۰۰ قصیده مذکور گردیده‌ است‌.
 +
 
 +
علاوه‌ بر هوش‌ و حافظه نیرومند، عامل‌ دیگری‌ که‌ در تکوین‌ شخصیت‌ علمى‌ ابن‌ خشاب‌ مؤثر بوده‌ است‌، کتاب‌دوستى‌ شدید اوست‌. پیری‌ و سالخوردگى‌ نیز هرگز از شور و اشتیاق‌ او به‌ مطالعه‌ نکاست‌. به‌ گفته ذهبى‌ وی‌ با وجود سالخوردگى‌ سخت‌ شیفته شنیدن‌ و سود بردن‌ از گفته‌های‌ دیگران‌ بود و در آموختن‌ هیچ‌ مطلبى‌ تردید نمى‌کرد. وی‌ انبوهى‌ از کتابهای‌ سودمند داشت‌ و هرگاه‌ عالمی زندگى‌ را بدرود مى‌گفت‌، کتابهای‌ او را مى‌خرید و بر مجموعه خود مى‌افزود.
 +
 
 +
==ویژگی‌های اخلاقی==
 +
 
 +
ابن‌ خشاب‌ با مردم‌ فرودست‌ بسیار فروتنانه‌ رفتار مى‌کرد، اما در برابر فرمانروایان‌ و اشراف‌ [[تکبر]] نشان‌ مى‌داد. در مجلس‌ درس‌ نیز با خودخواهان‌ بى‌اعتنایى‌ و تندی‌ مى‌کرد و با فروتنان‌ به‌ نرمى‌ سخن‌ مى‌گفت‌. از درباریان‌ که‌ دوستدار همیشگى‌ او بودند، مى‌گریخت‌، اما ساعتها با دوستى‌ زنگى‌ و زشت‌روی‌ در بازار و دکانها مى‌نشست‌ و به‌ گفت‌وگو و شوخى‌ مى‌پرداخت‌.
 +
 
 +
ابن‌ خشاب‌ به‌ زندگى‌ مادی‌ و حتى‌ نظافت‌ خود بى‌اعتنا بود. خانه قدیمى‌ او با فرش‌ بوریا و تخته‌های‌ چوب‌ که‌ کتابهایش‌ را بر آنها نهاده‌ بود، ویرانه‌ای‌ را مى‌مانست‌. چنانکه‌ گویند پرندگان‌ در میان‌ کتابهای‌ او آشیان‌ مى‌ساختند. عمامه‌اش‌ را تا از چرک‌ سیاه‌ نمى‌شد، از سر بر نمى‌گرفت‌ و چون‌ آن‌ را بر سر مى‌نهاد، به‌ آراستگى‌ آن‌ توجهى‌ نمى‌کرد و ملامتگر را با این‌ پاسخ‌ که‌ هیچ‌ گاه‌ عمامه‌ای‌ بر سر عاقلى‌ راست‌ نیامده‌ است‌، خاموش‌ مى‌ساخت‌.
  
* [http://www.cgie.org.ir/shavad.asp?id=123&avaid=1149 دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج3، مدخل "ابن خشاب" از محمد فاضلى‌.](29 شهریورماه 1391)
+
درباره طنزگویى‌ و حاضرجوابى‌ او داستانهای‌ بسیاری‌ نقل‌ شده‌ است‌. وی‌ زبان‌ ملامتگران‌ را که‌ چرا به‌ تماشای‌ شعبده‌بازان‌ و دلقکان‌ مى‌ایستد نیز با پاسخى‌ چنین‌ مى‌بست‌: اینان‌ سخنان‌ نادری‌ بر زبان‌ مى‌آورند و لطایفى‌ در سخن‌ خویش‌ دارند که‌ دلپذیرتر از آن‌ نتوان‌ یافت‌ و در گفتارشان‌ اندیشه‌هایى‌ است‌ که‌ هرگاه‌ به‌ کتابهای‌ علمى‌ راه‌ یابند، ارزش‌ واقعى‌ آنها شناخته‌ مى‌شود.  
* [http://rasekhoon.net/calender/show-4863.aspx سایت راسخون، درگذشت "ابن خَشّاب" محقق و نويسنده‌ ی مسلمان (567 ق).](29 شهریورماه 1391)
 
