مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

ابن ابی عقیل عمانی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (10پروژه: درج شناسه)
 
(یک نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است)
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{خوب}}
 
{{خوب}}
اِبْن‌ِ اَبی‌ عَقیل‌، عَمّانی‌، محدّث‌، فقیه‌ و متکلّم‌ شیعی‌ِ در دوره غیبت صغرا است(سده ۴ق‌/۱۰م). او كتاب‌های متعددی در فنون اسلامی ‌‌دارد ولی شهرت او در فقه و استنباط احكام شرعی است. برخی مهمترین اثر او را  کتاب «المتمسك بحبل آل الرسول صلی الله علیه و آله» دانشته اند.  نجاشی، شیخ طوسی و دیگر رجالیان نامدار،  وثاقت و اعتبار علمی و عملی او را بسیار ستوده اند. تاریخ دقیق وفات ابن ابی عقیل روشن نیست ولی با توجه به هم‌عصر بودن او با ثقه الاسلام كلینی احتمالاً وفات او نیز همان نیمه اول قرن چهارم، در حدود 330 تا 350 هجری رخ داده است.
+
'''«حسن بن‌ ابی‌ عقیل‌ عمّانی‌»'''، محدّث‌، فقیه‌ و متکلّم‌ بزرگ [[شیعه]] در قرن چهارم هجری است. شهرت او بیشتر در [[فقه]] استنباطی و [[اجتهاد|اجتهادی]] است. علمای [[علم رجال|رجال]] شیعه مانند [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]]، وثاقت و اعتبار علمی او را ستوده‌اند. کتاب «المتمسّک بحبل آل الرسول» از مهمترین آثار اوست.  
 
+
{{شناسنامه عالم
== معرفی اجمالی اِبْن‌ِ اَبی‌ عَقیل‌ ==
+
|نام شخصیت =
 
+
|نام کامل = حسن بن‌ ابی‌ عقیل‌ عمّانی‌
ابن ابی عقیل عمانی، گفته‌اند یمنی است، عمان از سواحل دریای یمن است، تاریخ ‌وفاتش معلوم نیست در آغاز [[غیبت كبری]] می‌‌زیسته است بحرالعلوم گفته است كه او استاد جعفر بن قولویه بوده است و جعفر بن قولویه استاد [[شیخ مفید]] بوده است این قول از قول بالا كه جعفر بن قولویه را هم‌دوره علی بن بابویه معرفی كرده است، اقرب به تحقیق است. آراء این ابی عقیل در [[فقه]] زیاد نقل می‌‌شود او از چهره‌هایی است كه مكرر به نام او در فقه برمی‌‌خوریم.<ref> آشنایی با علوم اسلامی، ص 294، چاپ دفتر انتشارات اسلامی‌‌.</ref>
+
|تصویر=
 
+
|زادروز = قرن سوم هجری
حسین بن ابی عقیل ملقب به حذا معروف به عمانی و ابن عقیل،<ref> عمان با ضم عین و تشدید میم و آن منطقه‌ای است میان بلاد یمن و فارس حذا با فتح حا و تشدید ذال، كفاش و سازنده كفش می‌‌باشد.</ref> كنیه‌اش ابوعلی، از فقهای بزرگ و از بزرگان امامیه و از متكلمین وارسته‌ای است كه معاصر با ثقه الاسلام كلینی (متوفی 329) بوده، و از اساتید شیخ مفید بشمار می‌‌آید.
+
|زادگاه = عمان
 
