ابن خالویه: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (درج الگوی رتبه بندی و اصلاح برخی کلمات)
سطر ۱: سطر ۱:
ابوعبدالله‌ حسين‌ بن‌ احمد بن‌ خالويه‌، ملقب‌ به‌ ذوالنونين‌، شاعر، اديب‌ و نحوي‌ برجستة ايرانى‌ تبار قرن چهارم هجری است. او آثار متعددی در ادبیات عرب تالیف نموده است.
+
{{خوب}}
 +
ابوعبدالله‌ حسین‌ بن‌ احمد بن‌ خالویه‌، ملقب‌ به‌ ذوالنونین‌، شاعر، ادیب‌ و نحوی‌ برجستة ایرانى‌ تبار قرن چهارم هجری است. او آثار متعددی در ادبیات عرب تالیف نموده است.
 
{{شناسنامه عالم
 
{{شناسنامه عالم
 
|نام شخصیت =  
 
|نام شخصیت =  
|نام کامل = ابوعبدالله‌ حسين‌ بن‌ احمد بن‌ خالويه‌
+
|نام کامل = ابوعبدالله‌ حسین‌ بن‌ احمد بن‌ خالویه‌
 
|تصویر= [[پرونده:Ibn-khaloye.jpg]]
 
|تصویر= [[پرونده:Ibn-khaloye.jpg]]
 
|زادروز =
 
|زادروز =
سطر ۸: سطر ۹:
 
|وفات = 371 قمری
 
|وفات = 371 قمری
 
|مدفن = حلب
 
|مدفن = حلب
|اساتید =  ابن‌ دريد، ابوبكر بن‌ انباري‌، نفطويه‌، ابوسعيد سيرافى‌، ابوعمر زاهد
+
|اساتید =  ابن‌ درید، ابوبكر بن‌ انباری‌، نفطویه‌، ابوسعید سیرافى‌، ابوعمر زاهد
|شاگردان = ابوبكر خوارزمى‌، معافى‌ بن‌ زكريا نهروانى‌، عبدالمنعم‌ بن‌ غليون‌
+
|شاگردان = ابوبكر خوارزمى‌، معافى‌ بن‌ زكریا نهروانى‌، عبدالمنعم‌ بن‌ غلیون‌
|آثار =  اشتقاق‌ الشهور والايام‌، اعراب‌ ثلاثين‌ سورة من‌ القرآن‌ الكريم‌، الالفات‌، البديع‌ فى‌ القراءات‌، الحجة فى‌ القراءات‌ السبع‌،  
+
|آثار =  اشتقاق‌ الشهور والایام‌، اعراب‌ ثلاثین‌ سورة من‌ القرآن‌ الكریم‌، الالفات‌، البدیع‌ فى‌ القراءات‌، الحجة فى‌ القراءات‌ السبع‌،  
 
}}
 
}}
 
==ولادت==
 
==ولادت==
  
او در همدان‌ به‌ دنيا آمد. در هيچ‌ يك‌ از مآخذ به‌ سال‌ تولد او اشاره‌ نشده‌ است‌.
+
او در همدان‌ به‌ دنیا آمد. در هیچ‌ یك‌ از مآخذ به‌ سال‌ تولد او اشاره‌ نشده‌ است‌.
  
 
==تحصیلات==
 
==تحصیلات==
  
ظاهراً در آغاز جوانى‌ براي‌ تحصيل‌ به‌ [[بغداد]] رفت‌ و نزد برجسته‌ترين‌ دانشمندان‌ سدة 4 قمری دانش‌ آموخت‌. نحو و ادب‌ را نزد ابن‌ دريد و ابوبكر بن‌ انباري‌، نفطويه‌ و ابوسعيد سيرافى‌ فراگرفت‌.
+
ظاهراً در آغاز جوانى‌ برای‌ تحصیل‌ به‌ [[بغداد]] رفت‌ و نزد برجسته‌ترین‌ دانشمندان‌ سدة 4 قمری دانش‌ آموخت‌. نحو و ادب‌ را نزد ابن‌ درید و ابوبكر بن‌ انباری‌، نفطویه‌ و ابوسعید سیرافى‌ فراگرفت‌.
  
[[علوم‌ قرآنى‌]] را از قاري‌ بزرگ‌، ابن‌ مجاهد و لغت‌ را از ابوعمر زاهد، معروف‌ به‌ غلام‌ ثعلب‌ آموخت‌ و از محمد بن‌ مخلد عطار و گروهى‌ ديگر حديث‌ شنيد. (‌ابوالعباس‌ بن‌ عقده‌ را نيز در شمار استادان‌ حديث‌ او ذكر كرده‌ است‌) و كتاب‌ جمهرة ابن‌ دريد و مختصر مزنى‌ را از ابوبكر نيشابوري‌ روايت‌ كرد.
+
[[علوم‌ قرآنى‌]] را از قاری‌ بزرگ‌، ابن‌ مجاهد و لغت‌ را از ابوعمر زاهد، معروف‌ به‌ غلام‌ ثعلب‌ آموخت‌ و از محمد بن‌ مخلد عطار و گروهى‌ دیگر حدیث‌ شنید. (‌ابوالعباس‌ بن‌ عقده‌ را نیز در شمار استادان‌ حدیث‌ او ذكر كرده‌ است‌) و كتاب‌ جمهرة ابن‌ درید و مختصر مزنى‌ را از ابوبكر نیشابوری‌ روایت‌ كرد.
  