  
 +
همین‌ آسان‌ گیری‌ وی‌ در زندگى‌ شخصى‌ برخى‌ را بر آن‌ داشته‌ تا او را بخیل‌ بخوانند، اما از سوی‌ دیگر مى‌دانیم‌ که‌ او به‌ طالبان‌ علم‌ توصیه‌ مى‌کرد که‌ کالای‌ خود را وسیله جمع‌آوری‌ زر و زور قرار ندهند و آن‌ را فقط در راه‌ خدا به‌ کار گیرند و مزد از وی‌ بخواهند. اما کج‌ روی‌ و سنت‌ گریزی‌ ابن‌ خشاب‌ هرگز نتوانست‌ چیزی‌ از اعتبار علمى‌ او بکاهد و نویسندگان‌ از اینکه‌ او را «حجت‌ عرب‌» و «حجت الاسلام‌» و «امام‌ و علامه‌» بخوانند، ابایى‌ نداشتند.
 +
==منابع==
 +
* [http://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/۱۶۵۸ "ابن خشاب"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، محمد فاضلى‌](۲۹ شهریورماه ۱۳۹۱).
 +
* [http://rasekhoon.net/calender/show-۴۸۶۳.aspx "درگذشت ابن خَشّاب محقق و نویسنده‌ مسلمان"، سایت راسخون](۲۹ شهریورماه ۱۳۹۱).
 +
{{سنجش کیفی
 +
|سنجش=شده
 +
|شناسه= متوسط
 +
|عنوان بندی مناسب= خوب
 +
|کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب
 +
|رعایت سطح مخاطب عام= خوب
 +
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب
 +
|جامعیت= خوب
 +
|رعایت اختصار= خوب
 +
|سیر منطقی= خوب
 +
|کیفیت پژوهش= خوب
 +
|رده=دارد
 +
}}
 
[[رده:علمای قرن ششم]]
 
[[رده:علمای قرن ششم]]
 +
[[رده:نحویون]]
 +
[[رده:ادیبان]]
 +
[[رده:لغت شناسان]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۶ آوریل ۲۰۲۳، ساعت ۱۱:۵۵

«عبدالله‌ بن‌ احمد بن خَشّاب‌» (۴۹۲-۵۶۷ ق) معروف به «ابن الخشّاب»، عالم‌ نامدار مسلمان قرن ششم هجری است که در علوم مختلف نحو، لغت‌، ادبیات، حدیث، منطق و نسب‌شناسى‌ متبحر بود. گرچه شهرت او بیشتر در زمینه علم نحو بوده و آثار متعددی در این زمینه تألیف نموده است.

Ibn-khashab.jpg
نام کامل عبدالله‌ بن ‌احمد بن خَشّاب‌
زادروز ۴۹۲ قمری
وفات ۵۶۷ قمری
مدفن بغداد

Line.png

اساتید

ابن‌ دبّاس‌، جوالیقى‌، حسن‌ بن‌ على‌ محولى‌، ابوالغنائم‌ نَرْسى‌، ابن‌ شجری‌، ابوالقاسم‌ سمرقندی‌،...

شاگردان

عمادالدین‌ کاتب‌ اصفهانی، ابوبدر اسکافى‌، ابن‌ دهّان‌، حافظ ابوسعید سمعانى‌،...

آثار

استدراکات‌، المرتجل‌، تواریخ‌ میلاد الائمه و وفیاتهم‌، مسائل‌ فى‌ النحو،...

زندگی‌نامه

تاریخ‌ تولد ابومحمد عبدالله‌ بن‌ احمد بن خَشّاب‌ از زبان‌ خود وی‌، ۴۹۲ قمری نقل‌ شده‌، اما ابن خلکان در این باره تردید روا داشته‌ و گفته‌ که‌ احتمالاً وی‌ پیش‌ از این‌ تاریخ‌ به‌ دنیا آمده‌ است‌.

از اصل‌ و نسب‌ او اطلاع‌ دقیقى‌ در دست‌ نیست‌. شاگرد وی‌ عمادالدین‌ کاتب‌ او را بغدادی‌ دانسته‌ و نیز گفته «خشّاب‌» لقب‌ نیای‌ دوم‌ وی‌ بوده‌ است‌.

ابن‌خشاب‌، حنبلی‌ مذهب‌ بود و بر آرای‌ فقهی‌ احمد بن حنبل پای‌ می‌فشرد. وی‌ در ۷۵ سالگی‌ به‌ بستر مرگ افتاد. عبدالرحمان بن جوزی كه‌ از دوستان‌ او بود، به‌ عيادتش‌ شتافت‌ و وی‌ را در حالی‌ ديد كه‌ از زندگی‌ قطع‌ اميد كرده‌ است‌. وی‌ سرانجام‌ در منزل‌ ابن‌ فراء درگذشت‌ و نزديك‌ آرامگاه‌ بشر حافی در باب الحرب بغداد به‌ خاك‌ سپرده‌ شد.

