رعایت سطح مخاطب عام متوسط است
مختصر نویسی متوسط است
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

ابراهیم موصلی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۲۴ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
{{نیازمند ویرایش فنی}}
+
{{خوب}}
 
{{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف بزرگ اسلامی]]}}
 
{{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف بزرگ اسلامی]]}}
ابواسحاق‌، ابراهيم‌ بن‌ ماهان‌ بن‌ بهمن‌ بن‌ نُسك‌، ملقب‌ به‌ نديم‌، موسيقى‌دان‌، آهنگساز و شاعر بزرگ‌ اوايل‌ عصر عباسى‌.
 
  
== زندگینامه ابراهیم موصلی ==
+
'''«ابراهیم موصلی»''' (۱۸۸-۱۲۵ ق)، موسیقى‌دان‌، خواننده و شاعر مشهور دربار [[حکومت بنی عباس|عباسى‌]] است. وی یکى‌ از سه موسیقى‌دان‌ نامداری‌ به‌ شمار مى‌رود که‌ در همه مقامهای‌ موسیقى‌ روزگار خود استاد بوده‌اند. نوازندگى‌، خنیاگری‌، [[شراب خواری|باده‌‌نوشى‌]] و کامرانى‌ و به‌ دیگر سخن‌ موسیقى‌ و لذت‌، اجزاءِ اصلى‌ زندگى‌ و هنر او بوده‌ است‌.
  
دربارة زندگى‌ و فعاليت‌ هنري‌ اين‌ شخصيت‌ پرآوازه‌ اطلاعات‌ تاريخى‌ و روايات‌ افسانه‌اي‌ فراوانى‌ در دست‌ است‌ كه‌ در منابع‌ گوناگون‌ پراكنده‌ است‌. با اين همه‌، منبع‌ اصلى‌ تحقيق‌ در احوال‌ و آثار وي‌ همان‌ كتاب‌ اغانى‌ ابوالفرج‌ اصفهانى‌ است‌. حدود 35 منبعى‌ كه‌ در اينجا بررسى‌ شده‌اند - و نخستين‌ آنها ديوان‌ ابوالعتاهيه‌ (د 210ق‌/825م‌) و آخرينشان‌ شذرات‌ الذهب‌ ابن‌ عماد (د 1089ق‌/1678م‌) است‌ - جز آنها كه‌ مقدم‌ بر ابوالفرج‌ بوده‌اند، غالباً روايات‌ ابوالفرج‌ را عيناً يا با مختصر تغييري‌ نقل‌ كرده‌اند. مقالة حاضر نيز به‌ ناچار متكى‌ بر داده‌هاي‌ اين‌ كتاب‌ است‌.
+
==زندگی‌نامه==
زندگى‌ابراهيم‌ در 125ق‌/743م‌ در كوفه‌ به‌ دنيا آمد. اين‌ تاريخ‌ مورد تأييد همة منابعى‌ است‌ كه‌ به‌ سال‌ تولد وي‌ اشاره‌ كرده‌اند <ref> ابوالفرج‌، 5/155؛ </ref> <ref> ابن‌ نديم‌، 157؛ </ref> <ref> خطيب‌، 6/175؛ </ref> <ref> سمعانى‌، 12/482 و ديگران‌ </ref>، مگر ابن‌ كثير <ref> 9/201 </ref> كه‌ ولادت‌ او را در 115ق‌/733م‌ دانسته‌ است‌. پدر وي‌ ماهان‌ كه‌ از نجيب‌ زادگان‌ ايرانى‌ <ref> ابوالفرج‌، 5/154؛ </ref> <ref> ابن‌ خلكان‌، 1/42؛ </ref> <ref> يافعى‌، 1/420؛ </ref> ريبرا، و ساكن‌ اَرّجان‌ فارس‌ بود، براي‌ گريز از ستم‌ كارگزاران‌ِ اموي‌ كه‌ خراجى‌ سنگين‌ از او مطالبه‌ مى‌كردند، به‌ كوفه‌ مهاجرت‌ كرد <ref> ابن‌ نديم‌، همانجا </ref> و در آن‌ شهر دختر يكى‌ از دهگانان‌ ايرانى‌ را كه‌ همچون‌ خود وي‌ از ستم‌ امويان‌ به‌ كوفه‌ گريخته‌ بود، به‌ زنى‌ گرفت‌ <ref> ابوالفرج‌، همانجا، </ref> گرچه‌ از پاره‌اي‌ روايات‌ چنين‌ برمى‌آيد كه‌ اين‌ وصلت‌ پيش‌ از مهاجرت‌ به‌ كوفه‌ و احتمالاً در اَرّجان‌ صورت‌ گرفته‌ بوده‌، چه‌ روايت‌ شده‌ كه‌ مادر ابراهيم‌ هنگام‌ خروج‌ از اَرّجان‌ و ورود به‌ كوفه‌ باردار بوده‌ است‌ <ref> خطيت‌، سمعانى‌، همانجاها. </ref> ابراهيم‌ زادة اين‌ پيوند بود.
 
زندگى‌ ابراهيم‌ را به‌ طور كلى‌ به‌ دو دوره‌ مى‌توان‌ تقسيم‌ كرد: دورة نخست‌ كه‌ در سفرهاي‌ گوناگون‌ و با بى‌پيرايگى‌ گذشت‌، تا اواسط عمر وي‌ ادامه‌ داشت‌، اما دورة دوم‌ يكسره‌ در بغداد و در بارگاه‌ پرشكوه‌ خلفاي‌ عباسى‌ سپري‌ شد. غالب‌ روايات‌ مندرج‌ در اغانى‌ و ساير منابع‌ نيز به‌ ويژه‌ به‌ همين‌ دوره‌ از زندگى‌ وي‌ مربوط مى‌شود. دو يا سه‌ ساله‌ بود كه‌ پدرش‌ ماهان‌ در اثر ابتلا به‌ طاعون‌ در كوفه‌ درگذشت‌ <ref> ابوالفرج‌، 5/154- 155 </ref> و خاندان‌ خُزَيمة بن‌ خازم‌ كه‌ از تميميان‌ بودند، كفالت‌ او و دو برادر صلبى‌ وي‌ را به‌ عهده‌ گرفتند <ref> همانجا؛ ابن‌ خلكان‌، 1/43؛ </ref> <ref> نويري‌، 4/328 </ref> و او با فرزندان‌ خُزِيمة بن‌ خازم‌ پرورش‌ يافت‌ و به‌ مكتب‌ رفت‌ و بدين‌ سبب‌ وي‌ را از موالى‌ بنى‌ تميم‌ شمرده‌اند <ref> ابوالفرج‌، ابن‌ كثير، همانجاها. </ref> معروف‌ است‌ كه‌ وي‌ نام‌ پدر خود ماهان‌ را كه‌ موجب‌ سرزنش‌ عربها نسبت‌ به‌ وي‌ بود، به‌ ميل‌ خود يا به‌ اشارة ديگران‌ به‌ ميمون‌ بدل‌ كرد <ref> ابوالفرج‌، 5/154؛ </ref><ref>  ابن‌ نديم‌، همانجا </ref>. به‌ همين‌ سبب‌ است‌ كه‌ در پاره‌اي‌ از منابع‌ نام‌ پدر وي‌ را ميمون‌ <ref> مسعودي‌، 8/98؛ </ref> <ref> خطيب‌، 6/176؛ </ref> <ref> ابن‌ خلكان‌، 1/42؛ </ref> <ref> ابن‌ تغري‌ بردي‌، 2/280 </ref> و در يك‌ مورد ماهان‌ بن‌ ميمون‌<ref>  نويري‌، همانجا </ref> نيز گفته‌اند. گويند در جوانى‌ ميلى‌ به‌ فراگيري‌ علم‌ از خود نشان‌ نمى‌داده‌<ref>  ابوالفرج‌، 5/157 </ref> و ظاهراً در همين‌ دوره‌ شوقى‌ به‌ موسيقى‌ در او پديدار گشته‌ است‌ <ref> همو، 5/156. </ref> علت‌ دلبستگى‌ او را به‌ موسيقى‌ همنشينى‌ با جوانان‌ كوفه‌ دانسته‌اند <ref> همانجا؛ خطيب‌، 6/175 </ref>؛ <ref> نويري‌، همانجا؛ </ref> <ref> ذهبى‌، 9/80؛ </ref> <ref> ابن‌ كثير، 9/ 200 </ref>.
 
  
== آشنایی ابراهیم موصلی با موسیقی ==
+
ابواسحاق‌ ابراهیم‌ بن‌ ماهان‌ موصلی، در ۱۲۵ قمری در [[کوفه]] به‌ دنیا آمد.<ref>ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۵؛ ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ۱۵۷؛ خطیب‌، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۵؛ سمعانى‌، الانساب، ج۱۲، ص۴۸۲.</ref> پدر وی‌ ماهان‌ که‌ از نجیب‌ زادگان‌ [[ایران|ایرانى‌]]<ref>ابوالفرج‌، اغانى،ج۵، ص۱۵۴؛ ابن‌ خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۲؛ یافعى‌، مرآةالجنان، ج۱، ص۴۲۰.</ref> ریبرا و ساکن‌ اَرّجان‌ فارس‌ بود، برای‌ گریز از ستم‌ کارگزاران‌ِ [[بنی امیه|اموی‌]] که‌ [[خراج|خراجى‌]] سنگین‌ از او مطالبه‌ مى‌کردند، به‌ کوفه‌ مهاجرت‌ کرد<ref>ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص۱۵۷</ref> و در آن‌ شهر دختر یکى‌ از دهگانان‌ ایرانى‌ را که‌ همچون‌ خود وی‌ از ستم‌ امویان‌ به‌ کوفه‌ گریخته‌ بود، به‌ زنى‌ گرفت‌.<ref>ابوالفرج‌، اغانى،ج۵، ص۱۵۴</ref> گرچه‌ از پاره‌ای‌ روایات‌ چنین‌ برمى‌آید که‌ این‌ وصلت‌ پیش‌ از مهاجرت‌ به‌ کوفه‌ و احتمالاً در اَرّجان‌ صورت‌ گرفته‌ بوده‌، چه‌ روایت‌ شده‌ که‌ مادر ابراهیم‌ هنگام‌ خروج‌ از اَرّجان‌ و ورود به‌ کوفه‌ باردار بوده‌ است‌.<ref>خطیب، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۵؛ سمعانى‌، الانساب، ج۱۲، ص۴۸۲</ref> ابراهیم‌ زاده این‌ پیوند بود. او دو یا سه‌ ساله‌ بود که‌ پدرش‌ ماهان‌ در اثر ابتلا به‌ طاعون‌ در کوفه‌ درگذشت‌<ref>ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۴-۱۵۵.</ref> و خاندان‌ خُزَیمة بن‌ خازم‌ که‌ از تمیمیان‌ بودند، کفالت‌ او و دو برادر صلبى‌ وی‌ را به‌ عهده‌ گرفتند.<ref>همانجا؛ ابن‌ خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۳؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۸.</ref> و او با فرزندان‌ خُزِیمة بن‌ خازم‌ پرورش‌ یافت‌ و به‌ مکتب‌ رفت‌ و بدین‌ سبب‌ وی‌ را از موالى‌ [[بنی تمیم|بنى‌ تمیم‌]] شمرده‌اند.<ref>ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۴-۱۵۵؛ ابن‌ کثیر، البدایة، ج۹، ص۲۰۱.</ref>
 
روايتى‌ افسانه‌آميز هم‌ در اين‌ باره‌ نقل‌ شده‌ حاكى‌ از آنكه‌ وي‌ در سفر موصل‌ با گروهى‌ همراه‌ شد كه‌ راهزنى‌ مى‌كردند و با مالى‌ كه‌ از اين‌ طريق‌ به‌ دست‌ مى‌آوردند، به‌ باده‌نوشى‌ و آوازخوانى‌ مى‌پرداختند، و او در ميان‌ ايشان‌ به‌ موسيقى‌ علاقه‌مند شد <ref> ابوالفرج‌، ريبرا، همانجاها </ref>، اما بستگانش‌ موسيقى‌ و خنياگري‌ را زيبندة او نمى‌يافتند و عرصه‌ را بر او تنگ‌ مى‌كردند. وي‌ سرانجام‌ نكوهش‌ ايشان‌ را برنتافت‌ و نه‌ تنها از آنان‌، كه‌ از زادگاه‌ خود كوفه‌ نيز گريخته‌ روي‌ به‌ جانب‌ موصل‌ آورد <ref> ابوالفرج‌، 5/156-157؛ </ref> <ref> خطيب‌، نويري‌، ذهبى‌، همانجاها </ref>، و مى‌دانيم‌ كه‌ كوفه‌ درآن‌ روزگار شاهراه‌ ارتباط ميان‌ سرزمينهاي‌ مختلف‌ بود و طبعاً محل‌ تلاقى‌ فرهنگهاي‌ گوناگون‌. ظاهراً هدف‌ وي‌ از عزيمت‌ به‌ موصل‌ پرداختن‌ به‌ هنر مورد علاقه‌اش‌ موسيقى‌ بوده‌ است‌ <ref> همو، 5/157 </ref>، گرچه‌ از پسرش‌ اسحاق‌ روايت‌ كرده‌اند كه‌ «طلب‌ روزي‌» او را به‌ موصل‌ كشانده‌ است‌ <ref> خطيب‌، 6/175-176. </ref> وي‌ در طول‌ اقامت‌ كوتاه‌ خود در موصل‌، كه‌ مدت‌ آن‌ را بين‌ چهار ماه‌ تا يك‌ سال‌ نوشته‌اند <ref> ابوالفرج‌، 5/156؛ </ref> <ref> خطيب‌، 6/176؛ </ref> <ref> نويري‌، همانجا </ref>، به‌ فراگيري‌ موسيقى‌ پرداخت‌ <ref> ابوالفرج‌، 5/157. </ref>
 
با توجه‌ به‌ چند گونگى‌ اجتماعى‌ و فرهنگى‌ موصل‌ِ آن‌ روزگار، بعيد نيست‌ كه‌ در آن‌ مدت‌ علاوه‌ بر موسيقى‌ عربى‌ با موسيقى‌ سرزمينهاي‌ ديگر نيز آشنا شده‌ باشد <ref> نك: خانلري‌، 4- 5. </ref> پس‌ از اين‌ اقامت‌ كوتاه‌ به‌ كوفه‌ بازگشت‌ <ref> ابوالفرج‌، 5/156؛ </ref> <ref> ابن‌ اثير، 6/411؛ </ref> <ref> سمعانى‌، نويري‌، ابن‌ كثير، همانجاها </ref>. البته‌ دو روايت‌ ديگر نيز حاكى‌ از عزيميت‌ وي‌ از موصل‌ به‌ ري‌ <ref> ابوالفرج‌، 5/157 </ref> يا به‌ بغداد <ref> خطيب‌، همانجا </ref> در اين‌ باره‌ نقل‌ شده‌ كه‌ احتمالاً مراد از هر دو، سفرهاي‌ بعدي‌ وي‌ به‌ اين‌ دو شهر بوده‌ است‌. معروف‌ است‌ كه‌ در بازگشت‌ به‌ كوفه‌ او را موصلى‌ خطاب‌ كردند <ref> ابوالفرج‌، 5/156؛ </ref> <ref> خطيب‌، 6/175؛ </ref> <ref> سمعانى‌، ابن‌ اثير، ابن‌ خلكان‌، نويري‌، ابن‌ كثير، همانجاها </ref> و از آن‌ پس‌ به‌ موصلى‌ شهرت‌ يافت‌. البته‌ در وجه‌ انتساب‌ وي‌ به‌ موصل‌ روايات‌ ديگري‌ نيز نقل‌ شده‌، اما مسلم‌ اين‌ است‌ كه‌ اقامت‌ او در اين‌ شهر موجب‌ اين‌ انتساب‌ بوده‌ است‌. از آن‌ پس‌ نام‌ موصلى‌ بر او و خانوادة او ماند، چنانكه‌ پسرش‌ اسحاق‌ (ه م‌) نيز، كه‌ از مشاهير موسيقى‌ دانان‌ عصر عباسى‌ است‌، به‌ موصلى‌ معروف‌ است‌.
 