گفته‌اند در ادب‌ از صولى‌ نيز روايت‌ كرده‌ است‌. ابن‌ خالويه‌ در شعر نيز دست‌ داشت‌. گروهى‌ نيز نزد وي‌ دانش‌ آموختند كه‌ مشهورترين‌ آنها اينانند: ابوبكر خوارزمى‌، معافى‌ بن‌ زكريا نهروانى‌ و عبدالمنعم‌ بن‌ غليون‌. گفته‌اند كه‌ ابوالحسين‌ نصيبى‌ كتاب‌ آل‌ او را نزد خود وي‌ خوانده‌ است‌ و قاضى‌ حلب‌ صالح‌ ابن‌ جعفر بن‌ عبدالوهاب‌ و ابواحمد عبدالله‌ بن‌ عدي‌ از وي‌ روايت‌ كرده‌اند و سعيد بن‌ سعيد فارقى‌ نحوي‌ از وي‌ [[حديث‌]] شنيده‌ است‌.
+
گفته‌اند در ادب‌ از صولى‌ نیز روایت‌ كرده‌ است‌. ابن‌ خالویه‌ در شعر نیز دست‌ داشت‌. گروهى‌ نیز نزد وی‌ دانش‌ آموختند كه‌ مشهورترین‌ آنها اینانند: ابوبكر خوارزمى‌، معافى‌ بن‌ زكریا نهروانى‌ و عبدالمنعم‌ بن‌ غلیون‌. گفته‌اند كه‌ ابوالحسین‌ نصیبى‌ كتاب‌ آل‌ او را نزد خود وی‌ خوانده‌ است‌ و قاضى‌ حلب‌ صالح‌ ابن‌ جعفر بن‌ عبدالوهاب‌ و ابواحمد عبدالله‌ بن‌ عدی‌ از وی‌ روایت‌ كرده‌اند و سعید بن‌ سعید فارقى‌ نحوی‌ از وی‌ [[حدیث‌]] شنیده‌ است‌.
  
و كتاب‌ جمهرة ابن‌ دريد و مختصر مزنى‌ را از ابوبكر نيشابوري‌ روايت‌ كرد . گفته‌اند در ادب‌ از صولى‌ نيز روايت‌ كرده‌ است‌ . وي‌ از بغداد به‌ شام‌ و سپس‌ به‌ حلب‌ رفت‌ . در حلب‌ آوازة او بالا گرفت‌ و بسياري‌ از دانش‌دوستان‌ از دور و نزديك‌ به‌ سوي‌ او شتافتند.  
+
و كتاب‌ جمهرة ابن‌ درید و مختصر مزنى‌ را از ابوبكر نیشابوری‌ روایت‌ كرد . گفته‌اند در ادب‌ از صولى‌ نیز روایت‌ كرده‌ است‌ . وی‌ از بغداد به‌ شام‌ و سپس‌ به‌ حلب‌ رفت‌ . در حلب‌ آوازة او بالا گرفت‌ و بسیاری‌ از دانش‌دوستان‌ از دور و نزدیك‌ به‌ سوی‌ او شتافتند.  
  
آنگاه‌ به‌ دربار سيف‌الدولة حمدانى‌ راه‌ يافت‌ و نزد او به‌ مقامى‌ رفيع‌ رسيد، نديم‌ وي‌ و آموزگار فرزندانش‌ گرديد و تا پايان‌ عمر در خدمت‌ حمدانيان‌ به‌ سر برد.
+
آنگاه‌ به‌ دربار سیف‌الدولة حمدانى‌ راه‌ یافت‌ و نزد او به‌ مقامى‌ رفیع‌ رسید، ندیم‌ وی‌ و آموزگار فرزندانش‌ گردید و تا پایان‌ عمر در خدمت‌ حمدانیان‌ به‌ سر برد.
  