عمادالدين‌ كاتب‌ تاريخ‌ مرگ‌ ابن‌خشاب‌ را ۵۶۸ قمری نوشته‌، اما گفته‌ است‌ كه‌ خود در آن‌ هنگام‌ در شام بوده‌ است‌. ابن‌خشاب‌ ثروت‌ خود را كه‌ مجموعه‌ای‌ از كتاب‌ بود، وقف طالبان‌ علم‌ كرد، اما اكثر آنها به‌ تاراج‌ رفت‌.

تحصیل و اساتید

ابن‌ خشاب‌ از استادان‌ بسیاری‌ بهره‌ برده‌ است‌. او تا حدود ۱۳ سالگى‌ از ابن‌ دبّاس‌ به‌ عنوان‌ استاد خویش‌ یاد کرده‌ است‌. پس از آن در محضر استادان‌ متعدد به‌ فراگرفتن‌ دانش های‌ گوناگون‌ پرداخت‌. لغت‌ و ادب‌ را از جوالیقى‌ و حسن‌ بن‌ على‌ محولى‌ فراگرفت‌. از ابوبکر ابن‌ جُوامرد قطان‌، على‌ بن‌ ابى‌ زید فصیحى‌ و ابن‌ شجری‌ نحو آموخت‌.

ابوالغنائم‌ نَرْسى‌، یحیى‌ بن‌ عبدالوهاب‌ مَنْده‌، ابوالقاسم‌ بن‌ حُصَین‌ و ابوالعزّ بن‌ کادش‌ استادان‌ حدیث او بودند. قرائت‌ و نیز علوم‌ قرآنى‌ را افزون‌ بر دو تن‌ اخیر، از ابوالقاسم‌ سمرقندی‌ و ابوغالب‌ بن‌ بنّا، و علم‌ فرائض‌ (تقسیم‌ ارث‌) را از ابوبکر مرزوقى‌ آموخت‌ و نزد ابوبکر بن‌ عبدالباقى‌ انصاری‌ به‌ تحصیل‌ حساب‌ و هندسه‌ پرداخت‌.

شاگردان

ابن‌ خشاب‌ شاگردان‌ بسیاری‌ در ادب‌ و نحو و حدیث‌ تربیت‌ کرد:

  • ابوبدر اسکافی، از دبیران‌ نوپرداز و مبرز در ادب‌ عربى‌،
  • ابوالحسن‌ على‌ بن‌ عنتر بن‌ ثابت‌ معروف‌ به‌ شُمَیم‌،
  • ابن‌ دهّان‌،
  • ابوغالب‌ بن‌ میمون‌، که‌ قصاید گزیده خود را برای‌ تدوین‌ «منتهى‌ الطلب‌» برای‌ استاد برمى‌خواند.
  • حافظ ابوسعید سمعانى‌،
  • ابومحمد بن‌ اخضر،
  • ابواحمد بن‌ سُکینه‌.

آثار و تألیفات

  1. استدراکات‌، این‌ کتاب‌ نقد ابن‌ خشاب‌ بر مقامات‌ حریری‌ است‌ که‌ همراه‌ با نقد ابن‌ بری‌ بر ابن‌ خشاب‌ در ۱۳۲۸ق‌. در استانبول‌ در پایان‌ مقامات‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.
  2. المرتجل‌، این‌ اثر شرح‌ او بر «الجمل‌ فى‌ النحو» عبدالقاهر جرجانى‌ است‌.
  3. تواریخ‌ میلاد الائمه و وفیاتهم‌.
  4. القصیدة البدیعیة الجامعة لشتات‌ الفضائل‌ والرموز العلمیه، ابن‌ خشاب‌ این‌ قصیده‌ را به‌ ابن‌ انباری‌ هدیه‌ کرده‌ و آن‌ شامل‌ بخش هایى‌ در شیوه کتابت‌، بلاغت‌ و نحو و لغات‌ دشوار، عروض‌ و قافیه‌، قرآن و فقه‌ و سیر و اخبار اوائل‌ است‌.
  5. لمعة فى‌ الکلام‌ على‌ لفظة آمین‌ المستعمله فى‌ الدعاه و حکمها فى‌ العربیه.
  6. مسائل‌ فى‌ النحو.