دلبستگى‌ ابراهيم‌ به‌ موسيقى‌ سبب‌ شد كه‌ وي‌ ديگر بار عزم‌ سفر كند و اين‌ بار ظاهراً براي‌ هميشه‌ زادگاه‌ خود كوفه‌ را ترك‌ گويد. او اين‌ بار رهسپار ري‌ شد و ديرزمانى‌ در آن‌ شهر زيست‌ و به‌ فراگيري‌ موسيقى‌ ايرانى‌ و عربى‌ همت‌ گماشت‌ <ref> ابوالفرج‌، 5/157- 158؛ </ref> <ref> نويري‌، همانجا </ref> و در همين‌ شهر با دو زن‌ ايرانى‌ به‌ نامهاي‌ دُوشار و شاهَك‌ ازدواج‌ كرد <ref> ابوالفرج‌، همانجا. </ref> گويند دُوشار كه‌ ظاهراً بيشتر مورد محبت‌ او قرار داشت‌، نوازندة دف‌ بوده‌ و ابراهيم‌ او را در حال‌ نوازندگى‌ و خنياگري‌ در ري‌ ديده‌ و دلباخته‌اش‌ شده‌ بود <ref> همو، 5/271؛ </ref> <ref> خانلري‌، 6 -7. </ref> شعري‌ نيز كه‌ ابراهيم‌ در ستايش‌ وي‌ سروده‌، سخت‌ معروف‌ است‌ نك: <ref> ابوالفرج‌، 5/158. </ref> <ref> يوهان‌ فوك‌  2 EI، </ref> دوشار (دوشير1) را مادر ابراهيم‌ خوانده‌، امااين‌ نظرموردتأييد هيچ‌يك‌ ازمنابع‌ نيست‌. شاهَك‌ زن‌ ديگر ابراهيم‌ مادر اسحاق‌ است‌<ref>  ابوالفرج‌، 5/158؛ </ref> <ref> نويري‌، همانجا. </ref> وي‌ ظاهراً در مدت‌ اقامت‌ در ري‌ در خنياگري‌ مهارتى‌ يافته‌ بوده‌، چه‌ نقل‌ شده‌ است‌ كه‌ يكى‌ از خادمان‌ منصور عباسى‌ را باآواز شيفتة خود ساخت‌ و از او صله‌ گرفت‌<ref>  همانجاها. </ref> اين‌ صله‌، كه‌ به‌ تصريح‌ خود وي‌ نخستين‌ درآمد او از موسيقى‌ و خنياگري‌ بود <ref> همانجاها، </ref> وي‌ را ياري‌ داد كه‌ براي‌ تكميل‌ هنر ارزشمند خود، از نو بار سفر بربندد و براي‌ ديدار جُوانويه‌ موسيقى‌دان‌ زرتشتى‌ كه‌ آوازه‌اش‌ را در ري‌ شنيده‌ بوده‌، رهسپار اُبُلّه‌ شود <ref> ابوالفرج‌، همانجا؛ </ref> <ref> نويري‌، 4/328-329؛ </ref> <ref> قس‌: فارمر، .(116 </ref>از زندگى‌ و هنر جُوانويه‌، كه‌ بى‌گمان‌ ايرانى‌ بوده‌ است‌، چندان‌ اطلاعى‌ در دست‌ نيست‌. همين‌ اندازه‌ مى‌دانيم‌ كه‌ وي‌ مردي‌ زرتشتى‌ و موسيقى‌ دانى‌ حاذق‌ بوده‌ كه‌ در اُبُلّه‌ تنى‌ چند از ايرانيان‌ را تعليم‌ موسيقى‌ و آواز مى‌داده‌ است‌ <ref> ابوالفرج‌، 5/158-159؛ </ref> <ref> نويري‌، همانجا، </ref> ابراهيم‌ چندي‌ در جوار وي‌ به‌ سر برد و از او تعليم‌ موسيقى‌ گرفت‌ <ref> ابوالفرج‌، همانجا؛ </ref> <ref> نويري‌، 4/329 </ref>. ظاهراً وي‌ طى‌ همين‌ مدت‌ در موسيقى‌ و خنياگري‌ آوازه‌اي‌ بلند يافته‌ بوده‌ است‌، چه‌ توجه‌ محمدبن‌ سلمان‌ بن‌ على‌ والى‌ بصره‌ يا برادرش‌ على‌ بن‌ سليمان‌ را (ظاهراً توسط جُوانويه‌) به‌ خود جلب‌ كرده‌ و مدتى‌ در ملازمت‌ وي‌ به‌ سر برده‌، و در مقام‌ خيناگر بارگاه‌ وي‌ از عزت‌ و احترامى‌ وافر برخوردار بوده‌ است‌ <ref> ابوالفرج‌، 5/159-160؛ </ref> <ref> نويري‌، همانجا. </ref> با اين‌ حال‌ به‌ نقل‌ از وي‌ روايت‌ كرده‌اند كه‌ مايل‌ نبوده‌ است‌ كه‌ موسيقى‌ و آواز را وسيلة امرار معاش‌ سازد و ترجيح‌ مى‌داده‌ است‌ كه‌ به‌ شهر خود كوفه‌ بازگردد <ref> ابوالفرج‌، 5/159؛ </ref> <ref> نويري‌، همانجا </ref>. پس‌ از چندي‌ مهدي‌ خليفة عباسى‌ كه‌ آوازة او را شنيده‌ بود، وي‌ را به‌ بغداد پايتخت‌ عباسيان‌ فراخواند (همانجاها). عزيمت‌ وي‌ به‌ بغداد و ورودش‌ به‌ بارگاه‌ مهدي‌ سرآغاز دوران‌ ثروت‌ و عزت‌ است‌ كه‌ تا پايان‌ عمر وي‌ ادامه‌ يافت‌. اين‌ دوره‌ از زندگى‌ او كه‌ يكسره‌ در بغداد و در ملازمت‌ سه‌ تن‌ از خلفاي‌ عباسى‌ سپري‌ گشت‌، سرشار از كاميابى‌ است‌، گرچه‌ مهدي‌ خليفه‌ گه‌گاه‌ به‌ كيفر شرابخواري‌ او را گرفتار تازيانه‌ و سياهچال‌ مى‌ساخت‌ <ref> ابوالفرج‌، 5/160-161. </ref>
 
تاريخ‌ ورود ابراهيم‌ به‌ بغداد روشن‌ نيست‌، اما از پاره‌اي‌ قرائن‌ مى‌توان‌ به‌ تقريب‌ زمان‌ آن‌ را مشخص‌ كرد. مى‌دانيم‌ كه‌ آمدن‌ ابراهيم‌ به‌ بغداد مقارن‌ دوران‌ خلافت‌ مهدي‌ عباسى‌ بوده‌ است‌؛ پس‌ با توجه‌ به‌ تاريخ‌ آغاز خلافت‌ مهدي‌ (158ق‌/775م‌) به‌يقين‌ مى‌توان‌ گفت‌ كه‌ ورود ابراهيم‌ به‌ پايتخت‌ پس‌ از اين‌ تاريخ‌، يعنى‌ پس‌ از 23 سالگى‌ وي‌ بوده‌ است‌. از سوي‌ ديگر به‌ روايت‌ ابن‌ اثير، محمدبن‌ سليمان‌ بن‌ على‌ ياد شده‌، در 160ق‌/777م‌ از جانب‌ مهدي‌ به‌ ولايت‌ بصره‌ و پاره‌اي‌ نواحى‌ ديگر منصوب‌ شده‌ و در 164ق‌/781م‌ نيز از اين‌ مقام‌ معزول‌ گشته‌ است‌ <ref> 6/49، 63. </ref> با اين‌ حساب‌ اقامت‌ ابراهيم‌ در بارگاه‌ وي‌ و سپس‌ عزيمت‌ او به‌ بغداد لاجرم‌ در اين‌ فاصله‌ يعنى‌ ميان‌ 35 تا 39 سالگى‌ ابراهيم‌ بوده‌ است‌. به‌ ديگر سخن‌، دورة نخست‌ زندگى‌ ابراهيم‌ كه‌ عمدتاً به‌ سفر و فراگيري‌ موسيقى‌ گذشته‌، تا سى‌ و چند سالگى‌ وي‌ يعنى‌ تا زمان‌ ورودش‌ به‌ بغداد ادامه‌ داشته‌ است‌<ref>  سلطانى‌، 40، حاشيه‌. </ref>
 
در بغداد در حضور مهدي‌ كه‌ خود شيفتة موسيقى‌ بود <ref> فارمر، 93، </ref> آواز مى‌خواند <ref> ابوالفرج‌، 5/160؛ </ref> <ref> ابن‌ خلكان‌، 1/42؛ </ref> <ref> صفدي‌، 6/99؛ </ref> <ref> يافعى‌، همانجا؛ </ref> <ref> عامري‌، 175؛ </ref> <ref> ابن‌ عماد، 1/319 </ref>. وي‌ پس‌ از فُلَيْح‌ بن‌ ابى‌ العَوْراء و سَيّاط سومين‌ موسيقى‌ دانى‌ بود كه‌ به‌ بارگاه‌ مهدي‌ راه‌ مى‌يافت‌ <ref> ابوالفرج‌، نويري‌، همانجاها. </ref> سَيّاط نسبت‌ به‌ وي‌ سمت‌ استادي‌ داشت‌ <ref> ابوالفرج‌، 6/152؛ </ref><ref>  فارمر، 116 ؛ </ref> <ref> دانش‌ پژوه‌، 9 </ref>، چنانكه‌ پس‌ از مرگ‌ وي‌ نيز به‌ مناسبتى‌ او را سخت‌ ستود <ref> ابوالفرج‌، 6/153؛ </ref> <ref> قس‌: فارمر، .113 </ref> ابراهيم‌ در بارگاه‌ مهدي‌ از مقام‌ و منزلتى‌ والا برخوردار بود <ref> ابوالفرج‌، 5/159؛ </ref> <ref> نويري‌، همانجا </ref> و با فرزندان‌ وي‌ موسى‌ و هارون‌ نيز روابطى‌ نزديك‌ داشت‌، چنانكه‌ در مجالس‌ بزم‌ آنان‌ شركت‌ مى‌جست‌، اما مهدي‌ با آنكه‌ دلبستة موسيقى‌ و آواز بود و خود نيز صدايى‌ دلنشين‌ داشت‌ <ref> فارمر، 93 </ref> ، همنشينى‌ فرزندان‌ خود را با خنياگران‌، زيبندة ايشان‌ نمى‌يافت‌ و از آنجا كه‌ ابراهيم‌ در باده‌ گساري‌ افراط ميكرد، مهدي‌ كه‌ ظاهراً اهل‌ باده‌ نوشى‌ نبود او را از همنشينى‌ با فرزندانش‌ منع‌ كرد و چون‌ ابراهيم‌ به‌ فرمان‌ وي‌ وقعى‌ ننهاد دستور داد تا او را تازيانه‌ زدند و به‌ زندان‌ افكندند. البته‌ مهدي‌ چندي‌ بعد او را رها ساخت‌، اما سوگندش‌ داد كه‌ ديگر با موسى‌ و هارون‌ معاشرت‌ نداشته‌ باشد <ref> ابوالفرج‌، 5/160-162؛ </ref> <ref> نويري‌، 4/330-321. </ref>
 
گفتنى‌ است‌ كه‌ ابن‌ جامع‌ ديگر موسيقى‌دان‌ برجستة روزگار مهدي‌ نيز در اين‌ ماجرا همراه‌ ابراهيم‌ بود و همچون‌ وي‌ مورد خشم‌ مهدي‌ قرار گرفت‌، اما چون‌ نسب‌ قريشى‌ داشت‌، خليفه‌ از مجازات‌ او درگذشت‌ و تنها به‌ تبعيد او از بغداد اكتفا كرد <ref> ابوالفرج‌، 6/303؛ </ref> <ref> قس‌: فارمر، </ref> .(115 ابراهيم‌ در دوران‌ كوتاه‌ خلافت‌ موسى‌ الهادي‌ (169-170ق‌/ 785- 786م‌) فرزند مهدي‌ مال‌ و حشمت‌ فراوان‌ به‌ دست‌ آورد، چه‌ هادي‌ به‌ جبران‌ جفايى‌ كه‌ در دوران‌ خلافت‌ پدرش‌ بر ابراهيم‌ رفته‌ بود، او را سخت‌ اكرام‌ كرد و پاداشهاي‌ گران‌ داد <ref> ابوالفرج‌، 5/163؛ </ref> <ref> نويري‌، 4/331. </ref> وي‌ و ابن‌ جامع‌ و حَكَم‌ الوادي‌ 3 موسيقى‌دان‌ محبوب‌ هادي‌ بودند <ref> فارمر، .93 </ref>
 
در دوران‌ خلافت‌ هارون‌ الرشيد (170-193ق‌/786-809م‌) ابراهيم‌ به‌ اوج‌ شهرت‌ و كاميابى‌ رسيد. دربارة روابط ميان‌ ابراهيم‌ و هارون‌ روايات‌ بسياري‌ نقل‌ شده‌ است‌، چنانكه‌ از ميان‌ بيش‌ از 200 روايت‌ كوتاه‌ و بلندي‌ كه‌ صاحب‌ اغانى‌ در شرح‌ احوال‌ ابراهيم‌ نقل‌ كرده‌، بيش‌ از يك‌ سوم‌ به‌ زندگى‌ وي‌ در اين‌ دوره‌ مربوط مى‌شود. گويند نخستين‌ خنياگري‌ كه‌ پس‌ از به‌ خلافت‌ رسيدن‌ هارون‌ در حضور وي‌ آواز خوانده‌، ابراهيم‌ بوده‌ است‌ <ref> ابوالفرج‌، 5/203-204. </ref> نيز وي‌ را نخستين‌ شاعري‌ دانسته‌اند كه‌ پس‌ از به‌ خلافت‌ رسيدن‌ هارون‌ الرشيد با سرودن‌ مديحه‌اي‌ از او صله‌ گرفته‌ است‌ <ref> همو، 5/242. </ref> وي‌ در اين‌ دوره‌ كه‌ مصادف‌ با دو دهة آخر عمرش‌ بود، از هنرمندان‌ طراز اول‌ بارگاه‌ هارون‌ الرشيد محسوب‌ مى‌شد <ref> جاحظ، 37- 38؛ </ref> <ref> ابن‌ عبدربه‌، 6/31؛ </ref> <ref> ابشيهى‌، 1/170. </ref>
 
از ميان‌ اين‌ هنرمندان‌ به‌ ويژه‌ بايد از يحيى‌ مكى‌ نام‌ برد كه‌ استاد موسيقى‌ كهن‌ عرب‌ بود و ابراهيم‌ سنن‌ موسيقى‌ حجازي‌ را نزد وي‌ آموخت‌ <ref> ابوالفرج‌، 6/175؛ </ref><ref>  قارمر، .113 </ref> ابراهيم‌ كه‌ موسيقى‌ دان‌ محبوب‌ هارون‌ شمرده‌ مى‌شد، در سفر و حضر ملازم‌ و همنشين‌ وي‌ بود و لقب‌ نديم‌ را نيز از همينجا داشت‌<ref>  فارمر، .116 </ref> علاقة هارون‌ به‌ وي‌ و هنرش‌ چنان‌ بود كه‌ او همواره‌ مى‌بايست‌ آمادة باريابى‌ به‌ حضور خليفه‌ و عرضة هنرش‌ باشد، گرچه‌ اين‌ دلبستگى‌ مانع‌ از آن‌ نبود كه‌ هارون‌ گاه‌ همچون‌ پدرش‌، به‌ دلائل‌ مختلف‌، بر وي‌ خشم‌ گيرد و روانة محبسش‌ سازد <ref> ابوالفرج‌، 5/166، 220. </ref> در يكى‌ از اين‌ موارد دوستش‌ ابوالعتاهيه‌، شاعر معروف‌، شعري‌ در ستايش‌ وي‌ سرود و در آن‌ حبس‌ ابراهيم‌ را حبس‌ «شادي‌» و فقدان‌ وي‌ را ماية تلخكامى‌ خواند <ref> ص‌ 220؛ خطيب‌، </ref> 6/177؛ <ref> ابن‌ خلكان‌، 1/43 </ref>.
 