+
|وفات = قرن چهارم هجری
مرحوم مدرس صاحب [[ریحانه الادب]] درباره او می‌‌نویسد: شیخ مفید به غایت او را ستوده است و او نخستین كسی است كه در اول غیبت كبری، فقه را مهذب كرد و با قواعد اصولیه تطبیقش نمود، طریق اجتهاد و تطبیق [[احكام]] با ادله و اصول آن‌ها را باز كرد بعد از او ابن جنید اسكافی،  هم همان طریق را پیمود بدین جهت است كه در اصطلاح فقها، این دو فقیه جلیل القدر به قدیمین (دو تن از قدما) تعبیر آورده می‌‌شود آراء این عقیل محل توجه و اعتنا بیشتر محقق حلی و علامه و متاخرین قرار گرفته است و از فتاوای نادره او عدم تنجس آب قلیل به مجرد ملاقات با نجس، وجوب اذان و اقامه در [[نماز صبح]] و شام و بطلان [[نماز]] در صورت ترك آن‌ها (اذان و اقامه) است.<ref> [[ریحانه الادب]]، ج 7، ص 360.</ref>
+
|مدفن =
 
+
|اساتید = 
== طبقه و عصر ابن ابی عقیل ==
+
|شاگردان = [[جعفر بن محمد قولویه]]،...
 
+
|آثار =  المتمسّک بحبل آل الرسول، کتاب الکرّ و الفَرّ،...
فقیه عمانی از فقهای غیبت صغرا به شمار می آید؛ زیرا با بخشی از آن معاصر بوده است. از این رو او را باید ازطبقه سه فقیه محدث دانست؛ یعنی کلینی (م 329ق)، ابن بابویه قمی پدر شیخ صدوق (م 329ه -) و ابن قولویه (م 368ق).این مطلب به روشنی از اجازه کتاب ها و مصنفات ایشان به ابن قولویه استفاده می شود.
+
}}
 
+
==معرفی اجمالی==
اگر چه ما اطلاع روشن و مشخصی از دوران و میزان ارتباط ایشان با فقهای مذکور و هم عصر ایشان از یک جهت و باسفیران امام عصر (عج) از جهت دیگر نداریم، جز آن که مکاتبه ایشان با ابن قولویه و اجازه دادن روایت به او وخواندن مصنفاتش به ابن قولویه، به روشنی ارتباط و پیوند میان ایشان و علمای سایر شهرها و مراکز علمی را اثبات می کند به رغم آن که عمان با سایر مراکز و حوزه های ریشه دار تشیع فاصله داشته است.
 
 
 
از جهت دیگر نقش ایشان در اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر و محیط درهاله ای از ابهام است. و به هرحال عمانی همزمان با فاصله زمانی میان نیمه دوم سده سوم و نیمه اول سده چهارم هجری بوده است.
 
 
 
محقق طباطبایی می گوید: عمانی جزء فقهای سده چهارم است و از او و ابن جنید - که معاصر او بود - به «قدیمین» یادمی شود و آن دو از بزرگان طبقه ششم به شمار می روند البته ابن ابی عقیل در طبقه بالاتری از او قرار دارد و او از مشایخ جعفر بن محمدبن قولویه (م 368ق) است.
 
 
 
نخستین کسی که به ابن ابی عقیل و ابن جنید صفت «قدیمین» را اطلاق کرد، فقیه نامور ابوالعباس بن فهد حلی درمقدمه المهذهب البارع است.
 
 
 
== ابن ابی عقیل عمانی در کلام بزرگان ==
 
 
 
'''<I>گفتار صاحب ریاض:</I>'''
 
 
 
مرحوم میرزا عبدالله افندی صاحب ریاض العلما درباره او گوید: فقیه بزرگ، متكلم اصیل، شیخ بزرگوار، معروف به ابن ابی عقیل، اقوال و آراء او در كتاب‌های ما مورد نقل قول قرار گرفته است، با آن كه مردم سرزمین عمان همگی از [[خوارج]] و ناصبی‌ها هستند، ولی به نظر می‌‌رسد كه آنان پس از سده سوم از دیار مغرب به آن منطقه آمده باشند. او می‌‌افزاید: علامه در كتاب خلاصه الاقوال توصیف و تجلیل فراوانی از او به عمل آورده است.<ref> ریاض العلما، ج 1، ص 204.</ref>
 
 
 
'''<I>گفتار نجاشی:</I>'''
 
 
 