آثار زیر نیز به او منسوب‌ است:

  1. شرحى‌ ناتمام‌ بر «اللمع‌» ابن‌ جنى‌ در ۳ مجلد.
  2. شرح‌ مقدمه ابن‌ هبیره وزیر در نحو.
  3. حاشیه‌ بر «درّه الغوّاص‌» حریری‌ که‌ ابن‌ بری‌ ردّی‌ موسوم‌ به‌ «اللباب‌ على‌ ابن‌ الخشاب‌» بر آن‌ نوشته‌ است‌.
  4. ردّیه‌ای‌ بر «تهذیب‌ اصلاح‌ المنطق‌» ابن‌ سکیت‌، این‌ تهذیب‌ از خطیب‌ تبریزی‌ بوده‌ است‌.
  5. ردیه‌ای‌ بر «امالى‌» ابن‌ شجری‌ با عنوان‌ «انتصار»
  6. ردیه‌ای‌ بر «شرح‌ الجمل‌» ابن‌ بابشاذ با نام‌ «هادیه الهادیه».

شخصیت علمی

شخصیت‌ علمى‌ وی‌ را دیگران‌ نیز ستوده‌اند، اما سخن‌ دوست‌ و شاگرد او عمادالدین‌ کاتب از همه‌ ستایش‌آمیزتر است‌. وی‌ ابن‌ خشاب‌ را داناترین‌ مردم‌ به‌ زبان‌ عرب‌، نحو، لغت‌، تفسیر، حدیث و نسب‌شناسى‌ و از همه بزرگان‌ روزگارش‌ برتر دانسته‌ است‌. یاقوت او را هم‌سنگ‌ِ ابوعلى‌ فارسى‌ دانسته‌ و ابن‌ فرات‌ او را از لحاظ علمى‌ برتر از ابوعلى‌ شمرده‌ است‌.

افزون‌ بر این‌ گفته‌اند که‌ او در علم‌ فرائض‌، ادب‌ و شعر، منطق، حساب‌ و هندسه‌ چیره‌دست‌ بود و خطى‌ به‌ غایت‌ خوش‌ داشت‌ و دست‌ نوشته‌های‌ او به‌ قیمت‌ گزاف‌ به‌ فروش‌ مى‌رفت‌ و طالبان‌ برای‌ به‌ دست‌ آوردن‌ آنها رقابت‌ مى‌کردند. در حسن‌ قرائت‌ و سریع‌ خواندن‌ و فهمیدن‌ قرآن نیز سرآمد اقران‌ به‌ حساب‌ مى‌آمد و قرآن‌ را با قرائتهای‌ گوناگون‌، حفظ داشت‌.

با اینهمه‌، شهرت‌ ابن‌ خشاب‌ مدیون‌ نحو دانى‌ اوست‌ و گفته‌اند زعامت‌ و پیشگامى‌ دانش‌ نحو در آن‌ روزگار به‌ وی‌ منتهى‌ مى‌گشت‌.

وی‌ پژوهشگری‌ کم‌نظیر بود؛ چنانکه‌ ابوالخیر مصدق‌ بن‌ شبیب‌ واسطى‌، استاد ابن‌ ابى‌ الحدید، گفته‌ است‌ آنگاه‌ که‌ خطبه شقشقیه‌ را نزد او مى‌خواند، درباره اسناد آن‌ از وی‌ جویا شد و گفت‌ که‌ برخى‌ این‌ گفته‌ها را به‌ سید رضى‌ منسوب‌ مى‌دانند. ابن‌ خشاب‌ پاسخ‌ داد که‌ «این‌ شیوه گفتار از سیدرضى‌ نیست‌، زیرا ما سبک‌ و اسلوب‌ او را مى‌شناسیم‌ و من‌ متن‌ خطبه‌ را در کتابهای‌ مختلفى‌ که‌ حدود ۲۰۰ سال‌ پیش‌ از سید رضى‌ نوشته‌ شده‌، یافته‌ و چندین‌ نسخه دست‌نویس‌ از آنها مى‌شناسم‌ که‌ پیش‌ از تولد پدر سید رضى‌ نوشته‌ شده‌ است‌ و مشخصات‌ خط و نویسنده آنها را به‌ خوبى‌ مى‌دانم‌».

مؤلف‌ «الجوهر المنتخب‌ فى‌ اخبار العلم‌ و الادب‌» نیز گفته‌ است‌ که‌ ابن‌ خشاب‌ در رساله مربوط به‌ نسب‌ مسدد بن‌ مسمر از حماد راویه‌ و از ادعای‌ او مبنى‌ بر اینکه‌ ۶۰۰ قصیده با مطلع‌ «بانَت‌ْ سُعادُ» مى‌شناخته‌، یاد کرده‌ است‌، اما چون‌ این‌ مطلب‌ برای‌ او شگفت‌آور بوده‌، خود به‌ تحقیق‌ پرداخته‌ و موفق‌ به‌ جمع‌آوری‌ ۶۰۰ قصیده مذکور گردیده‌ است‌.