 
==اعتبار علمی==
 
==اعتبار علمی==
اعتبار علمى‌ و ادبى‌ تا قرنها پس‌ از مرگ‌ او نيز باقى‌ ماند، چنانكه‌ تقريباً همة منابع‌ پس‌ از وي‌ چيره‌دستى‌ او را در نحو و ادب‌ ستوده‌ و او را يكى‌ از نخبه‌هاي‌ روزگار معرفى‌ كرده‌اند ، ذهبى‌ او را «شيخ‌ العربية» ناميده‌ و ابوعمر ودانى‌ وي‌ را دانا به‌ زبان‌ عربى‌، حافظ لغت‌، بصير در قرائت‌ و ثقه‌ در حديث‌ دانسته‌ است‌. ابن‌ انباري‌ او را از بزرگان‌ لغت‌ و ابن‌ قفطى‌ و اسنوي‌ وي‌ را يگانة زمان‌ و پيشوا در علوم‌ زبانى‌ معرفى‌ كرده‌اند.
+
اعتبار علمى‌ و ادبى‌ تا قرنها پس‌ از مرگ‌ او نیز باقى‌ ماند، چنانكه‌ تقریباً همة منابع‌ پس‌ از وی‌ چیره‌دستى‌ او را در نحو و ادب‌ ستوده‌ و او را یكى‌ از نخبه‌های‌ روزگار معرفى‌ كرده‌اند ، ذهبى‌ او را «شیخ‌ العربیة» نامیده‌ و ابوعمر ودانى‌ وی‌ را دانا به‌ زبان‌ عربى‌، حافظ لغت‌، بصیر در قرائت‌ و ثقه‌ در حدیث‌ دانسته‌ است‌. ابن‌ انباری‌ او را از بزرگان‌ لغت‌ و ابن‌ قفطى‌ و اسنوی‌ وی‌ را یگانة زمان‌ و پیشوا در علوم‌ زبانى‌ معرفى‌ كرده‌اند.
  
 
==مناظرات==
 
==مناظرات==
یكى‌ از اسباب‌ شهرت‌ ابن‌ خالويه‌ در ميان‌ اديبان‌، صرفنظر از وسعت‌ دانش‌، همانا رقابت‌ و درگيري‌ او با دو تن‌ از مشهورترين‌ هم‌ روزگارانش‌ يعنى‌ متنبى‌ و ابوعلى‌ فارسى‌ بوده‌ است‌. متنبى‌ مردي‌ متكبر و خودخواه‌ بود  و ابن‌ خالويه‌ را كه‌ توانسته‌ بود در ساية كوشش‌ و استعداد خويش‌ موفقيتى‌ بزرگ‌ به‌ دست‌ آورد، همواره‌ به‌ دليل‌ غير عرب‌ بودن‌، خوار مى‌شمرد، اما ابن‌ خالويه‌ گويا مى‌كوشيد با خرده‌گيريهاي‌ اديبانه‌ بر وي‌ پيروز گردد ، اگر چه‌ گاه‌ به‌ دليل‌ شتاب‌ در اين‌ خرده‌گيريها، چندان‌ موفق‌ نمى‌شود . اين‌ دو هيچ‌ فرصتى‌ را براي‌ خوار ساختن‌ يكديگر از كف‌ نمى‌دادند و اين‌ كينه‌ كه‌ گويا تنها خاستگاهى‌ نژادي‌ داشت‌، چندان‌ دوام‌ آورد تا سرانجام‌ متنبى‌ ناگزير دربار سيف‌الدوله‌ را ترك‌ كرد. سيف‌الدوله‌ كه‌ همواره‌ در اينگونه‌ مشاجرات‌ حضور داشت‌، با سكوت‌ خويش‌ از ابن‌ خالويه‌ جانبداري‌ مى‌كرد. و بدين‌ سان‌ بود كه‌ هرگز از مقام‌ او نزد سيف‌الدوله‌ كاسته‌ نشد.  
+
یكى‌ از اسباب‌ شهرت‌ ابن‌ خالویه‌ در میان‌ ادیبان‌، صرفنظر از وسعت‌ دانش‌، همانا رقابت‌ و درگیری‌ او با دو تن‌ از مشهورترین‌ هم‌ روزگارانش‌ یعنى‌ متنبى‌ و ابوعلى‌ فارسى‌ بوده‌ است‌. متنبى‌ مردی‌ متكبر و خودخواه‌ بود  و ابن‌ خالویه‌ را كه‌ توانسته‌ بود در سایة كوشش‌ و استعداد خویش‌ موفقیتى‌ بزرگ‌ به‌ دست‌ آورد، همواره‌ به‌ دلیل‌ غیر عرب‌ بودن‌، خوار مى‌شمرد، اما ابن‌ خالویه‌ گویا مى‌كوشید با خرده‌گیریهای‌ ادیبانه‌ بر وی‌ پیروز گردد ، اگر چه‌ گاه‌ به‌ دلیل‌ شتاب‌ در این‌ خرده‌گیریها، چندان‌ موفق‌ نمى‌شود . این‌ دو هیچ‌ فرصتى‌ را برای‌ خوار ساختن‌ یكدیگر از كف‌ نمى‌دادند و این‌ كینه‌ كه‌ گویا تنها خاستگاهى‌ نژادی‌ داشت‌، چندان‌ دوام‌ آورد تا سرانجام‌ متنبى‌ ناگزیر دربار سیف‌الدوله‌ را ترك‌ كرد. سیف‌الدوله‌ كه‌ همواره‌ در اینگونه‌ مشاجرات‌ حضور داشت‌، با سكوت‌ خویش‌ از ابن‌ خالویه‌ جانبداری‌ مى‌كرد. و بدین‌ سان‌ بود كه‌ هرگز از مقام‌ او نزد سیف‌الدوله‌ كاسته‌ نشد.  
اما مناظرات‌ ابن‌ خالويه‌ با ابوعلى‌ فارسى‌ بيشتر جنبة علمى‌ و ادبى‌ داشت‌. رقابت‌ اين‌ دو كه‌ از مجلس‌ درس‌ ابوسعيد سيرافى‌ آغاز گرديد، برپاية فضل‌ فروشيهاي‌ رايج‌ روزگار و رقابت‌ ميان‌ دو حريف‌ هماورد ادامه‌ يافت‌، به‌ خصوص‌ كه‌ سيف‌الدوله‌ غالباً با بخششهاي‌ گزاف‌ خود به‌ اين‌ فضل‌ فروشيها دامن‌ مى‌زد. اينان‌، بارها با يكديگر به‌ مناظره‌ پرداختند و در ردّ نظريات‌ يكديگر دست‌ به‌ تأليف‌ زدند  و از هر فرصتى‌ براي‌ نفوذ در دل‌ سيف‌الدوله‌ سود مى‌جستند .  
+
اما مناظرات‌ ابن‌ خالویه‌ با ابوعلى‌ فارسى‌ بیشتر جنبة علمى‌ و ادبى‌ داشت‌. رقابت‌ این‌ دو كه‌ از مجلس‌ درس‌ ابوسعید سیرافى‌ آغاز گردید، برپایة فضل‌ فروشیهای‌ رایج‌ روزگار و رقابت‌ میان‌ دو حریف‌ هماورد ادامه‌ یافت‌، به‌ خصوص‌ كه‌ سیف‌الدوله‌ غالباً با بخششهای‌ گزاف‌ خود به‌ این‌ فضل‌ فروشیها دامن‌ مى‌زد. اینان‌، بارها با یكدیگر به‌ مناظره‌ پرداختند و در ردّ نظریات‌ یكدیگر دست‌ به‌ تألیف‌ زدند  و از هر فرصتى‌ برای‌ نفوذ در دل‌ سیف‌الدوله‌ سود مى‌جستند .  
  