نجاشی، صاحب كتاب رجال معروف، پس از توصیف او به ثقه و فقیه و متكلم بودن و پس از ذكر كتاب‌های او، از كتاب المتمسك بحبل آل الرسول صلی الله علیه و آله نام می‌‌برد و گوید: كتاب بسیار مشهوری در میان [[شیعه]] می‌‌باشد كمتر كسی پیدا می‌‌شود كه وارد خراسان گردد و از آن، كتاب نسخه یا نسخه‌هایی تهیه نكرده باشد از استادم ابا عبدالله شنیدم كه در [[حق]] این مرد فراوان مدح و ثنا می‌‌گفت.<ref> رجال نجاشی، ص 48، كد معرفی 100، چاپ جامعه مدرسین [[قم]].</ref>
 
  
'''<I>گفتار شیخ طوسی:</I>'''
+
حسن بن ابی عقیل عُمّانی<ref> عمان با ضم عین و تشدید میم، منطقه‌ای است میان بلاد یمن و فارس.</ref> یا عَمّانی، ملقب به حذّاء<ref>حذّا با فتح حا و تشدید ذال، به معنی کفاش و سازنده کفش می‌‌باشد.</ref> و معروف به ابن ابی عقیل است. گفته شده که ایشان [[یمن|یمنی]] است و عمان از سواحل دریاى یمن است. تاریخ تولد و وفات او معلوم نیست، و نظر به اینکه [[جعفر بن محمد قولویه|ابن قولویه]] (م، ۳۶۸ ق) از وی روایت کرده،<ref>رجال نجاشی، ۳۶.</ref> باید گفت وی عصر [[غیبت صغرى]] (۲۶۰-۳۲۹ ق) را درک کرده است. و با توجه به هم‌عصر بودن او با [[شیخ کلینی|ثقةالاسلام کلینی]]، احتمالاً وفات او نیز همان نیمه اول قرن چهارم، در حدود ۳۳۰ تا ۳۵۰ هجری رخ داده است.
  
فقیه بزرگوار شیعه، [[شیخ طوسی]] در كتاب الفهرست درباره او می‌‌گوید: ابن ابی عقیل عمانی، دارای كتاب‌های متعددی است او از زمره متكلمین شیعه بوده و كتاب‌هایی در فقه دارد و كتاب الكر والفر (در امامت) والمتمسك بحبل آل الرسول (در فقه) را ذكر كرده است.<ref> الفهرست، ص 54.</ref>
+
از این رو ابن ابی عقیل عمانی را می توان از طبقه سه فقیه محدث شیعه یعنی: [[شیخ کلینی]] (م، ۳۲۹ ق)، [[علی بن حسین بن بابویه قمی|علی بن بابویه قمی]] (م، ۳۲۹ ق) و [[جعفر بن محمد قولویه|جعفر بن قولویه]] (م، ۳۶۸ ق) دانست. این مطلب به روشنی از [[اجازه (علم الحدیث)|اجازه]] کتاب ها و مصنفات ایشان به ابن قولویه استفاده می شود. اگرچه ما اطلاع روشن و مشخصی از میزان ارتباط ایشان با فقهای مذکور و هم عصر ایشان از یک جهت و با سفیران [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|امام عصر]] (علیه السلام) از جهت دیگر نداریم، جز آن که مکاتبه ایشان با ابن قولویه و اجازه دادن روایت به او و خواندن مصنفاتش به ابن قولویه، به روشنی ارتباط و پیوند میان ایشان و علمای سایر شهرها و مراکز علمی را اثبات می کند.
  
'''<I>گفتار ابن شهر آشوب:</I>'''
+
فقهای [[امامیه]] از ابن ابی عقیل و [[ابن جنید اسکافی|ابن جنید اسکافی]] (م، ۳۸۱ ق) که تقریباً معاصر وی بود و سنت [[اجتهاد]] و استنباط را در سطح گسترده‌تر و عمیق‌تری پی گرفت، با عنوان «قدیمَین» یاد کرده‌اند و برخی وی را نخستین [[فقیه]] شیعی دانسته‌اند که در آغاز [[غیبت کبری]] فقه را تهذیب کرد و نظر اجتهادی را به کار بست و بحث در اصول را از فروع جدا ساخت.<ref>سید بحر العلوم، رجال، ج۲ ص ۲۱۱.</ref> نخستین کسی که به ابن ابی عقیل و ابن جنید صفت «قدیمین» را اطلاق کرد، فقیه نامور [[ابن فهد حلی]] در مقدمه المهذب البارع است.
  