دلبستگى‌ خلفا به‌ ويژه‌ هارون‌ به‌ ابراهيم‌ گذشته‌ از مقام‌ و منزلت‌ والا، ثروتى‌ عظيم‌ نيز به‌ وي‌ ارزانى‌ كرد <ref> ذهبى‌، ابن‌ كثير، همانجاها؛ </ref> <ref> ابن‌ تغري‌ بردي‌، 2/126؛ </ref> <ref> فارمر، .(117 </ref> به‌ روايت‌ پسرش‌ اسحاق‌، دارايى‌ وي‌، افزون‌ بر مقرري‌ ماهانة 10 هزار درهمى‌ و عوايد مستغلاتش‌ و صله‌هاي‌ گرانبهايى‌ كه‌ از بزرگان‌ مى‌گرفته‌، به‌ 24 ميليون‌ درهم‌ مى‌رسيده‌ است‌ <ref> ابوالفرج‌، 5/163؛ </ref> <ref> ابن‌ كثير، 9/200-201؛ </ref> <ref> ابن‌ تغري‌ بردي‌، فارمر، همانجاها </ref>. گويند: در بغداد خانه‌اي‌ مُزيّن‌ به‌ فرشهاي‌ ابريشمين‌ داشت‌ كه‌ در وسعت‌ و نيكويى‌ بى‌همتا بوده‌ است‌ <ref> ابن‌ عبدربه‌، 6/32؛ </ref> <ref> فارمر، همانجا. </ref> جاه‌ و منزلت‌ ابراهيم‌ در دربار هارون‌ تا پايان‌ عمر وي‌ پايدار بود. حتى‌ گويند هنگامى‌ كه‌ در اواخر عمر به‌ سبب‌ بيماري‌ از خدمت‌ در دربار كناره‌ گرفت‌ و خانه‌نشين‌ شد، هارون‌ شخصاً از وي‌ عيادت‌ كرد <ref> ابوالفرج‌، 5/253؛ </ref> <ref> نويري‌، 4/341؛ </ref> <ref> فارمر، همانجا </ref>. ابراهيم‌ در مدت‌ خدمت‌ در دستگاه‌ خلافت‌ بغداد با برمكيان‌ نيز پيوندهاي‌ نزديك‌ و دوستانه‌ داشت‌. دوستى‌ وي‌ با ايشان‌ نه‌ تنها از روايات‌ متعددي‌ كه‌ ابوالفرج‌ در اين‌ باره‌ نقل‌ كرده‌، كه‌ از شعري‌ نيز كه‌ ابراهيم‌ پس‌ از به‌ خلافت‌ رسيدن‌ هارون‌ در مدح‌ وي‌ سروده‌، آشكار است‌. در اين‌ مديحه‌، كه‌ پيش‌تر بدان‌ اشاره‌ شد، ابراهيم‌، پس‌ از تحسين‌ هارون‌، انتخاب‌ يحيى‌ برمكى‌ را به‌ وزارت‌ مى‌ستايد <ref> ابوالفرج‌، 5/242؛ </ref> <ref> طبري‌، 8/233؛ </ref> <ref> مسعودي‌، 6/288- 289؛ </ref> <ref> ابن‌ اثير، 6/108. </ref>
 
با آنكه‌ ابراهيم‌ دو سه‌ دهة آخر عمر خود را يكسره‌ در بغداد و در ملازمت‌ خلفاي‌ عباسى‌ به‌ ويژه‌ هارون‌ سپري‌ كرده‌ است‌، از پاره‌اي‌ روايات‌ چنين‌ برمى‌آيد كه‌ در اين‌ سالها گاه‌ سفرهايى‌ نيز به‌ سرزمينهاي‌ ديگر به‌ ويژه‌ ايران‌ و حجاز داشته‌ است‌، فى‌ المثل‌ از روايت‌ در اغانى‌ <ref> 5/188-189 </ref> چنين‌ بر مى‌آيد كه‌ سفري‌ به‌ ري‌ كرده‌ و در آن‌ شهر تصادفاً با كنيزي‌ از شاگردان‌ قديميش‌ ملاقات‌ نموده‌ است‌. البته‌ بعيد مى‌نمايد كه‌ اين‌ خبر مربوط به‌ دورة نخست‌ زندگى‌ وي‌ يعنى‌ روزگاري‌ باشد كه‌ در پى‌ فراگيري‌ موسيقى‌ به‌ شهرهاي‌ مختلف‌، و از آن‌ جمله‌ ري‌، سفرمى‌كرده‌ است‌، چه‌ در نخستين‌ سفرش‌ به‌ ري‌ او خود شاگردي‌ بيش‌ نبوده‌ است‌. در دو سفر ديگر نيز، يكى‌ به‌ طوس‌ <ref> ابوالفرج‌، 5/168- 169 </ref> و ديگري‌ به‌ شام‌ <ref> همو، 5/203 </ref>، او را همراه‌ و همدم‌ هارون‌ مى‌يابيم‌. افزون‌ بر اين‌، دو روايت‌ ديگر حضور او را در مكه‌ <ref> همو، 5/222-223 </ref> و مدينه‌ <ref> همو، 5/251 </ref> نشان‌ مى‌دهد. ريبرا (ص‌ روايت‌ اخير و نيز روايتى‌ ديگر از<ref>  اغانى‌ 5/202 </ref> را دال‌ بر كوشش‌ ابراهيم‌ در گردآوري‌ ترانه‌هاي‌ عاميانة عرب‌ و فراگيري‌ موسيقى‌ كهن‌ حجازي‌ دانسته‌ است‌. روايات‌ ديگري‌ نيز در دست‌ است‌ كه‌ به‌ طور ضمنى‌ حضور او را در مكه‌، در حج‌ سال‌ 186ق‌/802م‌، يعنى‌ دو سال‌ پيش‌ از مرگش‌ نشان‌ ميدهد. هارون‌ در اين‌ سفر براي‌ خلافت‌ 3 فرزندش‌، به‌ ترتيب‌ امين‌ و مأمون‌ و قاسم‌، بيعت‌ مجدد گرفت‌ و فرمان‌ داد كه‌ بيعت‌نامه‌ را در كعبه‌ بياويزند و ابراهيم‌ نيز كه‌ ظاهراً در اين‌ سفر در ركاب‌ هارون‌ بود، شعري‌ در ستايش‌ اين‌ بيعت‌ سروده‌ است‌ <ref> طبري‌، 8/286؛ </ref> <ref> ازدي‌، 13/302؛ </ref> <ref> مقدسى‌، 6/106؛ </ref> <ref> العيون‌ و الحدائق‌، 3/304- 305؛ </ref> <ref> ابن‌ تغري‌ بردي‌، 2/119 </ref>.
 
ابراهيم‌ در 188ق‌/804م‌ در 63 سالگى‌ در بغداد درگذشت‌ <ref> ابوالفرج‌، 5/155؛ </ref> <ref> ابن‌ نديم‌، 157؛ </ref> <ref> خطيب‌، 6/177؛ </ref> <ref> ابن‌ خلكان‌، همانجا؛ </ref> <ref> نويري‌، 4/328، 341 و منابع‌ متعدد ديگر </ref>، سبب‌ مرگ‌ وي‌ را بيماري‌ قولنج‌ دانسته‌اند <ref> ابوالفرج‌، 5/253؛ </ref> <ref> ابن‌ خلكان‌، همانجا؛ </ref> <ref> صفدي‌، 6/100؛ </ref> <ref> يافعى‌، 1/421 </ref>. در برخى‌ منابع‌، افزون‌ بر تاريخ‌ ياد شده‌، سال‌ 213ق‌/ 828م‌ را نيز تاريخ‌ احتمالى‌ وفات‌ وي‌ دانسته‌اند <ref> خطيب‌، 6/177- 178؛ </ref> ابن‌ خلكان‌، صفدي‌، <ref> يافعى‌، همانجاها </ref>، اما همه‌، تاريخ‌ نخست‌ را بر آن‌ ترجيح‌ داده‌اند و هيچ‌ نشانة تاريخى‌ نيز مبنى‌ بر اينكه‌ وي‌ دوران‌ پس‌ از هارون‌ (د 193ق‌) را درك‌ كرده‌ باشد، در دست‌ نيست‌.
 
به‌ روايت‌ بعضى‌ از منابع‌ وفات‌ ابراهيم‌ موصلى‌ با وفات‌ كسائى‌ نحوي‌ (ابوالفرج‌، 5/254؛ ابن‌ <ref> عبدربه‌، 5/377؛ </ref> <ref> ابن‌ تغري‌ بردي‌، 2/128 </ref> و <ref> عباس‌ بن‌ احنف‌ همانجاها؛ </ref> <ref> سراج‌ قاري‌، 1/231؛ </ref> <ref> نويري‌، 4/341 </ref> و ابوالعتاهيه‌ <ref> سراج‌ قاري‌، ابن‌ خلكان‌، همانجاها؛ </ref> <ref> ابن‌ كثير، 9/ 209 </ref> و ابوعمرو شيبانى‌ <ref> ابن‌ خلكان‌، ابن‌ كثير، همانجاها </ref> در يك‌ روز روي‌ داده‌ و مأمون‌ نيز به‌ امر هارون‌ بر جنازه‌هاي‌ ايشان‌ نماز خوانده‌ است‌  <ref> ابوالفرج‌، 5/254؛ </ref> <ref> ابن‌ عبدربه‌، 5/377- 378؛ </ref> <ref> سراج‌ قاري‌، ابن‌ تغري‌ بردي‌، همانجاها؛ قس‌: فارمر، همانجا </ref>. ليكن‌ با توجه‌ به‌ گزارش‌ منابع‌ ديگر دربارة سالهاي‌ وفات‌ 4 شخصيت‌ ياد شده‌ كسائى‌، 189ق‌/805م‌؛ عباس‌ بن‌ احنف‌، 192ق‌/808م‌؛ ابوالعتاهيه‌، 211ق‌/ 826م‌؛ ابوعمرو شيبانى‌، ح‌ 206ق‌/821م‌) در صحت‌ اين‌ روايت‌، به‌ رغم‌ آنكه‌ در چندين‌ منبع‌ آمده‌ است‌، بايد ترديد كرد، چنانكه‌ ابن‌ خلكان‌ <ref> 3/25 </ref> و ابن‌ تغري‌ بردي‌ <ref> 2/128-129 </ref> نيز به‌ همين‌ دليل‌ در صحت‌ آن‌ ترديد كرده‌اند.
 
ويژگيهاي‌ هنري‌ و خصوصيات‌ اخلاقى‌: ابراهيم‌ دردورانى‌ مى‌زيست‌ كه‌ عموماً آن‌ را «عصر زرين‌» تمدن‌ عباسى‌ خوانده‌اند <ref> فارمر، 91 </ref> ، دورانى‌ كه‌ در آن‌ بغداد با شكوه‌ و ثروت‌ خيره‌كننده‌اش‌ كانون‌ علم‌ و هنر مشرق‌ زمين‌ شده‌ بود و موسيقى‌ عرب‌ نيز در اوج‌ شكوفايى‌ خود بود. ابراهيم‌ كه‌ خود در اين‌ شكوفايى‌ سهمى‌ بسزا داشته‌ است‌ <ref> ابن‌ خلدون‌، 427؛ </ref> <ref> بروكلمان‌، 162، </ref> طى‌ سفرهاي‌ مختلف‌ خود و در محضر استادان‌ گوناگون‌ با سنن‌ موسيقى‌ ايرانى‌ و عربى‌ آشنا شده‌ و در اين‌ هنر تسلط و مهارت‌ يافته‌ بود <ref> خطيب‌، 6/175؛ </ref> <ref> سمعانى‌، ذهبى‌، همانجاها؛ </ref> <ref> صفدي‌، 6/99؛ </ref> <ref> ابن‌ تغري‌ بردي‌، 2/126 </ref>. وي‌ يكى‌ از 3 موسيقى‌دان‌ نامداري‌ به‌ شمار مى‌رود كه‌ در همة مقامهاي‌ موسيقى‌ روزگار خود استاد بوده‌اند <ref> ابوالفرج‌، 5/230-231 </ref>خنياگري‌ توانا بود و صدايى‌ بس‌ دلنشين‌ داشت‌ (ذهبى‌، همانجا)، چنانكه‌ گويند: هرگاه‌ آواز او با نواي‌ عود شاگردش‌ زَلْزَل‌ْ همراه‌ مى‌شد، شنوندگان‌ را به‌ وجد مى‌آورد <ref> ابوالفرج‌، 5/201-202؛ </ref> <ref> ابن‌ خلكان‌، 1/42؛ </ref> <ref> صفدي‌، ابن‌ كثير، همانجاها. </ref> در نوازندگى‌ چيره‌ دست‌ بود و عود را نيكو مى‌نواخت‌ <ref> ذهبى‌، همانجا؛ </ref> <ref> ابن‌ نغري‌ بردي‌، 2/260 </ref>. بنابر روايتى‌ مشهور زبردستى‌ و دقت‌ وي‌ در نوازندگى‌ تا اندازه‌اي‌ بوده‌ كه‌ مى‌توانسته‌ است‌ از ميان‌ گروه‌ بيشماري‌ عود نواز كه‌ همگى‌ آهنگ‌ واحدي‌ را مى‌نواخته‌اند، نوازنده‌اي‌ را كه‌ خارج‌ مى‌نواخته‌ و حتى‌ زهى‌ را كه‌ در عود وي‌ با ديگر زهها همساز نبوده‌ است‌، به‌ دقت‌ تشخيص‌ دهد (ابوالفرج‌، 5/243؛ قس‌: ريبرا، 49 ؛ فامر، .(117 در آهنگسازي‌ نيز ابراهيم‌ را بى‌بديل‌ دانسته‌اند <ref> ابن‌خلكان‌، همانجا؛ يافعى‌،1/420 </ref>.به‌ روايت‌ پسرش‌ اسحاق‌، وي‌ در طول‌ فعاليت‌ هنري‌ خود 900 آهنگ‌ ساخته‌ بود، كه‌ از آن‌ ميان‌ 300 آهنگ‌ به‌ نظر اسحاق‌ بى‌همتا بوده‌ است‌ <ref> ابوالفرج‌، 5/187؛ </ref> ريبرا، .50 در روايتى‌ ديگر اسحاق‌ پدر را آفرينندة 600 آهنگ‌ دانسته‌ كه‌ او از آن‌ ميان‌ 200 آهنگ‌ را به‌ سبك‌ موسيقى‌ كهن‌ و به‌ غايت‌ نغز و دلكش‌ يافته‌ است‌ <ref> ابوالفرج‌، 21/56 </ref>. ابراهيم‌ خود دربارة روش‌ آهنگسازيش‌ گفته‌ است‌: «نخست‌ هر آنچه‌ فكرم‌ را به‌ خود مشغول‌ مى‌دارد از انديشه‌ دور مى‌كنم‌ و جلوه‌هاي‌ طرب‌ را در نظرم‌ مجسم‌ مى‌سازم‌. در اين‌ هنگام‌ رشته‌هاي‌ آهنگ‌ به‌ سويم‌ روان‌ مى‌شوند، پس‌ به‌ هدايت‌ ايقاع‌ به‌ راه‌ آنها مى‌روم‌ و بر آهنگى‌ كه‌ خواستة من‌ است‌ دست‌ مى‌يابم‌ و آن‌ را به‌ تكرار مى‌خوانم‌» <ref> همو، 5/230؛ ريبرا، .49 </ref>
 
از ابتكارات‌ ابراهيم‌ در موسيقى‌ عرب‌ ابداع‌ مقام‌ ماخوري‌ يا «خفيف‌ ثقيل‌ ثانى‌» است‌ و آن‌ نوعى‌ موسيقى‌ سبك‌ و طرب‌ انگيز بوده‌ كه‌ نغمة آن‌ از 6 مضراب‌ تشكيل‌ مى‌شده‌ است‌: دو مضراب‌ سبك‌ و يك‌ مضراب‌ سنگين‌، سپس‌ سكون‌ و بعد دو مضراب‌ سبك‌ و يك‌ مضراب‌ سنگين‌ ديگر <ref> نك: فارابى‌، 1042-1043؛ </ref> <ref> خوارزمى‌، 246. </ref> <ref> مسعودي‌ 8/98 </ref> در وجه‌ تسمية آن‌ گويد كه‌ چون‌ ابراهيم‌ در اين‌ مقام‌ آوازهاي‌ فراوانى‌ در ميكده‌ها (ماخورها) مى‌خوانده‌ لاجرم‌ اين‌ نوع‌ آهنگ‌ نام‌ ماخوري‌ به‌ خود گرفته‌ است‌. با اينهمه‌ شباهت‌ لفظى‌ و معنائى‌ دو اصطلاح‌ «ماخور» و «ماهور» در خور تأمل‌ است‌ و پژوهش‌ عميق‌تري‌ را ايجاب‌ مى‌كند. ابراهيم‌ در روايتى‌ مشهور مدعى‌ شده‌ كه‌ ماخوري‌ را ابليس‌ به‌ وي‌ آموخته‌ است‌ <ref> ابوالفرج‌، 5/231-236؛ قس‌: مقري‌، 4/122-123 </ref>. ارتباط با ابليس‌ نكتة جالبى‌ است‌. با توجه‌ به‌ اينكه‌ ابراهيم‌ تنها كسى‌ نيست‌ كه‌ مدعى‌ ملاقات‌ با ابليس‌ يا جن‌ شده‌، موسيقى‌دانان‌ ديگري‌ نيز چون‌ شاگردش‌ زَرْياب‌ (ه م‌) برجسته‌ترين‌ موسيقى‌دان‌ اندلس‌، پسرش‌ اسحاق‌، ابراهيم‌ بن‌ مهدي‌ و حتى‌ برخى‌ موسيقى‌دانان‌ معاصر اروپا و به‌ طور كلى‌ غالب‌ هنرمندان‌ بزرگ‌ ادعاهايى‌ از اين‌ دست‌ كرده‌اند <ref> نك: مقري‌، همانجا؛ باربيه‌ دومنار، 307 ؛ </ref> <ref> ريبرا، 103 ؛ </ref> <ref> شيلُوا، 195 ، حاشيه‌ </ref>، بعيد نيست‌ كه‌ اينگونه‌ ادعاها با الهامات‌ و تجربه‌هاي‌ روحى‌ اين‌ هنرمندان‌ مرتبط بوده‌ باشد. چنانكه‌ به‌ گفتة حسن‌ كاتب‌ <ref> ص‌ 138-139 </ref>برخى‌ منشأ موسيقى‌ را گاه‌ در ابليس‌ جست‌وجو مى‌كرده‌اند. ابوالفرج‌ نيز كه‌ حكايت‌ ملاقات‌ ابراهيم‌ را با ابليس‌ نقل‌ كرده‌ با آنكه‌ ساختگى‌ بودن‌ آن‌ را محتمل‌ دانسته‌، امكان‌ برگرفته‌ شدن‌ آن‌ را نيز از روايت‌ ديگري‌ كه‌ به‌ الهامات‌ ابراهيم‌ در خواب‌ مربوط مى‌شود، رد نكرده‌ است‌ <ref> نك: ابوالفرج‌، 5/231-237 </ref>.
 