 
==اشعار==
 
==اشعار==
ابن‌ خالويه‌ در شعر نيز دست‌ داشت‌ و ثعالبى‌  وي‌ را در شمار شاعران‌ ياد كرده‌ است‌، اما اكنون‌ تنها 10 بيت‌ از سروده‌هاي‌ او در دست‌ است‌: 4 بيت‌ در وصف‌ زادگاهش‌ همدان‌ و 6 بيت‌ شامل‌ سه‌ قطعه‌ در معجم‌ الادباء . دانش‌ او در شعر و علوم‌ مربوط به‌ آن‌، چنان‌ بود كه‌ توانست‌ چند ديوان‌ را شرح‌ كند   
+
ابن‌ خالویه‌ در شعر نیز دست‌ داشت‌ و ثعالبى‌  وی‌ را در شمار شاعران‌ یاد كرده‌ است‌، اما اكنون‌ تنها 10 بیت‌ از سروده‌های‌ او در دست‌ است‌: 4 بیت‌ در وصف‌ زادگاهش‌ همدان‌ و 6 بیت‌ شامل‌ سه‌ قطعه‌ در معجم‌ الادباء . دانش‌ او در شعر و علوم‌ مربوط به‌ آن‌، چنان‌ بود كه‌ توانست‌ چند دیوان‌ را شرح‌ كند   
  
 
==شاگردان==
 
==شاگردان==
گروهى‌ نيز نزد وي‌ دانش‌ آموختند كه‌ مشهورترين‌ آنها اينانند: ابوبكر خوارزمى‌، معافى‌ بن‌ زكريا نهروانى‌ و عبدالمنعم‌ بن‌ غليون‌. نيز گفته‌اند كه‌ ابوالحسين‌ نصيبى‌ كتاب‌ آل‌ او را نزد خود وي‌ خوانده‌ است‌  و قاضى‌ حلب‌ صالح‌ ابن‌ جعفر بن‌ عبدالوهاب‌ و ابواحمد عبدالله‌ بن‌ عدي‌ از وي‌ روايت‌ كرده‌اند  و سعيد بن‌ سعيد فارقى‌ نحوي‌ از وي‌ حديث‌ شنيده‌ است‌.
+
گروهى‌ نیز نزد وی‌ دانش‌ آموختند كه‌ مشهورترین‌ آنها اینانند: ابوبكر خوارزمى‌، معافى‌ بن‌ زكریا نهروانى‌ و عبدالمنعم‌ بن‌ غلیون‌. نیز گفته‌اند كه‌ ابوالحسین‌ نصیبى‌ كتاب‌ آل‌ او را نزد خود وی‌ خوانده‌ است‌  و قاضى‌ حلب‌ صالح‌ ابن‌ جعفر بن‌ عبدالوهاب‌ و ابواحمد عبدالله‌ بن‌ عدی‌ از وی‌ روایت‌ كرده‌اند  و سعید بن‌ سعید فارقى‌ نحوی‌ از وی‌ حدیث‌ شنیده‌ است‌.
  