[[ابن شهر آشوب]] در معالم العلما، ص 37 و مرحوم [[شیخ حر عاملی]] در امل الامل (2/61) عین مطالب گذشته را در حق او نقل نموده‌اند و او را با علم و فضیلت و فقاهت و كلامی‌‌ بودن توصیف نموده‌اند.
+
آرای فقهی ابن ابی عقیل مورد توجه غالب فقیهان [[شیعه]] واقع شده است که از آن میان به این کسان می‌توان اشاره کرد: [[ابن ادریس حلی|ابن ادریس حلی]] (م، ۵۷۸ ق) در [[السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی (کتاب)|السرائر]]؛ [[محقق حلی]] (م، ۶۷۶ ق) در المعتبر و [[علامه حلی]] (م، ۷۲۶ ق) در [[مختلف الشیعه (کتاب)|مختلف الشیعه]].<ref>مدرسی، ریحانة الادب، ج ۷، ص ۳۶۰.</ref>
  
'''<I>گفتار اردبیلی:</I>'''
+
==عمانی در کلام عالمان==
  
صاحب جامع الرواه درباره او سخن نجاشی را نقل می‌‌كند و می‌‌گوید: حسن بن علی بن ابی عقیل، حذا، فقیه وارسته و متكلم است و كتاب‌هایی در زمینه [[فقه]] و [[كلام]] دارد از استادم ابوعبدالله شنیدم كه فراوان در [[حق]] او ثنا و تعریف می‌‌نمود.<ref> جامع الرواه، ج ص 911.</ref>
+
* [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]]، صاحب کتاب رجال معروف، پس از توصیف او به ثقه و [[فقیه]] و متکلم بودن و پس از ذکر کتاب‌های او، از کتاب «المتمسک بحبل آل الرسول صلی الله علیه و آله» نام می‌‌برد و گوید: کتاب بسیار مشهوری در میان [[شیعه]] می‌‌باشد کمتر کسی پیدا می‌‌شود که وارد [[خراسان]] گردد و از آن، کتاب نسخه یا نسخه‌هایی تهیه نکرده باشد از استادم ابا عبدالله شنیدم که در [[حق]] این مرد فراوان مدح و ثنا می‌‌گفت. سپس نجاشی می‌نویسد که خود نیز ''«''کتاب الکرّ و الفَرّ» ابن‌ ابی‌ عقیل را که در [[امامت]] است، نزد [[شیخ مفید]] خوانده است.<ref>رجال نجاشی، ص ۳۶.</ref>
 
+
* فقیه بزرگوار شیعه، [[شیخ طوسی]] در کتاب [[فهرست شیخ طوسی (کتاب)|الفهرست]] درباره او می‌‌گوید: ابن ابی عقیل عمانی، دارای کتاب‌های متعددی است. او از زمره متکلمین شیعه بوده و کتاب‌هایی در فقه دارد و «کتاب الکرّ و الفرّ» (در امامت) و «المتمسک بحبل آل الرسول» (در فقه) را ذکر کرده است.<ref> الفهرست، ص ۵۴.</ref>
'''<I>گفتار آیت الله سید حسن صدر:</I>'''
+
* [[ابن شهر آشوب]] در [[معالم العلماء (کتاب)|معالم العلما]]، و مرحوم [[شیخ حر عاملی]] در [[امل الآمل فی علماء جبل عامل (کتاب)|امل الامل]] عین مطالب گذشته را در حق او نقل نموده‌اند و او را با علم و فضیلت و فقاهت و کلامی‌‌ بودن توصیف نموده‌اند.
 