معروف‌ است‌ كه‌ هارون‌ الرشيد ابراهيم‌ را مأمور ساخته‌ بود كه‌ به‌ ياري‌ اين‌ جامع‌ و فُلَيح‌ بن‌ ابى‌ العَورا، 100 ترانه‌ از زيباترين‌ آن‌ روزگار را براي‌ او گردآوري‌ كنند <ref> همو، 1/7-9؛ قس‌؛ ريبرا، 94 ؛ </ref> <ref> فارمر، 22؛ همو، .119 </ref> مجموعه‌اي‌ كه‌ اين‌ 3 تن‌ فراهم‌ آوردند بعدها مبناي‌ اغانى‌ ابوالفرج‌ اصفهانى‌ شد. ابوالفرج‌ ترانه‌هاي‌ مزبور را همراه‌ با اطلاعاتى‌ دربارة «ايقاع‌» و «اصبع‌» خاص‌ هر آهنگ‌ و نيز زندگى‌نامة سراينگان‌ اشعار و سازندگان‌ آهنگها در اغانى‌ گردآوري‌ كرده‌ است‌ <ref> نك: بلاشر، 1/211 به‌ بعد. </ref>
 
ابراهيم‌ نخستين‌ موسيقى‌دانى‌ است‌ كه‌ به‌ كنيزان‌ سفيدپوست‌ تعليم‌ نوازندگى‌ و خنياگري‌ داده‌ است‌ <ref> ابوالفرج‌، 5/170؛ قس‌: فارمر، .102 </ref> وي‌ در اين‌ كار افزون‌ بر ملاحظات‌ هنري‌، منافع‌ مادي‌ خود را نيز در نظر داشت‌، چه‌ نوازندگى‌ و خنياگري‌ ارزش‌ و اعتبار كنيزان‌ سفيدپوست‌ را كه‌ خود بهائى‌ گران‌ داشتند دوچندان‌ مى‌كرد <ref> ريبرا، .46 </ref> در واقع‌ تربيت‌ و فروش‌ كنيزان‌ سفيدپوست‌ كه‌ ابراهيم‌ و يزيد حَوراء موسيقى‌دان‌ برجستة دربار مهدي‌ و هارون‌، مشتركاً بدان‌ مى‌پرداختند <ref> ابوالفرج‌، 3/251؛ </ref> <ref> ريبرا، همانجا </ref> از منابع‌ مهم‌ درآمد ابراهيم‌ محسوب‌ مى‌شد <ref> ابوالفرج‌، 5/163. </ref>
 
در تاريخ‌ موسيقى‌ شرق‌ اسلامى‌، ابراهيم‌ نمايندة سنت‌ كهن‌ موسيقى‌ عرب‌ به‌ شمار مى‌رود و اين‌ نكته‌اي‌ است‌ درخور تأمل‌، چه‌ وي‌ و پسرش‌ اسحاق‌، كه‌ خود بعدها نامورترين‌ نمانيدة اين‌ سنت‌ كهن‌ و بزرگ‌ترين‌ استاد موسيقى‌ در عصر خود و بلكه‌ در تمامى‌ تاريخ‌ اسلام‌ شدند <ref> نك: فارمر، 126 -124 </ref> ، تبار ايرانى‌ داشتند و طبعاً موسيقى‌ ايرانى‌ را نيك‌ مى‌شناختند. با اينهمه‌، چون‌ شيفتة موسيقى‌ كهن‌ عرب‌ بودند، به‌ روش‌ موسيقى‌دانان‌ حجاز، كه‌ گاهوارة هنر عرب‌ شمرده‌ مى‌شد <ref> فارمر، 91 ، </ref> سخت‌ پاي‌ بند بودند و تخطى‌ از آن‌ را مجاز نمى‌دانستند. ابراهيم‌ موسيقى‌ كهن‌ را به‌ حرير كهنه‌اي‌ تشبيه‌ مى‌كرد كه‌ هرچه‌ بيشتر در آن‌ نگريسته‌ شود، زيباتر مى‌نمايد و هرچه‌ بيشتر در آن‌ تأمل‌ كنند، محاسنش‌ آشكارتر مى‌گردد، اما موسيقى‌ جديد را همانند حرير تازه‌بافتى‌ مى‌دانست‌ كه‌ چشمها را خيره‌ مى‌كند، اما با تأمل‌ در آن‌ معايبش‌ آشكار و از زيباييش‌ كاسته‌ مى‌گردد <ref> كاتب‌، 30. </ref>
 
اسحاق‌ به‌ ويژه‌ در اين‌ وادي‌ گوي‌ سبقت‌ از پدر ربود. او چنان‌ شيفتة موسيقى‌ كهن‌ عرب‌ بود كه‌ هر نوع‌ تغيير در سنن‌ موسيقى‌ پيشينيان‌ را عملى‌ زشت‌ و نكوهيده‌ مى‌شمرد <ref> ابوالفرج‌، 10/69؛ </ref> قس‌: <ref> باربيه‌ دومنار، 328 -327 ؛ </ref> <ref> فارمر، .148 </ref> عجيب‌ اينكه‌ رقيب‌ او ابن‌ جامع‌ (ه م‌) كه‌ اشراف‌ زاده‌اي‌ قرشى‌ بود از تغيير و نوآوري‌ در موسيقى‌ عرب‌ استقبال‌ مى‌كرد و خود و هواخواهانش‌، مُخارِق‌ عَقِيد و ديگران‌، در برابر سنت‌ طلبان‌ پيرو ابراهيم‌، جبهة مخالفى‌ تشكيل‌ داده‌ بودند <ref> قس‌: فارمر، 146 ؛ </ref> <ref> دانش‌ پژوه‌، 9 </ref>. با آنكه‌ اين‌ رقابتها افزون‌ بر انگيزه‌هاي‌ هنري‌، دلايل‌ شخصى‌ و حرفه‌اي‌ نيز داشته‌ و به‌ گفتة فارمر (همانجا) اساساً از حسادت‌ نسبت‌ به‌ موقعيت‌ عالى‌ خاندان‌ موصلى‌ در بارگاه‌ خلفا سرچشمه‌ مى‌گرفته‌ است‌، رهبران‌ اين‌ گروه‌ رقيب‌ را بايد پيشگامان‌ دو مكتب‌ متفاوت‌ به‌ شمار آورد كه‌ بعدها به‌ ترتيب‌ به‌ مكتب‌ كهن‌ (كلاسيك‌) عربى‌ به‌ رهبري‌ اسحاق‌ موصلى‌ و مكتب‌ ابداعى‌ ايرانى‌ (رمانتيك‌) به‌ رهبري‌ ابراهيم‌ بن‌ مهدي‌ (ه م‌) معروف‌ شدند <ref> نك: ابوالفرج‌، 10/69 -70؛ </ref> <ref> قس‌: باربيه‌ دومنار، 329 -327 ؛ </ref> <ref> ريبرا، 69 -66 ؛ </ref> <ref> فارمر، 148 -146 ؛ </ref> <ref> دانش‌ پژوه‌، همانجا </ref>.
 
ظاهراً دلبستگى‌ ابراهيم‌ به‌ موسيقى‌ كهن‌ عرب‌ همچون‌ پاره‌اي‌ خصوصيات‌ ديگر وي‌ با محيط تربيتى‌ و نيز خوي‌ و خصلت‌ او بى‌ارتباط نبوده‌ است‌. او «عجم‌» ي‌ بود كه‌ از اوان‌ كودكى‌ جذب‌ فرهنگ‌ عربى‌ِ زادگاه‌ خود كوفه‌ شده‌ بود. با آنكه‌ پدر و مادرش‌ ايرانى‌ بودند، در خانواده‌اي‌ عرب‌ پرورش‌ يافته‌ و با زبان‌ و سنن‌ قومى‌ عرب‌ خو گرفته‌ بود. دوران‌ كودكى‌ و نوجوانى‌ او يكسره‌ به‌ دور از سرزمين‌ پدريش‌ سپري‌ شده‌ بود. بعدها نيز جز سفر ري‌ و اقامت‌ كمابيش‌ طولانيش‌ درآن‌ شهر، كه‌ ظاهراً نخستين‌ تماس‌ مستقيم‌ او با ايران‌ و فرهنگ‌ آن‌ بوده‌ است‌، و نيز برخى‌ سفرهاي‌ ديگر كه‌ پيش‌تر بدانها اشاره‌ شد، مجال‌ ديگري‌ براي‌ آشنايى‌ مستقيم‌ با فرهنگ‌ و آداب‌ و رسوم‌ سرزمين‌ نياكانش‌ نداشته‌ است‌. از آنچه‌ دربارة دورة كودكى‌ و جوانى‌ وي‌ نقل‌ شده‌، نكته‌اي‌ نيز كه‌ دال‌ بر آشنايى‌ او با زبان‌ و ادب‌ فارسى‌ يا ميل‌ وي‌ به‌ فراگيري‌ آن‌ باشد، به‌ دست‌ نمى‌آيد. بدين‌ سبب‌ روشن‌ نيست‌ كه‌ آيا زبان‌ فارسى‌ را به‌ درستى‌ مى‌دانسته‌ و آيا همواره‌ مى‌توانسته‌ است‌ بدان‌ تكلم‌ كند يا نه‌، گرچه‌ از تصويري‌ كه‌ خود از زندگيش‌ در ري‌ به‌ دست‌ داده‌ چنين‌ برمى‌آيد كه‌ در معاشرت‌ با ايرانيان‌ مشكلى‌ نداشته‌ است‌ <ref> ابوالفرج‌، 5/158. </ref> چنانكه‌ ازدواجش‌ با دُوشار و شاهك‌ رازي‌ نيز مؤيد همين‌ نظر است‌. در هر حال‌ اگر هم‌ پيوند او با فرهنگ‌ و ادب‌ ايرانى‌ هيچگاه‌ گسيخته‌ نشده‌ باشد، قرينه‌اي‌ نيز در دست‌ نيست‌ كه‌ دال‌ بر انس‌ و الفت‌ او با فرهنگ‌ سرزمين‌ نياكانش‌ باشد.
 
  
== شخصیت ابراهیم موصلی ==
+
زندگى‌ ابراهیم‌ موصلی را به‌ طور کلى‌ به‌ دو دوره‌ مى‌توان‌ تقسیم‌ کرد: دوره نخست‌ که‌ در سفرهای‌ گوناگون‌ و با بى‌پیرایگى‌ گذشت‌، تا اواسط عمر وی‌ ادامه‌ داشت‌. اما دوره دوم‌ یکسره‌ در [[بغداد]] و در بارگاه‌ پرشکوه‌ خلفای‌ [[حکومت بنی عباس|عباسى‌]] سپری‌ شد.
  
ظاهراً مرگ‌ زودرس‌ پدر و در نتيجه‌ مؤانست‌ وي‌ با اعراب‌ در شخصيت‌ او تأثيري‌ قاطع‌ داشته‌ و با فراهم‌ آوردن‌ امكان‌ تأثير عوامل‌ قومى‌ و فرهنگى‌ عرب‌ بر شخصيت‌ وي‌ ماية دوري‌ تدريجى‌ او از فرهنگ‌ و سنن‌ ايرانى‌ شده‌ است‌. لذا عجيب‌ نيست‌ كه‌ از علائق‌ ملى‌ در او اثري‌ نمى‌بينيم‌، چنانكه‌ باكى‌ نداشته‌ كه‌ نسب‌ خود را انكار كند و خود را موصلى‌ بخواند <ref> همو، 5/159؛ </ref> <ref> خانلري‌، 6 </ref> و يا نام‌ ايرانى‌ پدر خود را چنانكه‌ گفتيم‌، به‌ نام‌ عربى‌ تبديل‌ كند. اينگونه‌ رفتار البته‌ با حال‌ و هواي‌ اجتماعى‌ و فرهنگى‌ آن‌ روزگار، كه‌ در آن‌ حاكميت‌ اعراب‌ با ستيزه‌جويى‌ فزايندة شعوبيان‌ مواجه‌ شده‌ بود، سازگار بوده‌ است‌، اما دلبستگى‌ به‌ فرهنگ‌ و موسيقى‌ كهن‌ عرب‌ و جانبداري‌ مصرانه‌ از سبكهاي‌ كهن‌ حجازي‌ در برابر عناصر و سبكهاي‌ موسيقى‌ سرزمينهاي‌ ديگر به‌ ويژه‌ ايران‌، آن‌ هم‌ از جانب‌ كسى‌ كه‌ خود ايرانى‌ تبار بوده‌ است‌، بى‌ گمان‌ از مرز احتياط و دورانديشى‌ بسى‌ فراتر مى‌رود. اين‌ پديده‌اي‌ است‌ كه‌ نشان‌ از همدلى‌ و سنخيت‌ روحى‌ دارد و شايد بتوان‌ آن‌ را نوعى‌ دفاع‌ از ميراث‌ فرهنگى‌ جامعه‌اي‌ خواند كه‌ ابراهيم‌ ظاهراً خود را دست‌ كم‌ از لحاظ تربيتى‌، عضوي‌ از آن‌ مى‌دانسته‌ است‌. شخصيت‌ و خوي‌ و خصلت‌ ابراهيم‌ نيز طبعاً در اين‌ وضع‌ بى‌تأثير نبوده‌ است‌.
+
گویند در جوانى‌ میلى‌ به‌ فراگیری‌ علم‌ از خود نشان‌ نمى‌داده‌<ref>ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۷.</ref> و ظاهراً در همین‌ دوره‌ شوقى‌ به‌ موسیقى‌ در او پدیدار گشته‌ است‌.<ref>ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۶.</ref> علت‌ دلبستگى‌ او را به‌ موسیقى‌ همنشینى‌ با جوانان‌ کوفه‌ دانسته‌اند.<ref>ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۶؛ خطیب‌، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۵؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۸؛ ذهبى‌، سیراعلام‌ النبلاء، ج۹، ص۸۰؛ ابن‌ کثیر، البدایة، ج۹، ص۲۰۰.</ref> روایتى‌ افسانه‌آمیز هم‌ در این‌ باره‌ نقل‌ شده‌ حاکى‌ از آنکه‌ وی‌ در سفر موصل‌ با گروهى‌ همراه‌ شد که‌ راهزنى‌ مى‌کردند و با مالى‌ که‌ از این‌ طریق‌ بدست‌ مى‌آوردند، به‌ [[شراب خواری|باده‌نوشى‌]] و آوازخوانى‌ مى‌پرداختند و او در میان‌ ایشان‌ به‌ موسیقى‌ علاقه‌مند شد.<ref>ابوالفرج‌ اغانى، ج۵، ص۱۵۶-۱۵۷؛ ریبرا، همانجا.</ref> اما بستگانش‌ موسیقى‌ و خنیاگری‌ را زیبنده او نمى‌یافتند و عرصه‌ را بر او تنگ‌ مى‌کردند. وی‌ سرانجام‌ نکوهش‌ ایشان‌ را برنتافت‌ و نه‌ تنها از آنان‌ که‌ از زادگاه‌ خود کوفه‌ نیز گریخته‌ روی‌ به‌ جانب‌ موصل‌ آورد.<ref>ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۶-۱۵۷؛ خطیب‌، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۵؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۸؛ ذهبى‌، سیراعلام‌ النبلاء، ج۹، ص۸۰</ref>  
ابراهيم‌ هنرمندي‌ بود كه‌ آسودگى‌ و بهره‌ مندي‌ از مواهب‌ زندگى‌ را بر مبارزه‌جويى‌ و درگيري‌ در كشاكشهاي‌ اجتماعى‌ ترجيح‌ مى‌داد. از سياست‌ دوري‌ مى‌جست‌، عشرت‌ طلب‌ و كامجوي‌ بود. صفحات‌ اغانى‌ مشحون‌ از ذكر مجالس‌ لهو و كامرانى‌ او و دوستانش‌ دربارگاه‌ خلفاست‌. هنرمندي‌ را از ثروت‌ اندوزي‌ جدا نمى‌دانست‌. چندانكه‌ از بركت‌ هنر و قريحة خود ثروتى‌ افسانه‌اي‌ به‌ چنگ‌ آورد، و از آنجا كه‌ از زيركى‌ نيز بهره‌اي‌ وافر داشت‌، مى‌ كوشيد در كنار بذل‌ و بخششهاي‌ فراوان‌ <ref> نك: ابوالفرج‌، 5/169 </ref>از جهالت‌ برخى‌ اعراب‌ توانگر، اما ساده‌دل‌ نيز به‌ سود خود و هنرش‌ بهره‌ گيرد (همو، 190-191). با دينداري‌ و پارسايى‌ ميانه‌اي‌ نداشت‌ و در بند رعايت‌ حلال‌ و حرام‌ نبود. پس‌ از مرگ‌ وي‌ دِعبل‌ (148- 246ق‌/765-860م‌) در رثايش‌ شعري‌ سرود كه‌ شايد بيش‌ از هر توصيف‌ ديگري‌ روشنگر شخصيت‌ و هنر او باشد. در تصاوير اين‌ مرثيه‌، تارهاي‌ عود، كنيزان‌ خنيانگر، خمهاي‌ شراب‌ و مهره‌هاي‌ شطرنج‌ را مى‌بينيم‌ كه‌ در سوگ‌ ابراهيم‌ به‌ عزا نشسته‌اند <ref> نك: راغب‌، 2/314؛ </ref> <ref> دعبل‌، 262-263. </ref> توان‌ گفت‌ آنچه‌ اين‌ تصاوير بدان‌ اشاره‌ دارند، يعنى‌ نوازندگى‌، خنياگري‌، باده‌ نوشى‌ و كامرانى‌ و به‌ ديگر سخن‌ موسيقى‌ و لذت‌، اجزاءِ اصلى‌ زندگى‌ و هنر ابراهيم‌ بوده‌ است‌.
 