 
==تالیفات==
 
==تالیفات==
  
'''آثار چاپ‌ شده:''' اشتقاق‌ الشهور والايام‌، اعراب‌ ثلاثين‌ سورة من‌ القرآن‌ الكريم‌، كتاب‌ الالفات‌، البديع‌ فى‌ القراءات‌، الحجة فى‌ القراءات‌ السبع‌، رسالة فى‌ اسماء الريح‌‌، شرح‌ ديوان‌ ابى‌ فراس‌ الحمدانى‌، شرح‌ مقصورة ابن‌ دريد، ليس‌ فى‌ كلام‌ العرب‌...، اين‌ كتاب‌ كه‌ يكى‌ از آثار مهم‌ ابن‌ خالويه‌ است‌، مختصر فى‌ شواذ القراءات‌ من‌ كتاب‌ البديع‌.
+
'''آثار چاپ‌ شده:''' اشتقاق‌ الشهور والایام‌، اعراب‌ ثلاثین‌ سورة من‌ القرآن‌ الكریم‌، كتاب‌ الالفات‌، البدیع‌ فى‌ القراءات‌، الحجة فى‌ القراءات‌ السبع‌، رسالة فى‌ اسماء الریح‌‌، شرح‌ دیوان‌ ابى‌ فراس‌ الحمدانى‌، شرح‌ مقصورة ابن‌ درید، لیس‌ فى‌ كلام‌ العرب‌...، این‌ كتاب‌ كه‌ یكى‌ از آثار مهم‌ ابن‌ خالویه‌ است‌، مختصر فى‌ شواذ القراءات‌ من‌ كتاب‌ البدیع‌.
  
'''آثار چاپ‌ نشده:''' كتاب‌ الاسد فى‌ اسماء الاسد، اعراب‌ آيات‌ من‌ القرآن‌ العظيم‌، نسخه‌اي‌ از اين‌ كتاب‌ در كتابخانة لاله‌لى‌ موجود است‌، رسالة فى‌ اصول‌ الهمزات‌ التى‌ فى‌ الاسماء والافعال‌ والحروف‌ العشرات‌، نسخه‌هايى‌ از آن‌ در كتابخانه‌ مركزي‌ دانشگاه‌ تهران‌ موجود است‌. آثار از دست‌ رفته‌ و منسوب‌: كتاب‌ آل‌، الاخبار فى‌ الرياض‌، اسماء الحيّة، الالقاب‌ (الامالى‌، الامامة كه‌ احتمالاً همان‌ كتاب‌ آل‌ است‌، اسماء ساعات‌ الليل‌، اسماء الله‌ الحسنى‌، الاشتقاق‌، اشتقاق‌ خالويه‌، اطرغش‌ و ابرغش‌ يا اطرغش‌ فى‌ اللغة، الحشرات، تصنيف‌ فى‌ الفراسة، حسن‌ فى‌ اللغة، تقفية ما اختلف‌ لفظه‌ واتفق‌ معناه‌ لليزيدي‌، ربنا لك‌ الحمد مل‌ء السموات‌، رسالة مشكاة العين‌، زنبيل‌ المدوّر يا زنبيل‌ المدوّن‌، شرح‌ ديوان‌ ابن‌ حائك‌، شرح‌ قصيدة فى‌ غريب‌ اللغة لنفطويه‌، شرح‌ فصيح‌ ثعلب‌، شرح‌ المقصور والممدود لابن‌ ولاّد، المبتدا فى‌ النحو، المجدول‌ فى‌ القراءات‌، المذكر و المؤنث‌، مستحسن‌ فى‌ القراءات‌ والشواذّ، الهاذور.
+
'''آثار چاپ‌ نشده:''' كتاب‌ الاسد فى‌ اسماء الاسد، اعراب‌ آیات‌ من‌ القرآن‌ العظیم‌، نسخه‌ای‌ از این‌ كتاب‌ در كتابخانة لاله‌لى‌ موجود است‌، رسالة فى‌ اصول‌ الهمزات‌ التى‌ فى‌ الاسماء والافعال‌ والحروف‌ العشرات‌، نسخه‌هایى‌ از آن‌ در كتابخانه‌ مركزی‌ دانشگاه‌ تهران‌ موجود است‌. آثار از دست‌ رفته‌ و منسوب‌: كتاب‌ آل‌، الاخبار فى‌ الریاض‌، اسماء الحیة، الالقاب‌ (الامالى‌، الامامة كه‌ احتمالاً همان‌ كتاب‌ آل‌ است‌، اسماء ساعات‌ اللیل‌، اسماء الله‌ الحسنى‌، الاشتقاق‌، اشتقاق‌ خالویه‌، اطرغش‌ و ابرغش‌ یا اطرغش‌ فى‌ اللغة، الحشرات، تصنیف‌ فى‌ الفراسة، حسن‌ فى‌ اللغة، تقفیة ما اختلف‌ لفظه‌ واتفق‌ معناه‌ للیزیدی‌، ربنا لك‌ الحمد مل‌ء السموات‌، رسالة مشكاة العین‌، زنبیل‌ المدوّر یا زنبیل‌ المدوّن‌، شرح‌ دیوان‌ ابن‌ حائك‌، شرح‌ قصیدة فى‌ غریب‌ اللغة لنفطویه‌، شرح‌ فصیح‌ ثعلب‌، شرح‌ المقصور والممدود لابن‌ ولاّد، المبتدا فى‌ النحو، المجدول‌ فى‌ القراءات‌، المذكر و المؤنث‌، مستحسن‌ فى‌ القراءات‌ والشواذّ، الهاذور.
  