+
* [[محمد بن علی اردبیلی]] صاحب [[جامع الرواة (کتاب)|جامع الرواة]] درباره او سخن نجاشی را نقل می‌‌کند و می‌‌گوید: حسن بن علی بن ابی عقیل حذا، فقیه وارسته و متکلم است و کتاب‌هایی در زمینه [[فقه]] و [[کلام]] دارد. از استادم ابوعبدالله شنیدم که فراوان در حق او ثنا و تعریف می‌‌نمود.<ref> جامع الرواه، ج ۱، ص ۹۱۱.</ref>
آیت الله سید حسن صدر، مؤلف كتاب تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام او را در گروه فقهای بزرگ امامیه نام برده است و درباره او چنین می‌‌نویسد: او بزرگ [[شیعه]] و آبرو و اعتبار آنان متكلم، فقیه، ركن و مؤسس در فقه و محقق در علوم شرعی و مدقق در علوم عقلی، كتاب‌های متعددی در فنون اسلامی ‌‌دارد ولی شهرت او در فقه و استنباط [[احكام]] شرعی است او معاصر كلینی و از علمای قرن سوم هجری می‌‌باشد.<ref> تاسیس الشیعه، ص 303.</ref>
+
* [[میرزا عبدالله افندی]] صاحب [[ریاض العلماء (کتاب)|ریاض العلما]] درباره او گوید: فقیه بزرگ، متکلم اصیل، شیخ بزرگوار، معروف به ابن ابی عقیل، اقوال و آراء او در کتاب‌های ما مورد نقل قول قرار گرفته است... وی می افزاید: [[علامه حلی|علامه]] در کتاب [[خلاصة الاقوال]] توصیف و تجلیل فراوانی از او به عمل آورده است.<ref> ریاض العلما، ج ۱، ص ۲۰۴.</ref>
 
+
* آیت الله [[سید حسن صدر]]، مؤلف کتاب [[تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام (کتاب)|تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام]] او را در گروه فقهای بزرگ [[امامیه]] نام برده است و درباره او چنین می‌‌نویسد: او بزرگ شیعه و آبرو و اعتبار آنان متکلم، فقیه، رکن و مؤسس در فقه و محقق در علوم شرعی و مدقق در علوم عقلی، کتاب‌های متعددی در فنون اسلامی ‌‌دارد ولی شهرت او در فقه و استنباط [[احکام]] شرعی است.<ref> تاسیس الشیعه، ص ۳۰۳.</ref>
'''<I>گفتار آیت الله خویی:</I>'''
+
* صاحب [[معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة (کتاب)|معجم رجال الحدیث]]، پس از نقل اقوال و آراء [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]]، [[شیخ طوسی]] و [[علامه حلی]] می‌‌فرماید: شهرت و اعتبار او، عظمت علمی‌‌ و عملی این شخصیت در بین فقهای اعلام، ما را بی‌نیاز از اطاله سخن و تعرض به اقاویل و کلمات آن بزرگان می‌‌نماید.<ref> معجم رجال الحدیث، ج ۵، ص ۲۲، کد معرفی ۲۹۳۳.</ref>
 
+
* [[محمدعلی مدرس تبریزی|محمدعلی مدرس]] صاحب [[ریحانه الادب|ریحانة الادب]] درباره او می‌‌نویسد: شیخ مفید به غایت او را ستوده است و او نخستین کسی است که در اول [[غیبت کبری]]، فقه را مهذب کرد و با قواعد اصولیه تطبیقش نمود، طریق [[اجتهاد]] و تطبیق احکام با ادله و اصول آن‌ها را باز کرد. بعد از او [[ابن جنید اسکافی|ابن جنید اسکافی]] هم همان طریق را پیمود، بدین جهت است که در اصطلاح فقها، این دو فقیه جلیل القدر به قدیمین (دو تن از قدما) تعبیر آورده می‌‌شود. از فتاوای نادره او عدم تنجس آب قلیل به مجرد ملاقات با نجس، وجوب [[اذان]] و [[اقامه]] در [[نماز صبح]] و شام و بطلان [[نماز]] در صورت ترک آن‌ها (اذان و اقامه) است.<ref> ریحانه الادب، ج ۷، ص ۳۶۰.</ref>
صاحب معجم رجال الحدیث، پس از نقل اقوال و آراء نجاشی، [[شیخ طوسی]] و [[علامه حلی]] می‌‌فرماید: شهرت و اعتبار او، عظمت علمی‌‌ و عملی این شخصیت، در بین فقهای اعلام، ما را بی‌نیاز از اطاله سخن و تعرض به اقاویل و كلمات آن بزرگان می‌‌نماید احتمال داده می‌‌شود كه ابی عقیل كنیه عیسی بوده باشد.<ref> معجم رجال الحدیث، ج ص 22، كد معرفی 2933.</ref>
+
==پانویس==
 