  
== شاگردان موصلی ==
+
ظاهراً هدف‌ وی‌ از عزیمت‌ به‌ موصل‌ پرداختن‌ به‌ هنر مورد علاقه‌اش‌ موسیقى‌ بوده‌ است‌،<ref>ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۷.</ref> گرچه‌ از پسرش‌ اسحاق‌ روایت‌ کرده‌اند که‌ «طلب‌ روزی‌» او را به‌ موصل‌ کشانده‌ است‌.<ref>خطیب‌، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۵-۱۷۶.</ref> وی‌ در طول‌ اقامت‌ کوتاه‌ خود در موصل‌ که‌ مدت‌ آن‌ را بین‌ چهار ماه‌ تا یک‌ سال‌ نوشته‌اند<ref>ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۶؛ خطیب‌، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۶؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۸</ref> به‌ فراگیری‌ موسیقى‌ پرداخت‌.<ref>ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۷.</ref>
  
وي‌ شاگردان‌ برجسته‌اي‌ نيز تربيت‌ كرده‌ است‌. از آن‌ جمله‌اند ابوجعفر محمد بن‌ حمزه‌، ابوصَدَقه‌، اسحاق‌ فرزند وي‌، بَرصَوما، زَلْزَل‌ْ برادر زن‌ وي‌، سُلَيم‌ بن‌ سَلاّم‌، عَلُّويه‌، مُخارِق‌، مُعَلَّى‌ بن‌ طَريف‌ و نيز بسياري‌ كنيزان‌ خنياگر كه‌ از آن‌ ميان‌ نيز مى‌توان‌ از بَذْل‌، دَنانير و مُتيَّم‌ نام‌ برد <ref> نك: ابوالفرج‌، 5/227، 6/164، 239-240، 7/293، 11/333، 15/356، 17/75، 18/65؛ قس‌: ريبرا، 50 ؛ فارمر، .117 </ref>
+
با توجه‌ به‌ چندگونگى‌ اجتماعى‌ و فرهنگى‌ موصل‌ِ آن‌ روزگار، بعید نیست‌ که‌ در آن‌ مدت‌ علاوه‌ بر موسیقى‌ عربى‌ با موسیقى‌ سرزمین های‌ دیگر نیز آشنا شده‌ باشد.<ref>نک: خانلری‌، مجلة موسیقى(۴۰)، ص۴-۵.</ref> پس‌ از این‌ اقامت‌ کوتاه‌ به‌ کوفه‌ بازگشت‌.<ref>ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۶؛ ابن‌ اثیر، الکامل، ج۶، ص۴۱۱؛ سمعانى‌، الانساب، ج۱۲، ص۴۸۲، نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۸، ابن‌ کثیر، البدایة، ج۹، ص۲۰۰.</ref> معروف‌ است‌ که‌ در بازگشت‌ به‌ کوفه‌ او را موصلى‌ خطاب‌ کردند<ref>ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۶؛ خطیب‌، تاریخ‌ بغداد،، ج۶، ص۱۷۵؛ سمعانى‌، الانساب، ج۱۲، ص۴۸۲؛ ابن‌ اثیر، الکامل، ج۶، ص۴۱۱؛ ابن‌ خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۲.</ref> و از آن‌ پس‌ به‌ موصلى‌ شهرت‌ یافت‌.
ابراهيم‌ در شعر نيز صاحب‌ ذوق‌ بوده‌ و منابع‌ مختلف‌ به‌ اين‌ نكته‌ اشاره‌ كرده‌اند <ref> ابوالفرج‌، 5/169-170؛ </ref> <ref> خطيب‌، سمعانى‌، ذهبى‌، صفدي‌، همانجاها؛ </ref> <ref> ابن‌ كثير، 9/200؛ </ref> <ref> ابن‌ تغري‌ بردي‌، 2/126 </ref>. تنها ابوالفرج‌ حدود 130 بيت‌ از اشعار وي‌ را عمدتاً در جلدهاي‌ 5 و 6 اغانى‌ نقل‌ كرده‌ است‌. اين‌ سروده‌ها كه‌ از قطعات‌ كوجك‌ 2 تا 6 بيتى‌ تشكيل‌ شده‌اند، معمولاً مضامينى‌ ساده‌ و اوزانى‌ پُر ايقاع‌ دارند و مى‌توان‌ آنها را از زمرة اشعار ساده‌ و ترانه‌وار شعراي‌ «نوخاسته‌» به‌ شمار آورد. وي‌ اين‌ سروده‌ها را اغلب‌ دستماية ترانه‌هاي‌ خود مى‌ساخته‌ است‌. عامري‌ <ref> ص‌ 175 </ref> ابراهيم‌ را صاحب‌ مصنفات‌ بسيار در فقه‌ و غريب‌ الحديث‌ نيز شمرده‌ است‌، اما نظر به‌ اينكه‌ در جاي‌ ديگري‌ به‌ مصنفات‌ او اشاره‌ نرفته‌ و نيز با توجه‌ به‌ شناختى‌ كه‌ از زندگى‌ و شخصيت‌ ابراهيم‌ داريم‌، اين‌ روايت‌ را بايد بى‌اساس‌ تلقى‌ كرد.
+
 
آوازة ابراهيم‌ موصلى‌ به‌ غرب‌ نيز رسيده‌ است‌، واين‌ به‌ گفته‌ فارمر (همانجا) به‌ بركت‌ كتاب‌ هزارويك‌ شب‌ است‌ كه‌ حكايات‌ ابراهيم‌، گاه‌ در هاله‌اي‌ از افسانه‌، به‌ صفحات‌ آن‌ راه‌ يافته‌ است‌.
+
دلبستگى‌ ابراهیم‌ به‌ موسیقى‌ سبب‌ شد که‌ وی‌ دیگر بار عزم‌ سفر کند و این‌ بار ظاهراً برای‌ همیشه‌ زادگاه‌ خود [[کوفه]] را ترک‌ گوید. او این‌ بار رهسپار ری‌ شد و دیرزمانى‌ در آن‌ شهر زیست‌ و به‌ فراگیری‌ موسیقى‌ [[ایران|ایرانى‌]] و عربى‌ همت‌ گماشت‌<ref>ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۷-۱۵۸؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۸.</ref> و در همین‌ شهر با دو زن‌ ایرانى‌ به‌ نامهای‌ دُوشار و شاهَک‌ [[ازدواج‌]] کرد.<ref>ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۷-۱۵۸.</ref> گویند دُوشار که‌ ظاهراً بیشتر مورد محبت‌ او قرار داشت‌، نوازنده دف‌ بوده‌ و ابراهیم‌ او را در حال‌ نوازندگى‌ و خنیاگری‌ در ری‌ دیده‌ و دلباخته‌اش‌ شده‌ بود.<ref>ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۲۷۱؛ خانلری‌، مجلة موسیقى‌(۴۰)، ص۶-۷.</ref> شعری‌ نیز که‌ ابراهیم‌ در ستایش‌ وی‌ سروده‌، سخت‌ معروف‌ است‌.<ref>نک: ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۸</ref>
==پانویس ==
+
 
<references />
+
وی‌ ظاهراً در مدت‌ اقامت‌ در ری‌ در خنیاگری‌ مهارتى‌ یافته‌ بوده‌، چه‌ نقل‌ شده‌ است‌ که‌ یکى‌ از خادمان‌ [[منصور (خلیفه عباسی)|منصور عباسى‌]] را با آواز شیفته خود ساخت‌ و از او صله‌ گرفت‌.<ref>ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۸؛ نویری‌،  نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۸.</ref> این‌ صله‌ که‌ به‌ تصریح‌ خود وی‌ نخستین‌ درآمد او از موسیقى‌ و خنیاگری‌ بود،<ref>ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۸؛ نویری‌،  نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۸.</ref> وی‌ را یاری‌ داد که‌ برای‌ تکمیل‌ هنر خود، از نو بار سفر بربندد و برای‌ دیدار جُوانویه‌ موسیقى‌دان‌ [[زرتشت|زرتشتى‌]] که‌ آوازه‌اش‌ را در ری‌ شنیده‌ بوده‌، رهسپار اُبُلّه‌ شود.<ref>ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۸؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۸-۳۲۹؛ قس‌: فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۱۶.</ref>
 +
 
 +
ابراهیم‌ چندی‌ در جوار وی‌ به‌ سر برد و از او تعلیم‌ موسیقى‌ گرفت‌.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۵۸-۱۵۹؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۹.</ref> ظاهراً وی‌ طى‌ همین‌ مدت‌ در موسیقى‌ و خنیاگری‌ آوازه‌ای‌ بلند یافته‌ بوده‌ است‌، چه‌ توجه‌ محمد بن‌ سلمان‌ بن‌ على‌ والى‌ [[بصره|بصره‌]] یا برادرش‌ على‌ بن‌ سلیمان‌ را (ظاهراً توسط جُوانویه‌) به‌ خود جلب‌ کرده‌ و مدتى‌ در ملازمت‌ وی‌ به‌ سر برده‌ و در مقام‌ خیناگر بارگاه‌ وی‌ از عزت‌ و احترامى‌ وافر برخوردار بوده‌ است‌.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۵۹-۱۶۰؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۹.</ref> با این‌ حال‌ به‌ نقل‌ از وی‌ روایت‌ کرده‌اند که‌ مایل‌ نبوده‌ است‌ که‌ موسیقى‌ و آواز را وسیله امرار معاش‌ سازد و ترجیح‌ مى‌داده‌ است‌ که‌ به‌ شهر خود کوفه‌ بازگردد.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۵۹؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۹.</ref> پس‌ از چندی‌ [[مهدی (خلیفه عباسی)|مهدی‌ عباسى‌]] که‌ آوازه او را شنیده‌ بود، وی‌ را به‌ [[بغداد]] پایتخت‌ عباسیان‌ فراخواند.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۵۹؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۹.</ref>
 +
 
 +
عزیمت‌ وی‌ به‌ بغداد و ورودش‌ به‌ بارگاه‌ مهدی‌ سرآغاز دوران‌ ثروت‌ و عزت‌ است‌ که‌ تا پایان‌ عمر وی‌ ادامه‌ یافت‌. این‌ دوره‌ از زندگى‌ او که‌ یکسره‌ در بغداد و در ملازمت‌ سه‌ تن‌ از خلفای‌ عباسى‌ سپری‌ گشت‌، سرشار از کامیابى‌ است‌، گرچه‌ مهدی‌ خلیفه‌ گه‌گاه‌ به‌ کیفر [[شراب خواری|شرابخواری‌]] او را گرفتار تازیانه‌ و سیاهچال‌ مى‌ساخت‌.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۶۰-۱۶۱.</ref>
 +
 
 +
تاریخ‌ ورود ابراهیم‌ به‌ بغداد روشن‌ نیست‌، اما از پاره‌ای‌ قرائن‌ مى‌توان‌ به‌ تقریب‌ زمان‌ آن‌ را مشخص‌ کرد. مى‌دانیم‌ که‌ آمدن‌ ابراهیم‌ به‌ بغداد مقارن‌ دوران‌ خلافت‌ مهدی‌ عباسى‌ بوده‌ است‌؛ پس‌ با توجه‌ به‌ تاریخ‌ آغاز خلافت‌ مهدی‌ (۱۵۸ق‌) به‌ یقین‌ مى‌توان‌ گفت‌ که‌ ورود ابراهیم‌ به‌ پایتخت‌ پس‌ از این‌ تاریخ‌، یعنى‌ پس‌ از ۲۳ سالگى‌ وی‌ بوده‌ است‌.
 +
 
 +
دوره نخست‌ زندگى‌ ابراهیم‌ که‌ عمدتاً به‌ سفر و فراگیری‌ موسیقى‌ گذشته‌ تا سى‌ و چند سالگى‌ وی‌ یعنى‌ تا زمان‌ ورودش‌ به‌ بغداد ادامه‌ داشته‌ است‌.<ref>سلطانى‌، موسیقى‌ و موسیقى‌ شناسان‌ ایران‌، (۱،۲)، ص۴۰، حاشیه‌.</ref>
 +
 
 +
در بغداد در حضور مهدی‌ که‌ خود شیفته موسیقى‌ بود<ref>فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۹۳.</ref> آواز مى‌خواند.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۶۰؛ ابن‌ خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۲؛ صفدی‌، الوافى‌ بالوفیات، ج۶، ص۹۹؛ یافعى‌، مرآةالجنان؛ عامری‌، غربال‌ الزمان‌، ص۱۷۵؛ ابن‌ عماد، شذرات‌ الهذب، ۱/۳۱۹.</ref> وی‌ پس‌ از فُلَیح‌ بن‌ ابى‌ العَوْراء و سَیاط سومین‌ موسیقى‌ دانى‌ بود که‌ به‌ بارگاه‌ مهدی‌ راه‌ مى‌یافت‌.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۶۰؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۹.</ref> سَیاط نسبت‌ به‌ وی‌ سمت‌ استادی‌ داشت‌.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۶، ص۱۵۲؛ فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ۱۱۶؛ دانش‌ پژوه‌، مداومت‌ در اصول‌ موسیقى‌ ایران‌، ص۹.</ref> چنانکه‌ پس‌ از مرگ‌ وی‌ نیز به‌ مناسبتى‌ او را سخت‌ ستود.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۶، ص۱۵۳؛ قس‌: فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ۱۱۳.</ref> ابراهیم‌ در بارگاه‌ مهدی‌ از مقام‌ و منزلتى‌ والا برخوردار بود<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۵۹؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۹.</ref> و با فرزندان‌ وی‌ [[هادی (خلیفه عباسی)|موسى‌]] و [[هارون الرشید|هارون‌]] نیز روابطى‌ نزدیک‌ داشت‌، چنانکه‌ در مجالس‌ بزم‌ آنان‌ شرکت‌ مى‌جست‌ اما مهدی‌ با آنکه‌ دلبسته موسیقى‌ و آواز بود و خود نیز صدایى‌ دلنشین‌ داشت‌،<ref>فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۹۳.</ref> همنشینى‌ فرزندان‌ خود را با خنیاگران‌، زیبندة ایشان‌ نمى‌یافت‌ و از آنجا که‌ ابراهیم‌ در باده‌ گساری‌ افراط میکرد، مهدی‌ که‌ ظاهراً اهل‌ باده‌ نوشى‌ نبود او را از همنشینى‌ با فرزندانش‌ منع‌ کرد و چون‌ ابراهیم‌ به‌ فرمان‌ وی‌ وقعى‌ ننهاد، دستور داد تا او را تازیانه‌ زدند و به‌ زندان‌ افکندند. البته‌ مهدی‌ چندی‌ بعد او را رها ساخت‌ اما سوگندش‌ داد که‌ دیگر با موسى‌ و هارون‌ معاشرت‌ نداشته‌ باشد.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۶۰-۱۶۲؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۳۰-۳۲۱.</ref>
 +
 
 +
گفتنى‌ است‌ که‌ ابن‌ جامع‌ دیگر موسیقى‌دان‌ برجسته روزگار مهدی‌ نیز در این‌ ماجرا همراه‌ ابراهیم‌ بود و همچون‌ وی‌ مورد خشم‌ مهدی‌ قرار گرفت‌، اما چون‌ نسب‌ قریشى‌ داشت‌، خلیفه‌ از مجازات‌ او درگذشت‌ و تنها به‌ تبعید او از بغداد اکتفا کرد.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۶، ص۳۰۳؛ قس‌: فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۱۵.</ref> ابراهیم‌ در دوران‌ کوتاه‌ خلافت‌ [[هادی (خلیفه عباسی)|موسى‌ الهادی‌]] (۱۶۹-۱۷۰ق‌) فرزند مهدی‌ مال‌ و حشمت‌ فراوان‌ بدست‌ آورد، چه‌ هادی‌ به‌ جبران‌ جفایى‌ که‌ در دوران‌ خلافت‌ پدرش‌ بر ابراهیم‌ رفته‌ بود، او را سخت‌ اکرام‌ کرد و پاداشهای‌ گران‌ داد.<ref>ابوالفرج‌، اغانی،ج۵، ص۱۶۳؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۳۱.</ref> وی‌ و ابن‌ جامع‌ و حَکم‌ الوادی‌، سه موسیقى‌دان‌ محبوب‌ هادی‌ بودند.<ref>فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۹۳.</ref>
 +
 
 +
در دوران‌ خلافت‌ [[هارون الرشید|هارون‌ الرشید]] (۱۷۰-۱۹۳ق‌) ابراهیم‌ به‌ اوج‌ شهرت‌ و کامیابى‌ رسید. درباره روابط میان‌ ابراهیم‌ و هارون‌ روایات‌ بسیاری‌ نقل‌ شده‌ است‌، چنانکه‌ از میان‌ بیش‌ از ۲۰۰ روایت‌ کوتاه‌ و بلندی‌ که‌ [[ابوالفرج اصفهانی|صاحب‌ اغانى‌]] در شرح‌ احوال‌ ابراهیم‌ نقل‌ کرده‌، بیش‌ از یک‌ سوم‌ به‌ زندگى‌ وی‌ در این‌ دوره‌ مربوط مى‌شود.
 +
 