 
==وفات==
 
==وفات==
گرچه‌ ابن‌ خالويه‌ بيشتر زندگانى‌ خود را در حلب‌ گذراند، اما گزارشهايى‌ دربارة سفرهاي‌ او به‌ بيت‌المقدس‌، حمص‌ و ميافارقين‌ در دست‌ است‌. وي‌ همچنين‌ به‌ يمن‌ سفر كرد و در آنجا ضمن‌ ديدار با ابن‌ حائك‌ به‌ شرح‌ ديوان‌ او پرداخت‌. ابن‌ خالويه‌ سرانجام‌ بر اثر يك‌ بيماري‌ در حلب‌ درگذشت‌. ابن‌ حجر مرگ‌ او را در 371ق‌ دانسته‌ است‌.
+
گرچه‌ ابن‌ خالویه‌ بیشتر زندگانى‌ خود را در حلب‌ گذراند، اما گزارشهایى‌ دربارة سفرهای‌ او به‌ بیت‌المقدس‌، حمص‌ و میافارقین‌ در دست‌ است‌. وی‌ همچنین‌ به‌ یمن‌ سفر كرد و در آنجا ضمن‌ دیدار با ابن‌ حائك‌ به‌ شرح‌ دیوان‌ او پرداخت‌. ابن‌ خالویه‌ سرانجام‌ بر اثر یك‌ بیماری‌ در حلب‌ درگذشت‌. ابن‌ حجر مرگ‌ او را در 371ق‌ دانسته‌ است‌.
  
 
==منابع==
 
==منابع==
  
* [http://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/6403  دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج3، مدخل "ابن خالویه" از محمد سيدی].
+
* [http://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/6403  دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج3، مدخل "ابن خالویه" از محمد سیدی].
  
 
[[رده:علمای قرن چهارم]]
 
[[رده:علمای قرن چهارم]]

نسخهٔ ‏۲۶ سپتامبر ۲۰۱۸، ساعت ۰۹:۴۷

ابوعبدالله‌ حسین‌ بن‌ احمد بن‌ خالویه‌، ملقب‌ به‌ ذوالنونین‌، شاعر، ادیب‌ و نحوی‌ برجستة ایرانى‌ تبار قرن چهارم هجری است. او آثار متعددی در ادبیات عرب تالیف نموده است.

Ibn-khaloye.jpg
نام کامل ابوعبدالله‌ حسین‌ بن‌ احمد بن‌ خالویه‌
زادگاه همدان
وفات 371 قمری
مدفن حلب

Line.png

اساتید

ابن‌ درید، ابوبكر بن‌ انباری‌، نفطویه‌، ابوسعید سیرافى‌، ابوعمر زاهد

شاگردان

ابوبكر خوارزمى‌، معافى‌ بن‌ زكریا نهروانى‌، عبدالمنعم‌ بن‌ غلیون‌

آثار

اشتقاق‌ الشهور والایام‌، اعراب‌ ثلاثین‌ سورة من‌ القرآن‌ الكریم‌، الالفات‌، البدیع‌ فى‌ القراءات‌، الحجة فى‌ القراءات‌ السبع‌،

ولادت

او در همدان‌ به‌ دنیا آمد. در هیچ‌ یك‌ از مآخذ به‌ سال‌ تولد او اشاره‌ نشده‌ است‌.

تحصیلات

ظاهراً در آغاز جوانى‌ برای‌ تحصیل‌ به‌ بغداد رفت‌ و نزد برجسته‌ترین‌ دانشمندان‌ سدة 4 قمری دانش‌ آموخت‌. نحو و ادب‌ را نزد ابن‌ درید و ابوبكر بن‌ انباری‌، نفطویه‌ و ابوسعید سیرافى‌ فراگرفت‌.

علوم‌ قرآنى‌ را از قاری‌ بزرگ‌، ابن‌ مجاهد و لغت‌ را از ابوعمر زاهد، معروف‌ به‌ غلام‌ ثعلب‌ آموخت‌ و از محمد بن‌ مخلد عطار و گروهى‌ دیگر حدیث‌ شنید. (‌ابوالعباس‌ بن‌ عقده‌ را نیز در شمار استادان‌ حدیث‌ او ذكر كرده‌ است‌) و كتاب‌ جمهرة ابن‌ درید و مختصر مزنى‌ را از ابوبكر نیشابوری‌ روایت‌ كرد.

گفته‌اند در ادب‌ از صولى‌ نیز روایت‌ كرده‌ است‌. ابن‌ خالویه‌ در شعر نیز دست‌ داشت‌. گروهى‌ نیز نزد وی‌ دانش‌ آموختند كه‌ مشهورترین‌ آنها اینانند: ابوبكر خوارزمى‌، معافى‌ بن‌ زكریا نهروانى‌ و عبدالمنعم‌ بن‌ غلیون‌. گفته‌اند كه‌ ابوالحسین‌ نصیبى‌ كتاب‌ آل‌ او را نزد خود وی‌ خوانده‌ است‌ و قاضى‌ حلب‌ صالح‌ ابن‌ جعفر بن‌ عبدالوهاب‌ و ابواحمد عبدالله‌ بن‌ عدی‌ از وی‌ روایت‌ كرده‌اند و سعید بن‌ سعید فارقى‌ نحوی‌ از وی‌ حدیث‌ شنیده‌ است‌.