علاوه‌ بر هوش‌ و حافظه نیرومند، عامل‌ دیگری‌ که‌ در تکوین‌ شخصیت‌ علمى‌ ابن‌ خشاب‌ مؤثر بوده‌ است‌، کتاب‌دوستى‌ شدید اوست‌. پیری‌ و سالخوردگى‌ نیز هرگز از شور و اشتیاق‌ او به‌ مطالعه‌ نکاست‌. به‌ گفته ذهبى‌ وی‌ با وجود سالخوردگى‌ سخت‌ شیفته شنیدن‌ و سود بردن‌ از گفته‌های‌ دیگران‌ بود و در آموختن‌ هیچ‌ مطلبى‌ تردید نمى‌کرد. وی‌ انبوهى‌ از کتابهای‌ سودمند داشت‌ و هرگاه‌ عالمی زندگى‌ را بدرود مى‌گفت‌، کتابهای‌ او را مى‌خرید و بر مجموعه خود مى‌افزود.

ویژگی‌های اخلاقی

ابن‌ خشاب‌ با مردم‌ فرودست‌ بسیار فروتنانه‌ رفتار مى‌کرد، اما در برابر فرمانروایان‌ و اشراف‌ تکبر نشان‌ مى‌داد. در مجلس‌ درس‌ نیز با خودخواهان‌ بى‌اعتنایى‌ و تندی‌ مى‌کرد و با فروتنان‌ به‌ نرمى‌ سخن‌ مى‌گفت‌. از درباریان‌ که‌ دوستدار همیشگى‌ او بودند، مى‌گریخت‌، اما ساعتها با دوستى‌ زنگى‌ و زشت‌روی‌ در بازار و دکانها مى‌نشست‌ و به‌ گفت‌وگو و شوخى‌ مى‌پرداخت‌.

ابن‌ خشاب‌ به‌ زندگى‌ مادی‌ و حتى‌ نظافت‌ خود بى‌اعتنا بود. خانه قدیمى‌ او با فرش‌ بوریا و تخته‌های‌ چوب‌ که‌ کتابهایش‌ را بر آنها نهاده‌ بود، ویرانه‌ای‌ را مى‌مانست‌. چنانکه‌ گویند پرندگان‌ در میان‌ کتابهای‌ او آشیان‌ مى‌ساختند. عمامه‌اش‌ را تا از چرک‌ سیاه‌ نمى‌شد، از سر بر نمى‌گرفت‌ و چون‌ آن‌ را بر سر مى‌نهاد، به‌ آراستگى‌ آن‌ توجهى‌ نمى‌کرد و ملامتگر را با این‌ پاسخ‌ که‌ هیچ‌ گاه‌ عمامه‌ای‌ بر سر عاقلى‌ راست‌ نیامده‌ است‌، خاموش‌ مى‌ساخت‌.

درباره طنزگویى‌ و حاضرجوابى‌ او داستانهای‌ بسیاری‌ نقل‌ شده‌ است‌. وی‌ زبان‌ ملامتگران‌ را که‌ چرا به‌ تماشای‌ شعبده‌بازان‌ و دلقکان‌ مى‌ایستد نیز با پاسخى‌ چنین‌ مى‌بست‌: اینان‌ سخنان‌ نادری‌ بر زبان‌ مى‌آورند و لطایفى‌ در سخن‌ خویش‌ دارند که‌ دلپذیرتر از آن‌ نتوان‌ یافت‌ و در گفتارشان‌ اندیشه‌هایى‌ است‌ که‌ هرگاه‌ به‌ کتابهای‌ علمى‌ راه‌ یابند، ارزش‌ واقعى‌ آنها شناخته‌ مى‌شود.

همین‌ آسان‌ گیری‌ وی‌ در زندگى‌ شخصى‌ برخى‌ را بر آن‌ داشته‌ تا او را بخیل‌ بخوانند، اما از سوی‌ دیگر مى‌دانیم‌ که‌ او به‌ طالبان‌ علم‌ توصیه‌ مى‌کرد که‌ کالای‌ خود را وسیله جمع‌آوری‌ زر و زور قرار ندهند و آن‌ را فقط در راه‌ خدا به‌ کار گیرند و مزد از وی‌ بخواهند. اما کج‌ روی‌ و سنت‌ گریزی‌ ابن‌ خشاب‌ هرگز نتوانست‌ چیزی‌ از اعتبار علمى‌ او بکاهد و نویسندگان‌ از اینکه‌ او را «حجت‌ عرب‌» و «حجت الاسلام‌» و «امام‌ و علامه‌» بخوانند، ابایى‌ نداشتند.

منابع