 +
گویند نخستین‌ خنیاگری‌ که‌ پس‌ از به‌ خلافت‌ رسیدن‌ هارون‌ در حضور وی‌ آواز خوانده‌، ابراهیم‌ بوده‌ است‌.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۰۳-۲۰۴.</ref> نیز وی‌ را نخستین‌ شاعری‌ دانسته‌اند که‌ پس‌ از به‌ خلافت‌ رسیدن‌ هارون‌ الرشید با سرودن‌ مدیحه‌ای‌ از او صله‌ گرفته‌ است‌.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۴۲.</ref> وی‌ در این‌ دوره‌ که‌ مصادف‌ با دو دهه آخر عمرش‌ بود، از هنرمندان‌ طراز اول‌ بارگاه‌ هارون‌ الرشید محسوب‌ مى‌شد.<ref>جاحظ، التاج، ص۳۷-۳۸؛ ابن‌ عبدربه‌، العقد الفرید، ج۶، ص۳۱؛ ابشیهى‌، المستطرف‌ فى‌ کل‌ فن‌ مستظرف، ج۱، ص۱۷۰.</ref>
 +
 
 +
از میان‌ این‌ هنرمندان‌ به‌ ویژه‌ باید از یحیى‌ مکى‌ نام‌ برد که‌ استاد موسیقى‌ کهن‌ عرب‌ بود و ابراهیم‌ سنن‌ موسیقى‌ حجازی‌ را نزد وی‌ آموخت‌.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۶، ص۱۷۵؛ قارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۱۳.</ref> ابراهیم‌ که‌ موسیقى‌دان‌ محبوب‌ هارون‌ شمرده‌ مى‌شد، در سفر و حضر ملازم‌ و همنشین‌ وی‌ بود و لقب‌ ندیم‌ را نیز از همینجا داشت‌.<ref>فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۱۶.</ref> علاقه هارون‌ به‌ وی‌ و هنرش‌ چنان‌ بود که‌ او همواره‌ مى‌بایست‌ آماده باریابى‌ به‌ حضور خلیفه‌ و عرضه هنرش‌ باشد، گرچه‌ این‌ دلبستگى‌ مانع‌ از آن‌ نبود که‌ هارون‌ گاه‌ همچون‌ پدرش‌، به‌ دلائل‌ مختلف‌ بر وی‌ خشم‌ گیرد و روانه محبسش‌ سازد.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۶۶، ۲۲۰.</ref> در یکى‌ از این‌ موارد دوستش‌ ابوالعتاهیه‌، شاعر معروف‌، [[شعر|شعری‌]] در ستایش‌ وی‌ سرود و در آن‌ حبس‌ ابراهیم‌ را حبس‌ «شادی‌» و فقدان‌ وی‌ را مایه تلخکامى‌ خواند.<ref>ص‌۲۲۰؛ خطیب‌، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۷؛ ابن‌ خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۳.</ref>
 +
 
 +
دلبستگى‌ خلفا به‌ ویژه‌ هارون‌ به‌ ابراهیم‌ گذشته‌ از مقام‌ و منزلت‌ والا، ثروتى‌ عظیم‌ نیز به‌ وی‌ ارزانى‌ کرد.<ref>ذهبى‌، سیراعلام‌ النبلاء، ج۹، ص۸۰، ابن‌ کثیر، البدایة، ج۹، ص۲۰۰.</ref> به‌ روایت‌ پسرش‌ اسحاق‌، دارایى‌ وی‌ افزون‌ بر مقرری‌ ماهانه ۱۰ هزار درهم و عواید مستغلاتش‌ و صله‌های‌ گرانبهایى‌ که‌ از بزرگان‌ مى‌گرفته‌ به‌ ۲۴ میلیون‌ درهم‌ مى‌رسیده‌ است‌.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۶۳؛ ابن‌ کثیر، البدایة، ج۹، ص۲۰۰-۲۰۱؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، النجوم‌ الزاهرة، ج۲، ص۱۲۶؛ فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۱۷.</ref> گویند: در بغداد خانه‌ای‌ مُزین‌ به‌ فرشهای‌ ابریشمین‌ داشت‌ که‌ در وسعت‌ و نیکویى‌ بى‌همتا بوده‌ است‌.<ref>ابن‌ عبدربه‌، العقد الفرید، ج۶، ص۳۲؛ فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۱۷.</ref> جاه‌ و منزلت‌ ابراهیم‌ در دربار هارون‌ تا پایان‌ عمر وی‌ پایدار بود. حتى‌ گویند هنگامى‌ که‌ در اواخر عمر به‌ سبب‌ بیماری‌ از خدمت‌ در دربار کناره‌ گرفت‌ و خانه‌نشین‌ شد، هارون‌ شخصاً از وی‌ [[عیادت بیماران|عیادت‌]] کرد.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۵۳؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۴۱؛ فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۱۷.</ref>
 +
 
 +
ابراهیم‌ در مدت‌ خدمت‌ در دستگاه‌ خلافت‌ [[بغداد]] با برمکیان‌ نیز پیوندهای‌ نزدیک‌ و دوستانه‌ داشت‌. دوستى‌ وی‌ با ایشان‌ نه‌ تنها از روایات‌ متعددی‌ که‌ [[ابوالفرج اصفهانی|ابوالفرج‌]] در این‌ باره‌ نقل‌ کرده‌ که‌ از شعری‌ نیز که‌ ابراهیم‌ پس‌ از به‌ خلافت‌ رسیدن‌ هارون‌ در مدح‌ وی‌ سروده‌، آشکار است‌. در این‌ مدیحه‌ که‌ پیش‌تر بدان‌ اشاره‌ شد، ابراهیم‌ پس‌ از تحسین‌ هارون‌ انتخاب‌ یحیى‌ برمکى‌ را به‌ وزارت‌ مى‌ستاید.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۴۲؛ طبری‌، تاریخ‌، ج۸، ص۲۳۳؛ مسعودی‌، مروج‌ الذهب‌، ج۶، ص۲۸۸-۲۸۹؛ ابن‌ اثیر،  الکامل، ج۶، ص۱۰۸.</ref>
 +
 
 +
با آنکه‌ ابراهیم‌ دو سه‌ دهه آخر عمر خود را یکسره‌ در بغداد و در ملازمت‌ خلفای‌ عباسى‌ به‌ ویژه‌ هارون‌ سپری‌ کرده‌ است‌، از پاره‌ای‌ روایات‌ چنین‌ برمى‌آید که‌ در این‌ سالها گاه‌ سفرهایى‌ نیز به‌ سرزمینهای‌ دیگر به‌ ویژه‌ [[ایران|ایران‌]] و [[حجاز]] داشته‌ است‌، فى‌ المثل‌ از روایت‌ در اغانى‌<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۸۸-۱۸۹</ref> چنین‌ برمى‌آید که‌ سفری‌ به‌ ری‌ کرده‌ و در آن‌ شهر تصادفاً با کنیزی‌ از شاگردان‌ قدیمیش‌ ملاقات‌ نموده‌ است‌.
 +
 
 +
البته‌ بعید مى‌نماید که‌ این‌ خبر مربوط به‌ دوره نخست‌ زندگى‌ وی‌ یعنى‌ روزگاری‌ باشد که‌ در پى‌ فراگیری‌ موسیقى‌ به‌ شهرهای‌ مختلف‌ و از آن‌ جمله‌ ری‌ سفر مى‌کرده‌ است‌، چه‌ در نخستین‌ سفرش‌ به‌ ری‌ او خود شاگردی‌ بیش‌ نبوده‌ است‌. در دو سفر دیگر نیز یکى‌ به‌ طوس‌ <ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۶۸-۱۶۹.</ref> و دیگری‌ به‌ شام‌، <ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۰۳.</ref> او را همراه‌ و همدم‌ هارون‌ مى‌یابیم‌. افزون‌ بر این‌ دو روایت‌ دیگر حضور او را در [[مکه‌]]<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۲۲-۲۲۳.</ref> و مدینه‌ <ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۵۱.</ref> نشان‌ مى‌دهد. ریبرا (ص‌ روایت‌ اخیر و نیز روایتى‌ دیگر از<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۰۲.</ref> را دال‌ بر کوشش‌ ابراهیم‌ در گردآوری‌ ترانه‌های‌ عامیانة عرب‌ و فراگیری‌ موسیقى‌ کهن‌ حجازی‌ دانسته‌ است‌.
 +
 
 +
روایات‌ دیگری‌ نیز در دست‌ است‌ که‌ به‌ طور ضمنى‌ حضور او را در [[مکه‌]] در حج‌ سال‌ ۱۸۶ق‌، یعنى‌ دو سال‌ پیش‌ از مرگش‌ نشان‌ می دهد. هارون‌ در این‌ سفر برای‌ خلافت‌ سه فرزندش‌ به‌ ترتیب‌ [[امین (خلیفه عباسی)|امین‌]] و [[مأمون|مأمون‌]] و قاسم‌ [[بیعت|بیعت‌]] مجدد گرفت‌ و فرمان‌ داد که‌ بیعت‌نامه‌ را در کعبه‌ بیاویزند و ابراهیم‌ نیز که‌ ظاهراً در این‌ سفر در رکاب‌ هارون‌ بود، شعری‌ در ستایش‌ این‌ بیعت‌ سروده‌ است‌.<ref>طبری‌، تاریخ، ج۸، ص۲۸۶؛ ازدی‌، تاریخ‌ الموصل، ج۱۳، ص۳۰۲؛ مقدسى‌، البدء والتاریخ، ج۶، ص۱۰۶؛ العیون‌ والحدائق‌، ج۳، ص۳۰۴-۳۰۵؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌،النجوم‌ الزاهرة، ج۲، ص۱۱۹.</ref>
 +
 
 +
ابراهیم‌ موصلی شاگردان‌ برجسته‌ای‌ نیز تربیت‌ کرده‌ است‌. از آن‌ جمله‌اند: ابوجعفر محمد بن‌ حمزه‌، ابوصَدَقه‌، فرزندش اسحاق‌، بَرصَوما، زَلْزَل‌ْ برادر زن‌ وی‌، سُلَیم‌ بن‌ سَلاّم‌، عَلُّویه‌، مُخارِق‌، مُعَلَّى‌ بن‌ طَریف‌ و نیز بسیاری‌ کنیزان‌ خنیاگر که‌ از آن‌ میان‌ نیز مى‌توان‌ از بَذْل‌، دَنانیر و مُتیم‌ نام‌ برد.<ref>نک: ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۲۷، ج۶، ص۱۶۴، ص۲۳۹-۲۴۰، ج ۷، ص۲۹۳، ج۱۱، ص۳۳۳، ج۱۵، ص۳۵۶، ج۱۷،ص۷۵، ج۱۸، ص۶۵؛ قس‌: ریبرا، ص۵۰ ؛ فارمر، مصادر موسیقی العربیة، ۱۱۷.</ref>
 +
 
 +
ابراهیم‌ هنرمندی‌ بود که‌ آسودگى‌ و بهره‌ مندی‌ از مواهب‌ زندگى‌ را بر مبارزه‌جویى‌ و درگیری‌ در کشاکشهای‌ اجتماعى‌ ترجیح‌ مى‌داد. از سیاست‌ دوری‌ مى‌جست‌، عشرت‌ طلب‌ و کامجوی‌ بود. صفحات‌ اغانى‌ مشحون‌ از ذکر مجالس‌ لهو و کامرانى‌ او و دوستانش‌ در بارگاه‌ خلفاست‌. هنرمندی‌ را از ثروت‌ اندوزی‌ جدا نمى‌دانست‌. چندان که‌ از برکت‌ هنر و قریحه خود ثروتى‌ افسانه‌ای‌ به‌ چنگ‌ آورد و از آنجا که‌ از زیرکى‌ نیز بهره‌ای‌ وافر داشت‌، مى‌ کوشید در کنار بذل‌ و بخششهای‌ فراوان‌<ref>نک: ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۶۹.</ref> از جهالت‌ برخى‌ اعراب‌ توانگر اما ساده‌دل‌ نیز به‌ سود خود و هنرش‌ بهره‌ گیرد.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ص۱۹۰-۱۹۱</ref>
 +
 
 +
او با دینداری‌ و پارسایى‌ میانه‌ای‌ نداشت‌ و در بند رعایت‌ [[حلال|حلال‌]] و [[حرام‌]] نبود. پس‌ از مرگ‌ وی‌، [[دعبل خزاعی|دِعبل‌]] (۱۴۸- ۲۴۶ق‌) در رثایش‌ شعری‌ سرود که‌ شاید بیش‌ از هر توصیف‌ دیگری‌ روشنگر شخصیت‌ و هنر او باشد. در تصاویر این‌ مرثیه‌، تارهای‌ عود، کنیزان‌ خنیانگر، خمهای‌ شراب‌ و مهره‌های‌ شطرنج‌ را مى‌بینیم‌ که‌ در سوگ‌ ابراهیم‌ به‌ عزا نشسته‌اند.<ref>نک: راغب‌، محاضرات‌ الادباء، ج۲، ص۳۱۴؛ دعبل‌، شعر دعبل، ص۲۶۲-۲۶۳. </ref> می توان‌ گفت‌ آنچه‌ این‌ تصاویر بدان‌ اشاره‌ دارند، یعنى‌ نوازندگى‌، خنیاگری‌، باده‌ نوشى‌ و کامرانى‌ و به‌ دیگر سخن‌ موسیقى‌ و لذت‌، اجزاءِ اصلى‌ زندگى‌ و هنر ابراهیم‌ بوده‌ است‌.
 +
 
 +
ابراهیم‌ موصلی در ۱۸۸ق‌. در ۶۳ سالگى‌ در [[بغداد]] درگذشت‌.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۵۵؛ ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۱۵۷؛ خطیب‌، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۷؛ ابن‌ خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۳. </ref> سبب‌ [[مرگ|مرگ‌]] وی‌ را بیماری‌ قولنج‌ دانسته‌اند.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۵۳؛ ابن‌ خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۳؛ صفدی‌، الوافى‌ بالوفیات‌، ج۶، ص۱۰۰؛ یافعى‌، مرآةالجنان، ج۱، ص۴۲۱.</ref> در برخى‌ منابع‌ افزون‌ بر تاریخ‌ یاد شده‌، سال‌ ۲۱۳ق‌. را نیز تاریخ‌ احتمالى‌ وفات‌ وی‌ دانسته‌اند.<ref>خطیب‌، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۷-۱۷۸؛ ابن‌ خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۳؛ صفدی‌، الوافى‌ بالوفیات‌، ج۶، ص۱۰۰؛ یافعى‌، مرآةالجنان، ج۱، ص۴۲۱.</ref> اما همه‌ تاریخ‌ نخست‌ را بر آن‌ ترجیح‌ داده‌اند و هیچ‌ نشانه تاریخى‌ نیز مبنى‌ بر این که‌ وی‌ دوران‌ پس‌ از هارون‌ (د ۱۹۳ق‌) را درک‌ کرده‌ باشد، در دست‌ نیست‌.
 +
 
 +
به‌ روایت‌ بعضى‌ از منابع‌، وفات‌ ابراهیم‌ موصلى‌ با وفات‌ کسائى‌ نحوی‌<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۵۴؛ ابن‌ عبدربه‌، العقد الفرید، ج۵، ص۳۷۷؛ ابن‌ خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۳؛ ابن‌ کثیر، البدایة ، ج۹، ص۲۰۹.</ref> در یک‌ روز روی‌ داده‌ و مأمون‌ نیز به‌ امر هارون‌ بر جنازه‌های‌ ایشان‌ [[نماز میت|نماز]] خوانده‌ است‌.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۵۴؛ ابن‌ عبدربه‌، العقد الفرید، ج۵، ص۳۷۷-۳۷۸؛ سراج‌ قاری‌، مصارع‌ العشاق، ج۱، ص۲۳۱؛ابن‌ تغری‌ بردی‌، النجوم‌ الزاهرة، ج۲، ص۱۱۹؛ قس‌: فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۱۷.</ref> گرچه برخی در صحت‌ آن‌ تردید کرده‌اند.
 +
 
 +
==ویژگی‌های‌ هنری‌ ==
 +
ابراهیم‌ در دورانى‌ مى‌زیست‌ که‌ عموماً آن‌ را «عصر زرین‌» تمدن‌ [[حکومت بنی عباس|عباسى‌]] خوانده‌اند.<ref>فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۹۱.</ref> دورانى‌ که‌ در آن‌ [[بغداد]] باشکوه‌ و ثروت‌ خیره‌کننده‌اش‌ کانون‌ علم‌ و هنر مشرق‌ زمین‌ شده‌ بود و موسیقى‌ عرب‌ نیز در اوج‌ شکوفایى‌ خود بود. ابراهیم‌ که‌ خود در این‌ شکوفایى‌ سهمى‌ بسزا داشته‌ است‌<ref>ابن‌ خلدون‌، مقدمه‌، ۴۲۷؛ بروکلمان‌، تاریخ‌ ملل‌ و دول‌ اسلامى، ص۱۶۲.</ref> طى‌ سفرهای‌ مختلف‌ خود و در محضر استادان‌ گوناگون‌ با سنن‌ موسیقى‌ [[ایران|ایرانى‌]] و عربى‌ آشنا شده‌ و در این‌ هنر تسلط و مهارت‌ یافته‌ بود.<ref>خطیب‌، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۵؛ سمعانى‌، الانساب، ج۱۲، ص۴۸۲، ذهبى‌، سیراعلام‌ النبلاء، ج۹، ص۸۰؛ صفدی‌،  الوافى‌ بالوفیات، ج۶، ص۹۹؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، النجوم‌ الزاهرة، ج۲، ص۱۲۶.</ref> وی‌ یکى‌ از سه موسیقى‌دان‌ نامداری‌ به‌ شمار مى‌رود که‌ در همه مقامهای‌ موسیقى‌ روزگار خود استاد بوده‌اند.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۳۰-۲۳۱.</ref> خنیاگری‌ توانا بود و صدایى‌ بس‌ دلنشین‌ داشت‌<ref>ذهبى‌، سیراعلام‌ النبلاء، ج۹، ص۸۰</ref>، چنانکه‌ گویند: هرگاه‌ آواز او با نوای‌ عود شاگردش‌ زَلْزَل‌ْ همراه‌ مى‌شد، شنوندگان‌ را به‌ وجد مى‌آورد.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۰۱-۲۰۲؛ ابن‌ خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۲؛ صفدی‌، الوافى‌ بالوفیات، ج۶، ص۹۹؛ابن‌ کثیر، البدایة ، ج۹، ص۲۰۹</ref>
 +
 