و كتاب‌ جمهرة ابن‌ درید و مختصر مزنى‌ را از ابوبكر نیشابوری‌ روایت‌ كرد . گفته‌اند در ادب‌ از صولى‌ نیز روایت‌ كرده‌ است‌ . وی‌ از بغداد به‌ شام‌ و سپس‌ به‌ حلب‌ رفت‌ . در حلب‌ آوازة او بالا گرفت‌ و بسیاری‌ از دانش‌دوستان‌ از دور و نزدیك‌ به‌ سوی‌ او شتافتند.

آنگاه‌ به‌ دربار سیف‌الدولة حمدانى‌ راه‌ یافت‌ و نزد او به‌ مقامى‌ رفیع‌ رسید، ندیم‌ وی‌ و آموزگار فرزندانش‌ گردید و تا پایان‌ عمر در خدمت‌ حمدانیان‌ به‌ سر برد.

اعتبار علمی

اعتبار علمى‌ و ادبى‌ تا قرنها پس‌ از مرگ‌ او نیز باقى‌ ماند، چنانكه‌ تقریباً همة منابع‌ پس‌ از وی‌ چیره‌دستى‌ او را در نحو و ادب‌ ستوده‌ و او را یكى‌ از نخبه‌های‌ روزگار معرفى‌ كرده‌اند ، ذهبى‌ او را «شیخ‌ العربیة» نامیده‌ و ابوعمر ودانى‌ وی‌ را دانا به‌ زبان‌ عربى‌، حافظ لغت‌، بصیر در قرائت‌ و ثقه‌ در حدیث‌ دانسته‌ است‌. ابن‌ انباری‌ او را از بزرگان‌ لغت‌ و ابن‌ قفطى‌ و اسنوی‌ وی‌ را یگانة زمان‌ و پیشوا در علوم‌ زبانى‌ معرفى‌ كرده‌اند.

مناظرات

یكى‌ از اسباب‌ شهرت‌ ابن‌ خالویه‌ در میان‌ ادیبان‌، صرفنظر از وسعت‌ دانش‌، همانا رقابت‌ و درگیری‌ او با دو تن‌ از مشهورترین‌ هم‌ روزگارانش‌ یعنى‌ متنبى‌ و ابوعلى‌ فارسى‌ بوده‌ است‌. متنبى‌ مردی‌ متكبر و خودخواه‌ بود و ابن‌ خالویه‌ را كه‌ توانسته‌ بود در سایة كوشش‌ و استعداد خویش‌ موفقیتى‌ بزرگ‌ به‌ دست‌ آورد، همواره‌ به‌ دلیل‌ غیر عرب‌ بودن‌، خوار مى‌شمرد، اما ابن‌ خالویه‌ گویا مى‌كوشید با خرده‌گیریهای‌ ادیبانه‌ بر وی‌ پیروز گردد ، اگر چه‌ گاه‌ به‌ دلیل‌ شتاب‌ در این‌ خرده‌گیریها، چندان‌ موفق‌ نمى‌شود . این‌ دو هیچ‌ فرصتى‌ را برای‌ خوار ساختن‌ یكدیگر از كف‌ نمى‌دادند و این‌ كینه‌ كه‌ گویا تنها خاستگاهى‌ نژادی‌ داشت‌، چندان‌ دوام‌ آورد تا سرانجام‌ متنبى‌ ناگزیر دربار سیف‌الدوله‌ را ترك‌ كرد. سیف‌الدوله‌ كه‌ همواره‌ در اینگونه‌ مشاجرات‌ حضور داشت‌، با سكوت‌ خویش‌ از ابن‌ خالویه‌ جانبداری‌ مى‌كرد. و بدین‌ سان‌ بود كه‌ هرگز از مقام‌ او نزد سیف‌الدوله‌ كاسته‌ نشد. اما مناظرات‌ ابن‌ خالویه‌ با ابوعلى‌ فارسى‌ بیشتر جنبة علمى‌ و ادبى‌ داشت‌. رقابت‌ این‌ دو كه‌ از مجلس‌ درس‌ ابوسعید سیرافى‌ آغاز گردید، برپایة فضل‌ فروشیهای‌ رایج‌ روزگار و رقابت‌ میان‌ دو حریف‌ هماورد ادامه‌ یافت‌، به‌ خصوص‌ كه‌ سیف‌الدوله‌ غالباً با بخششهای‌ گزاف‌ خود به‌ این‌ فضل‌ فروشیها دامن‌ مى‌زد. اینان‌، بارها با یكدیگر به‌ مناظره‌ پرداختند و در ردّ نظریات‌ یكدیگر دست‌ به‌ تألیف‌ زدند و از هر فرصتى‌ برای‌ نفوذ در دل‌ سیف‌الدوله‌ سود مى‌جستند .