 
== وفات==
 
 
 
با همه تلاشی كه در رابطه با شناخت تاریخ دقیق وفات او صورت گرفت و به صاحبان فن نیز مراجعه شد ولی چیزی بدست نیامد، ولی با توجه به هم‌عصر بودن او با ثقه الاسلام كلینی و ابن بابویه (صدوق اول)، حدس زده می‌‌شود كه وفات او نیز همان نیمه اول قرن چهارم، در حدود 330 تا 350 هجری رخ داده باشد.
 
 
 
==پانویس ==
 
 
<references />
 
<references />
 
+
==منابع==
 
+
*[https://www.cgie.org.ir/fa/article/222766/%D8%A7%D8%A8%D9%86-%D8%A7%D8%A8%DB%8C-%D8%B9%D9%82%DB%8C%D9%84 "ابن ابی عقیل"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی].
== منابع ==
+
*تلخيص از كتاب فقهای نامدار شيعه، عقيقی بخشايشی، صفحه ۴۱.
*عقيقي بخشايشي، تلخيص از كتاب فقهاي نامدار شيعه، صفحه 41.
+
*"شخصیت و مکتب فقهی ابن ابی عقیل عمانی"، صفاءالدین خزرجی، [http://www.hawzah.net/fa/article/articleview/86109?ParentID=79204 پایگاه اطلاع رسانی حوزه].
*صفاءالدین خزرجی،شخصیت و مکتب فقهی ابن ابی عقیل عمانی ،[http://www.hawzah.net/fa/article/articleview/86109?ParentID=79204 پایگاه اطلاع رسانی حوزه]، بازیابی: 29 بهمن 1392.
 
 
{{سنجش کیفی
 
{{سنجش کیفی
 
|سنجش=شده
 
|سنجش=شده
سطر ۷۶: سطر ۵۲:
 
|رده=دارد
 
|رده=دارد
 
}}
 
}}
 
 
[[رده:علمای قرن چهارم]]
 
[[رده:علمای قرن چهارم]]
 +
[[رده:علماء شیعه]]
 
[[رده:فقیهان]]
 
[[رده:فقیهان]]
[[رده:راویان حدیث]]
+
[[رده:مجتهدین]]
 +
[[رده:محدثان]]
 +
[[رده:متکلمان]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۵ آوریل ۲۰۲۳، ساعت ۰۸:۳۱

«حسن بن‌ ابی‌ عقیل‌ عمّانی‌»، محدّث‌، فقیه‌ و متکلّم‌ بزرگ شیعه در قرن چهارم هجری است. شهرت او بیشتر در فقه استنباطی و اجتهادی است. علمای رجال شیعه مانند نجاشی، وثاقت و اعتبار علمی او را ستوده‌اند. کتاب «المتمسّک بحبل آل الرسول» از مهمترین آثار اوست.

نام کامل حسن بن‌ ابی‌ عقیل‌ عمّانی‌
زادروز قرن سوم هجری
زادگاه عمان
وفات قرن چهارم هجری

Line.png

شاگردان

جعفر بن محمد قولویه،...

آثار

المتمسّک بحبل آل الرسول، کتاب الکرّ و الفَرّ،...