 +
در نوازندگى‌ چیره‌ دست‌ بود و عود را نیکو مى‌نواخت‌.<ref>ذهبى‌، سیراعلام‌ النبلاء، ج۹، ص۸۰؛ ابن‌ نغری‌ بردی‌، ج۲، ص۲۶۰.</ref> بنابر روایتى‌ مشهور زبردستى‌ و دقت‌ وی‌ در نوازندگى‌ تا اندازه‌ای‌ بوده‌ که‌ مى‌توانسته‌ است‌ از میان‌ گروه‌ بیشماری‌ عود نواز که‌ همگى‌ آهنگ‌ واحدی‌ را مى‌نواخته‌اند، نوازنده‌ای‌ را که‌ خارج‌ مى‌نواخته‌ و حتى‌ زهى‌ را که‌ در عود وی‌ با دیگر زهها همساز نبوده‌ است‌، به‌ دقت‌ تشخیص‌ دهد.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۴۳؛ قس‌: ریبرا، ص۴۹ ؛ فامر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۱۷</ref>
 +
 
 +
در آهنگسازی‌ نیز ابراهیم‌ را بى‌بدیل‌ دانسته‌اند.<ref>ابن‌خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۲؛ یافعى‌، مرآةالجنان‌، ج۱، ص۴۲۰.</ref> به‌ روایت‌ پسرش‌ اسحاق‌، وی‌ در طول‌ فعالیت‌ هنری‌ خود ۹۰۰ آهنگ‌ ساخته‌ بود که‌ از آن‌ میان‌ ۳۰۰ آهنگ‌ به‌ نظر اسحاق‌ بى‌همتا بوده‌ است‌.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۸۷، ریبرا، ص۵۰.</ref> در روایتى‌ دیگر، اسحاق‌ پدر خود را آفریننده ۶۰۰ آهنگ‌ دانسته‌ که‌ او از آن‌ میان‌ ۲۰۰ آهنگ‌ را به‌ سبک‌ موسیقى‌ کهن‌ و به‌ غایت‌ نغز و دلکش‌ یافته‌ است‌.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۲۱، ص۵۶.</ref>  
 +
 
 +
ابراهیم‌ خود درباره روش‌ آهنگسازیش‌ گفته‌ است‌: «نخست‌ هر آنچه‌ فکرم‌ را به‌ خود مشغول‌ مى‌دارد از اندیشه‌ دور مى‌کنم‌ و جلوه‌های‌ طرب‌ را در نظرم‌ مجسم‌ مى‌سازم‌. در این‌ هنگام‌ رشته‌های‌ آهنگ‌ به‌ سویم‌ روان‌ مى‌شوند، پس‌ به‌ هدایت‌ ایقاع‌ به‌ راه‌ آنها مى‌روم‌ و بر آهنگى‌ که‌ خواسته من‌ است‌، دست‌ مى‌یابم‌ و آن‌ را به‌ تکرار مى‌خوانم‌».<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۳۰؛ ریبرا، ص۴۹.</ref>
 +
 
 +
از ابتکارات‌ ابراهیم‌ در موسیقى‌ عرب‌ ابداع‌ مقام‌ ماخوری‌ یا «خفیف‌ ثقیل‌ ثانى‌» است‌ و آن‌ نوعى‌ موسیقى‌ سبک‌ و طرب‌ انگیز بوده‌ که‌ نغمه آن‌ از ۶ مضراب‌ تشکیل‌ مى‌شده‌ است‌: دو مضراب‌ سبک‌ و یک‌ مضراب‌ سنگین‌، سپس‌ سکون‌ و بعد دو مضراب‌ سبک‌ و یک‌ مضراب‌ سنگین‌ دیگر.<ref>نک: فارابى‌، الموسیقى‌ الکبیر، ص۱۰۴۲-۱۰۴۳؛ خوارزمى‌، مفاتیح‌ العلوم‌، ص۲۴۶؛ مسعودی‌، مروج‌ الذهب، ج۸، ص۹۸.</ref> در وجه‌ تسمیة آن‌ گوید که‌ چون‌ ابراهیم‌ در این‌ مقام‌ آوازهای‌ فراوانى‌ در میکده‌ها (ماخورها) مى‌خوانده‌ لاجرم‌ این‌ نوع‌ آهنگ‌ نام‌ ماخوری‌ به‌ خود گرفته‌ است‌. با این همه‌ شباهت‌ لفظى‌ و معنائى‌ دو اصطلاح‌ «ماخور» و «ماهور» در خور تأمل‌ است‌ و پژوهش‌ عمیق‌تری‌ را ایجاب‌ مى‌کند.
 +
 
 +
ابراهیم‌ در روایتى‌ مشهور مدعى‌ شده‌ که‌ ماخوری‌ را [[ابلیس|ابلیس‌]] به‌ وی‌ آموخته‌ است‌.<ref>ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۲۳۱-۲۳۶؛ قس‌: مقری‌، نفح‌ الطیب، ج۴، ص۱۲۲-۱۲۳.</ref> ارتباط با ابلیس‌ نکتة جالبى‌ است‌. با توجه‌ به‌ این که‌ ابراهیم‌ تنها کسى‌ نیست‌ که‌ مدعى‌ ملاقات‌ با ابلیس‌ یا جن‌ شده‌، موسیقى‌دانان‌ دیگری‌ نیز چون‌ شاگردش‌ زَرْیاب‌ (ه م‌) برجسته‌ترین‌ موسیقى‌دان‌ اندلس‌ پسرش‌ اسحاق‌، ابراهیم‌ بن‌ مهدی‌ و حتى‌ برخى‌ موسیقى‌دانان‌ معاصر اروپا و به‌ طور کلى‌ غالب‌ هنرمندان‌ بزرگ‌ ادعاهایى‌ از این‌ دست‌ کرده‌اند.<ref>نک: مقری‌، نفح‌ الطیب، ج۴، ص۱۲۲-۱۲۳؛ باربیه‌ دومنار، ص۳۰۷؛ ریبرا، ص۱۰۳؛ شیلُوا، ص۱۹۵، حاشیه‌.</ref> بعید نیست‌ که‌ این گونه‌ ادعاها با الهامات‌ و تجربه‌های‌ روحى‌ این‌ هنرمندان‌ مرتبط بوده‌ باشد. چنانکه‌ به‌ گفته حسن‌ کاتب‌ <ref>حسن‌ کاتب‌، کمال‌ ادب‌ الغناء، ص‌۱۳۸-۱۳۹.</ref>برخى‌ منشأ موسیقى‌ را گاه‌ در ابلیس‌ جست‌وجو مى‌کرده‌اند.
 +
 
 +
معروف‌ است‌ که‌ هارون‌ الرشید ابراهیم‌ را مأمور ساخته‌ بود که‌ به‌ یاری‌ این‌ جامع‌ و فُلَیح‌ بن‌ ابى‌ العَورا، ۱۰۰ ترانه‌ از زیباترین‌ آن‌ روزگار را برای‌ او گردآوری‌ کنند.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۱، ص۷-۹؛ قس‌؛ ریبرا، ص۹۴؛ فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۲۲؛ فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۱۹.</ref> مجموعه‌ای‌ که‌ این‌ سه تن‌ فراهم‌ آوردند بعدها مبنای‌ اغانى‌ [[ابوالفرج اصفهانی|ابوالفرج‌ اصفهانى‌]] شد. ابوالفرج‌ ترانه‌های‌ مزبور را همراه‌ با اطلاعاتى‌ درباره «ایقاع‌» و «اصبع‌» خاص‌ هر آهنگ‌ و نیز زندگى‌نامه سراینگان‌ اشعار و سازندگان‌ آهنگها در اغانى‌ گردآوری‌ کرده‌ است‌.<ref>نک: بلاشر، تاریخ‌ ادبیات‌ عرب، ج۱، ص۲۱۱ به‌ بعد.</ref>
 +
 
 +
ابراهیم‌ نخستین‌ موسیقى‌دانى‌ است‌ که‌ به‌ کنیزان‌ سفیدپوست‌ تعلیم‌ نوازندگى‌ و خنیاگری‌ داده‌ است‌.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۷۰؛ قس‌: فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۰۲.</ref> وی‌ در این‌ کار افزون‌ بر ملاحظات‌ هنری‌، منافع‌ مادی‌ خود را نیز در نظر داشت‌، چه‌ نوازندگى‌ و خنیاگری‌ ارزش‌ و اعتبار کنیزان‌ سفیدپوست‌ را که‌ خود بهائى‌ گران‌ داشتند، دوچندان‌ مى‌کرد.<ref>ریبرا، ص۴۶.</ref> در واقع‌ تربیت‌ و فروش‌ کنیزان‌ سفیدپوست‌ که‌ ابراهیم‌ و یزید حَوراء موسیقى‌دان‌ برجسته دربار [[مهدی (خلیفه عباسی)|مهدی‌]] و [[هارون الرشید|هارون‌]]، مشترکاً بدان‌ مى‌پرداختند<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۳، ص۲۵۱.</ref> از منابع‌ مهم‌ درآمد ابراهیم‌ محسوب‌ مى‌شد.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۶۳.</ref>
 +
 
 +
در تاریخ‌ موسیقى‌ شرق‌ اسلامى‌، ابراهیم‌ نماینده سنت‌ کهن‌ موسیقى‌ عرب‌ به‌ شمار مى‌رود و این‌ نکته‌ای‌ است‌ درخور تأمل‌، چه‌ وی‌ و پسرش‌ اسحاق‌ که‌ خود بعدها نامورترین‌ نمانیده این‌ سنت‌ کهن‌ و بزرگ‌ترین‌ استاد موسیقى‌ در عصر خود و بلکه‌ در تمامى‌ تاریخ‌ اسلام‌ شدند،<ref> نک: فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۲۶-۱۲۴.</ref> تبار ایرانى‌ داشتند و طبعاً موسیقى‌ ایرانى‌ را نیک‌ مى‌شناختند. با این همه‌ چون‌ شیفته موسیقى‌ کهن‌ عرب‌ بودند به‌ روش‌ موسیقى‌دانان‌ [[حجاز]] که‌ گاهواره هنر عرب‌ شمرده‌ مى‌شد<ref>فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۹۱.</ref> سخت‌ پای‌ بند بودند و تخطى‌ از آن‌ را مجاز نمى‌دانستند.
 +
 
 +
ظاهراً دلبستگى‌ ابراهیم‌ به‌ موسیقى‌ کهن‌ عرب‌ همچون‌ پاره‌ای‌ خصوصیات‌ دیگر وی‌ با محیط تربیتى‌ و نیز خوی‌ و خصلت‌ او بى‌ارتباط نبوده‌ است‌. او «عجم‌»ی‌ بود که‌ از اوان‌ کودکى‌ جذب‌ فرهنگ‌ عربى‌ِ زادگاه‌ خود [[کوفه]] شده‌ بود. با آنکه‌ پدر و مادرش‌ ایرانى‌ بودند، در خانواده‌ای‌ عرب‌ پرورش‌ یافته‌ و با زبان‌ و سنن‌ قومى‌ عرب‌ خو گرفته‌ بود. دوران‌ کودکى‌ و نوجوانى‌ او یکسره‌ به‌ دور از سرزمین‌ پدریش‌ سپری‌ شده‌ بود.
  
==مآخذ==
+
ابراهیم‌ در [[شعر]] نیز صاحب‌ ذوق‌ بوده‌ و منابع‌ مختلف‌ به‌ این‌ نکته‌ اشاره‌ کرده‌اند.<ref>ابوالفرج‌، اغانی، ۵/۱۶۹-۱۷۰؛ خطیب‌، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۵؛ سمعانى‌، الانساب، ج۱۲، ص۴۸۲؛ ذهبى‌، ج۸، ص۹۸.</ref> تنها [[ابوالفرج اصفهانی|ابوالفرج‌]] حدود ۱۳۰ [[بیت (شعر)|بیت‌]] از اشعار وی‌ را عمدتاً در جلدهای‌ ۵ و ۶ اغانى‌ نقل‌ کرده‌ است‌. این‌ سروده‌ها که‌ از قطعات‌ کوچک‌ ۲ تا ۶ بیتى‌ تشکیل‌ شده‌اند، معمولاً مضامینى‌ ساده‌ و اوزانى‌ پُر ایقاع‌ دارند و مى‌توان‌ آنها را از زمره اشعار ساده‌ و ترانه‌وار شعرای‌ «نوخاسته‌» به‌ شمار آورد. وی‌ این‌ سروده‌ها را اغلب‌ دستمایه ترانه‌های‌ خود مى‌ساخته‌ است‌.  
ابشيهى‌، محمد، المستطرف‌ فى‌ كل‌ فن‌ مستظرف‌، قاهره‌، 1371ق‌/ 1952م‌؛ ابن‌ اثير، الكامل‌، بيروت‌، 1385ق‌/1965م‌؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌ الزاهرة، قاهره‌، 1349ق‌/1930م‌؛ ابن‌ خلدون‌، مقدمه‌، بيروت‌، داراحياء التراث‌ العربى‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌ الاعيان‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1398ق‌/1978م‌؛ ابن‌ عبدربه‌، احمد، العقد الفريد، به‌ كوشش‌ احمد امين‌ و ديگران‌، قاهره‌، 1368ق‌/1949م‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحى‌، شذرات‌ الهذب‌، قاهره‌، 1350ق‌/1931م‌؛ ابن‌ كثير، البداية و النهاية، قاهري‌، 1351- 1358ق‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ ابوالعتاهيه‌، اسماعيل‌، ديوان‌، بيروت‌، 1384ق‌/1946م‌؛ ابوالفرج‌ اصفهانى‌، على‌، اغانى‌، بيرت‌، داراحياء التراث‌ العربى‌؛ ازدي‌، يزيد، تاريخ‌ الموصل‌، به‌ كوشش‌ على‌ حبيبة، قاهره‌، 1387ق‌/1697م‌؛ بروكلمان‌، كارل‌، تاريخ‌ ملل‌ و دول‌ اسلامى‌، ترجمة هادي‌ جزايري‌، تهران‌، 1346ش‌؛ بلاشر، رژي‌، تاريخ‌ ادبيات‌ عرب‌، ترجمة آ. آذرنوش‌، تهران‌، 1363ش‌؛ جاحظ، عمرو، كتاب‌ التاج‌، به‌ كوشش‌ احمد زكى‌ پاشا، قاهره‌، 1322ق‌/1914م‌؛ خانلري‌، پرويز، «ابراهيم‌ ماهان‌ و اسحاق‌ موصلى‌»، مجلة موسيقى‌، دورة سوم‌، شم 40، بهمن‌ 1328ش‌؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 1931م‌؛ خوارزمى‌، محمد، مفاتيح‌ العلوم‌، به‌ كوشش‌ فان‌ فلوتن‌، ليدن‌، 1895م‌؛ دانش‌ پژوه‌، محمد تقى‌، مداومت‌ در اصول‌ موسيقى‌ ايران‌، 1355ش‌؛ دعبل‌ بن‌ على‌ خزائى‌، شعر دعبل‌، به‌ كوشش‌ عبدالكريم‌ الاشتر، دمشق‌، 1403ق‌/1983م‌؛ ذهبى‌، شمس‌ الدين‌ محمد، سيراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ الارنؤط و كامل‌ الخراط، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ راغب‌ اصفهانى‌، حسين‌، محاضرات‌ الادباء، قاهره‌، 1287ق‌/1870م‌؛ سراج‌ قاري‌ء، جعفر، مصارع‌ العشاق‌، بيروت‌، دارصادر؛ سلطانى‌، سلطانعلى‌، «موسيقى‌ و موسيقى‌ شناسان‌ ايران‌»، مهر، س‌ 7، شم 1، 2، مهر و آبان‌ 1321ش‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، به‌ كوشش‌ شرف‌ الدين‌ احمد، حيدرآباد دكن‌، 1401ق‌/1981م‌؛ صفدي‌، خليل‌ بن‌ ابيك‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ س‌. ددرينگ‌، بيروت‌، 1392ق‌/1972م‌؛ طبري‌، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1960- 1968م‌؛ عامري‌، يحيى‌ بن‌ ابى‌ بكر، غربال‌ الزمان‌، به‌ كوشش‌ محمد ناجى‌ زعبى‌ العمر، دمشق‌، 1405ق‌/ 1985م‌؛ العيون‌ و الحدائق‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌ و دي‌يونگ‌، ليدن‌، 1865م‌؛ فارابى‌، محمد، كتاب‌ الموسيقى‌ الكبير، به‌ كوشش‌ غطّاس‌ عبدالملك‌ خشبه‌، قاهره‌، دارالكاتب‌ العربى‌ للطباعة و النشر؛ فرمر، هنري‌ جورج‌، مصادر موسيقى‌ العربية، ترجمة حسين‌ نصار، قاهره‌، مكتبة مصر؛ كاتب‌، حسن‌ احمد، كمال‌ ادب‌ الغناء، به‌ كوشش‌ غطاس‌ عبدالملك‌ خشبه‌، قاهره‌، 1395ق‌/1975م‌؛ مسعودي‌، على‌، مروج‌ الذهب‌، به‌ كوشش‌ باربيه‌ دومنار، پاريس‌، 1871-1874م‌؛ مقدسى‌، مُطَهَّر بن‌ طاهر، البدء و التاريخ‌، به‌ كوشش‌ كلمان‌ هوار، پاريس‌، 1919م‌؛ مقري‌ تلمسانى‌، احمد، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ يوسف‌ الشيخ‌ محمد البقاعى‌، بيروت‌، 1406ق‌/1986م‌؛ نويري‌، احمد، نهايةالادب‌، قاهره‌، وزارة الثقافة والارشاد القومى‌؛ يافعى‌، عبدالله‌، مرآةالجنان‌، حيدرآباد دكن‌، 1334-1349ق‌؛ نيز:
 
Barbier de Meynard, M. C., "Ibrahim fils de Mehdi", J A, vol. XIII, paris, 1869; EI 2 ; Farmer, H. G., History of Arabian Music, London, 1967" K b tib Hasan ibn Ahmad, La perfection des connaissances musicales, ed. Amnon Shiloah, Paris, 1972; Ribera, Julian, Music in Ancient Arabia And Spain, Translated and abridged by Eleanor Hague and Marion Leffingwell, New York, 1970.
 