اشعار

ابن‌ خالویه‌ در شعر نیز دست‌ داشت‌ و ثعالبى‌ وی‌ را در شمار شاعران‌ یاد كرده‌ است‌، اما اكنون‌ تنها 10 بیت‌ از سروده‌های‌ او در دست‌ است‌: 4 بیت‌ در وصف‌ زادگاهش‌ همدان‌ و 6 بیت‌ شامل‌ سه‌ قطعه‌ در معجم‌ الادباء . دانش‌ او در شعر و علوم‌ مربوط به‌ آن‌، چنان‌ بود كه‌ توانست‌ چند دیوان‌ را شرح‌ كند

شاگردان

گروهى‌ نیز نزد وی‌ دانش‌ آموختند كه‌ مشهورترین‌ آنها اینانند: ابوبكر خوارزمى‌، معافى‌ بن‌ زكریا نهروانى‌ و عبدالمنعم‌ بن‌ غلیون‌. نیز گفته‌اند كه‌ ابوالحسین‌ نصیبى‌ كتاب‌ آل‌ او را نزد خود وی‌ خوانده‌ است‌ و قاضى‌ حلب‌ صالح‌ ابن‌ جعفر بن‌ عبدالوهاب‌ و ابواحمد عبدالله‌ بن‌ عدی‌ از وی‌ روایت‌ كرده‌اند و سعید بن‌ سعید فارقى‌ نحوی‌ از وی‌ حدیث‌ شنیده‌ است‌.

تالیفات

آثار چاپ‌ شده: اشتقاق‌ الشهور والایام‌، اعراب‌ ثلاثین‌ سورة من‌ القرآن‌ الكریم‌، كتاب‌ الالفات‌، البدیع‌ فى‌ القراءات‌، الحجة فى‌ القراءات‌ السبع‌، رسالة فى‌ اسماء الریح‌‌، شرح‌ دیوان‌ ابى‌ فراس‌ الحمدانى‌، شرح‌ مقصورة ابن‌ درید، لیس‌ فى‌ كلام‌ العرب‌...، این‌ كتاب‌ كه‌ یكى‌ از آثار مهم‌ ابن‌ خالویه‌ است‌، مختصر فى‌ شواذ القراءات‌ من‌ كتاب‌ البدیع‌.

آثار چاپ‌ نشده: كتاب‌ الاسد فى‌ اسماء الاسد، اعراب‌ آیات‌ من‌ القرآن‌ العظیم‌، نسخه‌ای‌ از این‌ كتاب‌ در كتابخانة لاله‌لى‌ موجود است‌، رسالة فى‌ اصول‌ الهمزات‌ التى‌ فى‌ الاسماء والافعال‌ والحروف‌ العشرات‌، نسخه‌هایى‌ از آن‌ در كتابخانه‌ مركزی‌ دانشگاه‌ تهران‌ موجود است‌. آثار از دست‌ رفته‌ و منسوب‌: كتاب‌ آل‌، الاخبار فى‌ الریاض‌، اسماء الحیة، الالقاب‌ (الامالى‌، الامامة كه‌ احتمالاً همان‌ كتاب‌ آل‌ است‌، اسماء ساعات‌ اللیل‌، اسماء الله‌ الحسنى‌، الاشتقاق‌، اشتقاق‌ خالویه‌، اطرغش‌ و ابرغش‌ یا اطرغش‌ فى‌ اللغة، الحشرات، تصنیف‌ فى‌ الفراسة، حسن‌ فى‌ اللغة، تقفیة ما اختلف‌ لفظه‌ واتفق‌ معناه‌ للیزیدی‌، ربنا لك‌ الحمد مل‌ء السموات‌، رسالة مشكاة العین‌، زنبیل‌ المدوّر یا زنبیل‌ المدوّن‌، شرح‌ دیوان‌ ابن‌ حائك‌، شرح‌ قصیدة فى‌ غریب‌ اللغة لنفطویه‌، شرح‌ فصیح‌ ثعلب‌، شرح‌ المقصور والممدود لابن‌ ولاّد، المبتدا فى‌ النحو، المجدول‌ فى‌ القراءات‌، المذكر و المؤنث‌، مستحسن‌ فى‌ القراءات‌ والشواذّ، الهاذور.

وفات

گرچه‌ ابن‌ خالویه‌ بیشتر زندگانى‌ خود را در حلب‌ گذراند، اما گزارشهایى‌ دربارة سفرهای‌ او به‌ بیت‌المقدس‌، حمص‌ و میافارقین‌ در دست‌ است‌. وی‌ همچنین‌ به‌ یمن‌ سفر كرد و در آنجا ضمن‌ دیدار با ابن‌ حائك‌ به‌ شرح‌ دیوان‌ او پرداخت‌. ابن‌ خالویه‌ سرانجام‌ بر اثر یك‌ بیماری‌ در حلب‌ درگذشت‌. ابن‌ حجر مرگ‌ او را در 371ق‌ دانسته‌ است‌.

منابع