معرفی اجمالی

حسن بن ابی عقیل عُمّانی[۱] یا عَمّانی، ملقب به حذّاء[۲] و معروف به ابن ابی عقیل است. گفته شده که ایشان یمنی است و عمان از سواحل دریاى یمن است. تاریخ تولد و وفات او معلوم نیست، و نظر به اینکه ابن قولویه (م، ۳۶۸ ق) از وی روایت کرده،[۳] باید گفت وی عصر غیبت صغرى (۲۶۰-۳۲۹ ق) را درک کرده است. و با توجه به هم‌عصر بودن او با ثقةالاسلام کلینی، احتمالاً وفات او نیز همان نیمه اول قرن چهارم، در حدود ۳۳۰ تا ۳۵۰ هجری رخ داده است.

از این رو ابن ابی عقیل عمانی را می توان از طبقه سه فقیه محدث شیعه یعنی: شیخ کلینی (م، ۳۲۹ ق)، علی بن بابویه قمی (م، ۳۲۹ ق) و جعفر بن قولویه (م، ۳۶۸ ق) دانست. این مطلب به روشنی از اجازه کتاب ها و مصنفات ایشان به ابن قولویه استفاده می شود. اگرچه ما اطلاع روشن و مشخصی از میزان ارتباط ایشان با فقهای مذکور و هم عصر ایشان از یک جهت و با سفیران امام عصر (علیه السلام) از جهت دیگر نداریم، جز آن که مکاتبه ایشان با ابن قولویه و اجازه دادن روایت به او و خواندن مصنفاتش به ابن قولویه، به روشنی ارتباط و پیوند میان ایشان و علمای سایر شهرها و مراکز علمی را اثبات می کند.

فقهای امامیه از ابن ابی عقیل و ابن جنید اسکافی (م، ۳۸۱ ق) که تقریباً معاصر وی بود و سنت اجتهاد و استنباط را در سطح گسترده‌تر و عمیق‌تری پی گرفت، با عنوان «قدیمَین» یاد کرده‌اند و برخی وی را نخستین فقیه شیعی دانسته‌اند که در آغاز غیبت کبری فقه را تهذیب کرد و نظر اجتهادی را به کار بست و بحث در اصول را از فروع جدا ساخت.[۴] نخستین کسی که به ابن ابی عقیل و ابن جنید صفت «قدیمین» را اطلاق کرد، فقیه نامور ابن فهد حلی در مقدمه المهذب البارع است.

آرای فقهی ابن ابی عقیل مورد توجه غالب فقیهان شیعه واقع شده است که از آن میان به این کسان می‌توان اشاره کرد: ابن ادریس حلی (م، ۵۷۸ ق) در السرائر؛ محقق حلی (م، ۶۷۶ ق) در المعتبر و علامه حلی (م، ۷۲۶ ق) در مختلف الشیعه.[۵]

عمانی در کلام عالمان

  • نجاشی، صاحب کتاب رجال معروف، پس از توصیف او به ثقه و فقیه و متکلم بودن و پس از ذکر کتاب‌های او، از کتاب «المتمسک بحبل آل الرسول صلی الله علیه و آله» نام می‌‌برد و گوید: کتاب بسیار مشهوری در میان شیعه می‌‌باشد کمتر کسی پیدا می‌‌شود که وارد خراسان گردد و از آن، کتاب نسخه یا نسخه‌هایی تهیه نکرده باشد از استادم ابا عبدالله شنیدم که در حق این مرد فراوان مدح و ثنا می‌‌گفت. سپس نجاشی می‌نویسد که خود نیز «کتاب الکرّ و الفَرّ» ابن‌ ابی‌ عقیل را که در امامت است، نزد شیخ مفید خوانده است.[۶]
  • فقیه بزرگوار شیعه، شیخ طوسی در کتاب الفهرست درباره او می‌‌گوید: ابن ابی عقیل عمانی، دارای کتاب‌های متعددی است. او از زمره متکلمین شیعه بوده و کتاب‌هایی در فقه دارد و «کتاب الکرّ و الفرّ» (در امامت) و «المتمسک بحبل آل الرسول» (در فقه) را ذکر کرده است.[۷]
  • ابن شهر آشوب در معالم العلما، و مرحوم شیخ حر عاملی در امل الامل عین مطالب گذشته را در حق او نقل نموده‌اند و او را با علم و فضیلت و فقاهت و کلامی‌‌ بودن توصیف نموده‌اند.
  • محمد بن علی اردبیلی صاحب جامع الرواة درباره او سخن نجاشی را نقل می‌‌کند و می‌‌گوید: حسن بن علی بن ابی عقیل حذا، فقیه وارسته و متکلم است و کتاب‌هایی در زمینه فقه و کلام دارد. از استادم ابوعبدالله شنیدم که فراوان در حق او ثنا و تعریف می‌‌نمود.[۸]
  • میرزا عبدالله افندی صاحب ریاض العلما درباره او گوید: فقیه بزرگ، متکلم اصیل، شیخ بزرگوار، معروف به ابن ابی عقیل، اقوال و آراء او در کتاب‌های ما مورد نقل قول قرار گرفته است... وی می افزاید: علامه در کتاب خلاصة الاقوال توصیف و تجلیل فراوانی از او به عمل آورده است.[۹]
  • آیت الله سید حسن صدر، مؤلف کتاب تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام او را در گروه فقهای بزرگ امامیه نام برده است و درباره او چنین می‌‌نویسد: او بزرگ شیعه و آبرو و اعتبار آنان متکلم، فقیه، رکن و مؤسس در فقه و محقق در علوم شرعی و مدقق در علوم عقلی، کتاب‌های متعددی در فنون اسلامی ‌‌دارد ولی شهرت او در فقه و استنباط احکام شرعی است.[۱۰]
  • صاحب معجم رجال الحدیث، پس از نقل اقوال و آراء نجاشی، شیخ طوسی و علامه حلی می‌‌فرماید: شهرت و اعتبار او، عظمت علمی‌‌ و عملی این شخصیت در بین فقهای اعلام، ما را بی‌نیاز از اطاله سخن و تعرض به اقاویل و کلمات آن بزرگان می‌‌نماید.[۱۱]
  • محمدعلی مدرس صاحب ریحانة الادب درباره او می‌‌نویسد: شیخ مفید به غایت او را ستوده است و او نخستین کسی است که در اول غیبت کبری، فقه را مهذب کرد و با قواعد اصولیه تطبیقش نمود، طریق اجتهاد و تطبیق احکام با ادله و اصول آن‌ها را باز کرد. بعد از او ابن جنید اسکافی هم همان طریق را پیمود، بدین جهت است که در اصطلاح فقها، این دو فقیه جلیل القدر به قدیمین (دو تن از قدما) تعبیر آورده می‌‌شود. از فتاوای نادره او عدم تنجس آب قلیل به مجرد ملاقات با نجس، وجوب اذان و اقامه در نماز صبح و شام و بطلان نماز در صورت ترک آن‌ها (اذان و اقامه) است.[۱۲]

پانویس

  1. عمان با ضم عین و تشدید میم، منطقه‌ای است میان بلاد یمن و فارس.
  2. حذّا با فتح حا و تشدید ذال، به معنی کفاش و سازنده کفش می‌‌باشد.
  3. رجال نجاشی، ۳۶.
  4. سید بحر العلوم، رجال، ج۲ ص ۲۱۱.
  5. مدرسی، ریحانة الادب، ج ۷، ص ۳۶۰.
  6. رجال نجاشی، ص ۳۶.
  7. الفهرست، ص ۵۴.
  8. جامع الرواه، ج ۱، ص ۹۱۱.
  9. ریاض العلما، ج ۱، ص ۲۰۴.
  10. تاسیس الشیعه، ص ۳۰۳.
  11. معجم رجال الحدیث، ج ۵، ص ۲۲، کد معرفی ۲۹۳۳.
  12. ریحانه الادب، ج ۷، ص ۳۶۰.

منابع