  
 +
عامری‌<ref>عامری‌، غربال‌ الزمان‌، ص‌۱۷۵.</ref> ابراهیم‌ را صاحب‌ مصنفات‌ بسیار در [[فقه|فقه‌]] و غریب‌ الحدیث‌ نیز شمرده‌ است‌، اما نظر به‌ این که‌ در جای‌ دیگری‌ به‌ مصنفات‌ او اشاره‌ نرفته‌ و نیز با توجه‌ به‌ شناختى‌ که‌ از زندگى‌ و شخصیت‌ ابراهیم‌ داریم‌، این‌ روایت‌ را باید بى‌اساس‌ تلقى‌ کرد.
  
 +
آوازه ابراهیم‌ موصلى‌ به‌ غرب‌ نیز رسیده‌ است‌ و این‌ به‌ برکت‌ کتاب‌ هزار و یک‌ شب‌ است‌ که‌ حکایات‌ ابراهیم‌، گاه‌ در هاله‌ای‌ از افسانه‌ به‌ صفحات‌ آن‌ راه‌ یافته‌ است‌.
 +
==پانویس==
 +
<references />
 
==منابع==
 
==منابع==
*دائره المعارف بزرگ اسلامی، جلد2، صفحه724، مدخل "ابراهیم موصلی" از مهران‌ ارزنده‌، در دسترس در[http://lib.eshia.ir/23022/2/724 کتابخانه مدرسه فقاهت]  بازیابی: 4آذر ماه 1392.
+
*"ابراهیم موصلی"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مهران‌ ارزنده‌، ج۲.
 
+
{{سنجش کیفی
 +
|سنجش=شده
 +
|شناسه= خوب
 +
|عنوان بندی مناسب= خوب
 +
|کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب
 +
|رعایت سطح مخاطب عام= متوسط
 +
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب
 +
|جامعیت= خوب
 +
|رعایت اختصار= متوسط
 +
|سیر منطقی= خوب
 +
|کیفیت پژوهش= خوب
 +
|رده=دارد
 +
}}
 
[[رده:شخصیت ها]]
 
[[رده:شخصیت ها]]
 
[[رده:شعرای عرب]]
 
[[رده:شعرای عرب]]
 +
[[رده:ادیبان]]
 +
[[رده:هنرمندان مسلمان]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۹ آوریل ۲۰۲۳، ساعت ۱۲:۳۴


Icon-encycolopedia.jpg

این صفحه مدخلی از دائرة المعارف بزرگ اسلامی است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)


«ابراهیم موصلی» (۱۸۸-۱۲۵ ق)، موسیقى‌دان‌، خواننده و شاعر مشهور دربار عباسى‌ است. وی یکى‌ از سه موسیقى‌دان‌ نامداری‌ به‌ شمار مى‌رود که‌ در همه مقامهای‌ موسیقى‌ روزگار خود استاد بوده‌اند. نوازندگى‌، خنیاگری‌، باده‌‌نوشى‌ و کامرانى‌ و به‌ دیگر سخن‌ موسیقى‌ و لذت‌، اجزاءِ اصلى‌ زندگى‌ و هنر او بوده‌ است‌.

زندگی‌نامه

ابواسحاق‌ ابراهیم‌ بن‌ ماهان‌ موصلی، در ۱۲۵ قمری در کوفه به‌ دنیا آمد.[۱] پدر وی‌ ماهان‌ که‌ از نجیب‌ زادگان‌ ایرانى‌[۲] ریبرا و ساکن‌ اَرّجان‌ فارس‌ بود، برای‌ گریز از ستم‌ کارگزاران‌ِ اموی‌ که‌ خراجى‌ سنگین‌ از او مطالبه‌ مى‌کردند، به‌ کوفه‌ مهاجرت‌ کرد[۳] و در آن‌ شهر دختر یکى‌ از دهگانان‌ ایرانى‌ را که‌ همچون‌ خود وی‌ از ستم‌ امویان‌ به‌ کوفه‌ گریخته‌ بود، به‌ زنى‌ گرفت‌.[۴] گرچه‌ از پاره‌ای‌ روایات‌ چنین‌ برمى‌آید که‌ این‌ وصلت‌ پیش‌ از مهاجرت‌ به‌ کوفه‌ و احتمالاً در اَرّجان‌ صورت‌ گرفته‌ بوده‌، چه‌ روایت‌ شده‌ که‌ مادر ابراهیم‌ هنگام‌ خروج‌ از اَرّجان‌ و ورود به‌ کوفه‌ باردار بوده‌ است‌.[۵] ابراهیم‌ زاده این‌ پیوند بود. او دو یا سه‌ ساله‌ بود که‌ پدرش‌ ماهان‌ در اثر ابتلا به‌ طاعون‌ در کوفه‌ درگذشت‌[۶] و خاندان‌ خُزَیمة بن‌ خازم‌ که‌ از تمیمیان‌ بودند، کفالت‌ او و دو برادر صلبى‌ وی‌ را به‌ عهده‌ گرفتند.[۷] و او با فرزندان‌ خُزِیمة بن‌ خازم‌ پرورش‌ یافت‌ و به‌ مکتب‌ رفت‌ و بدین‌ سبب‌ وی‌ را از موالى‌ بنى‌ تمیم‌ شمرده‌اند.[۸]

زندگى‌ ابراهیم‌ موصلی را به‌ طور کلى‌ به‌ دو دوره‌ مى‌توان‌ تقسیم‌ کرد: دوره نخست‌ که‌ در سفرهای‌ گوناگون‌ و با بى‌پیرایگى‌ گذشت‌، تا اواسط عمر وی‌ ادامه‌ داشت‌. اما دوره دوم‌ یکسره‌ در بغداد و در بارگاه‌ پرشکوه‌ خلفای‌ عباسى‌ سپری‌ شد.

گویند در جوانى‌ میلى‌ به‌ فراگیری‌ علم‌ از خود نشان‌ نمى‌داده‌[۹] و ظاهراً در همین‌ دوره‌ شوقى‌ به‌ موسیقى‌ در او پدیدار گشته‌ است‌.[۱۰] علت‌ دلبستگى‌ او را به‌ موسیقى‌ همنشینى‌ با جوانان‌ کوفه‌ دانسته‌اند.[۱۱] روایتى‌ افسانه‌آمیز هم‌ در این‌ باره‌ نقل‌ شده‌ حاکى‌ از آنکه‌ وی‌ در سفر موصل‌ با گروهى‌ همراه‌ شد که‌ راهزنى‌ مى‌کردند و با مالى‌ که‌ از این‌ طریق‌ بدست‌ مى‌آوردند، به‌ باده‌نوشى‌ و آوازخوانى‌ مى‌پرداختند و او در میان‌ ایشان‌ به‌ موسیقى‌ علاقه‌مند شد.[۱۲] اما بستگانش‌ موسیقى‌ و خنیاگری‌ را زیبنده او نمى‌یافتند و عرصه‌ را بر او تنگ‌ مى‌کردند. وی‌ سرانجام‌ نکوهش‌ ایشان‌ را برنتافت‌ و نه‌ تنها از آنان‌ که‌ از زادگاه‌ خود کوفه‌ نیز گریخته‌ روی‌ به‌ جانب‌ موصل‌ آورد.[۱۳]

ظاهراً هدف‌ وی‌ از عزیمت‌ به‌ موصل‌ پرداختن‌ به‌ هنر مورد علاقه‌اش‌ موسیقى‌ بوده‌ است‌،[۱۴] گرچه‌ از پسرش‌ اسحاق‌ روایت‌ کرده‌اند که‌ «طلب‌ روزی‌» او را به‌ موصل‌ کشانده‌ است‌.[۱۵] وی‌ در طول‌ اقامت‌ کوتاه‌ خود در موصل‌ که‌ مدت‌ آن‌ را بین‌ چهار ماه‌ تا یک‌ سال‌ نوشته‌اند[۱۶] به‌ فراگیری‌ موسیقى‌ پرداخت‌.[۱۷]

با توجه‌ به‌ چندگونگى‌ اجتماعى‌ و فرهنگى‌ موصل‌ِ آن‌ روزگار، بعید نیست‌ که‌ در آن‌ مدت‌ علاوه‌ بر موسیقى‌ عربى‌ با موسیقى‌ سرزمین های‌ دیگر نیز آشنا شده‌ باشد.[۱۸] پس‌ از این‌ اقامت‌ کوتاه‌ به‌ کوفه‌ بازگشت‌.[۱۹] معروف‌ است‌ که‌ در بازگشت‌ به‌ کوفه‌ او را موصلى‌ خطاب‌ کردند[۲۰] و از آن‌ پس‌ به‌ موصلى‌ شهرت‌ یافت‌.

دلبستگى‌ ابراهیم‌ به‌ موسیقى‌ سبب‌ شد که‌ وی‌ دیگر بار عزم‌ سفر کند و این‌ بار ظاهراً برای‌ همیشه‌ زادگاه‌ خود کوفه را ترک‌ گوید. او این‌ بار رهسپار ری‌ شد و دیرزمانى‌ در آن‌ شهر زیست‌ و به‌ فراگیری‌ موسیقى‌ ایرانى‌ و عربى‌ همت‌ گماشت‌[۲۱] و در همین‌ شهر با دو زن‌ ایرانى‌ به‌ نامهای‌ دُوشار و شاهَک‌ ازدواج‌ کرد.[۲۲] گویند دُوشار که‌ ظاهراً بیشتر مورد محبت‌ او قرار داشت‌، نوازنده دف‌ بوده‌ و ابراهیم‌ او را در حال‌ نوازندگى‌ و خنیاگری‌ در ری‌ دیده‌ و دلباخته‌اش‌ شده‌ بود.[۲۳] شعری‌ نیز که‌ ابراهیم‌ در ستایش‌ وی‌ سروده‌، سخت‌ معروف‌ است‌.[۲۴]

وی‌ ظاهراً در مدت‌ اقامت‌ در ری‌ در خنیاگری‌ مهارتى‌ یافته‌ بوده‌، چه‌ نقل‌ شده‌ است‌ که‌ یکى‌ از خادمان‌ منصور عباسى‌ را با آواز شیفته خود ساخت‌ و از او صله‌ گرفت‌.[۲۵] این‌ صله‌ که‌ به‌ تصریح‌ خود وی‌ نخستین‌ درآمد او از موسیقى‌ و خنیاگری‌ بود،[۲۶] وی‌ را یاری‌ داد که‌ برای‌ تکمیل‌ هنر خود، از نو بار سفر بربندد و برای‌ دیدار جُوانویه‌ موسیقى‌دان‌ زرتشتى‌ که‌ آوازه‌اش‌ را در ری‌ شنیده‌ بوده‌، رهسپار اُبُلّه‌ شود.[۲۷]

ابراهیم‌ چندی‌ در جوار وی‌ به‌ سر برد و از او تعلیم‌ موسیقى‌ گرفت‌.[۲۸] ظاهراً وی‌ طى‌ همین‌ مدت‌ در موسیقى‌ و خنیاگری‌ آوازه‌ای‌ بلند یافته‌ بوده‌ است‌، چه‌ توجه‌ محمد بن‌ سلمان‌ بن‌ على‌ والى‌ بصره‌ یا برادرش‌ على‌ بن‌ سلیمان‌ را (ظاهراً توسط جُوانویه‌) به‌ خود جلب‌ کرده‌ و مدتى‌ در ملازمت‌ وی‌ به‌ سر برده‌ و در مقام‌ خیناگر بارگاه‌ وی‌ از عزت‌ و احترامى‌ وافر برخوردار بوده‌ است‌.[۲۹] با این‌ حال‌ به‌ نقل‌ از وی‌ روایت‌ کرده‌اند که‌ مایل‌ نبوده‌ است‌ که‌ موسیقى‌ و آواز را وسیله امرار معاش‌ سازد و ترجیح‌ مى‌داده‌ است‌ که‌ به‌ شهر خود کوفه‌ بازگردد.[۳۰] پس‌ از چندی‌ مهدی‌ عباسى‌ که‌ آوازه او را شنیده‌ بود، وی‌ را به‌ بغداد پایتخت‌ عباسیان‌ فراخواند.[۳۱]

عزیمت‌ وی‌ به‌ بغداد و ورودش‌ به‌ بارگاه‌ مهدی‌ سرآغاز دوران‌ ثروت‌ و عزت‌ است‌ که‌ تا پایان‌ عمر وی‌ ادامه‌ یافت‌. این‌ دوره‌ از زندگى‌ او که‌ یکسره‌ در بغداد و در ملازمت‌ سه‌ تن‌ از خلفای‌ عباسى‌ سپری‌ گشت‌، سرشار از کامیابى‌ است‌، گرچه‌ مهدی‌ خلیفه‌ گه‌گاه‌ به‌ کیفر شرابخواری‌ او را گرفتار تازیانه‌ و سیاهچال‌ مى‌ساخت‌.[۳۲]

تاریخ‌ ورود ابراهیم‌ به‌ بغداد روشن‌ نیست‌، اما از پاره‌ای‌ قرائن‌ مى‌توان‌ به‌ تقریب‌ زمان‌ آن‌ را مشخص‌ کرد. مى‌دانیم‌ که‌ آمدن‌ ابراهیم‌ به‌ بغداد مقارن‌ دوران‌ خلافت‌ مهدی‌ عباسى‌ بوده‌ است‌؛ پس‌ با توجه‌ به‌ تاریخ‌ آغاز خلافت‌ مهدی‌ (۱۵۸ق‌) به‌ یقین‌ مى‌توان‌ گفت‌ که‌ ورود ابراهیم‌ به‌ پایتخت‌ پس‌ از این‌ تاریخ‌، یعنى‌ پس‌ از ۲۳ سالگى‌ وی‌ بوده‌ است‌.

دوره نخست‌ زندگى‌ ابراهیم‌ که‌ عمدتاً به‌ سفر و فراگیری‌ موسیقى‌ گذشته‌ تا سى‌ و چند سالگى‌ وی‌ یعنى‌ تا زمان‌ ورودش‌ به‌ بغداد ادامه‌ داشته‌ است‌.[۳۳]

در بغداد در حضور مهدی‌ که‌ خود شیفته موسیقى‌ بود[۳۴] آواز مى‌خواند.[۳۵] وی‌ پس‌ از فُلَیح‌ بن‌ ابى‌ العَوْراء و سَیاط سومین‌ موسیقى‌ دانى‌ بود که‌ به‌ بارگاه‌ مهدی‌ راه‌ مى‌یافت‌.[۳۶] سَیاط نسبت‌ به‌ وی‌ سمت‌ استادی‌ داشت‌.[۳۷] چنانکه‌ پس‌ از مرگ‌ وی‌ نیز به‌ مناسبتى‌ او را سخت‌ ستود.[۳۸] ابراهیم‌ در بارگاه‌ مهدی‌ از مقام‌ و منزلتى‌ والا برخوردار بود[۳۹] و با فرزندان‌ وی‌ موسى‌ و هارون‌ نیز روابطى‌ نزدیک‌ داشت‌، چنانکه‌ در مجالس‌ بزم‌ آنان‌ شرکت‌ مى‌جست‌ اما مهدی‌ با آنکه‌ دلبسته موسیقى‌ و آواز بود و خود نیز صدایى‌ دلنشین‌ داشت‌،[۴۰] همنشینى‌ فرزندان‌ خود را با خنیاگران‌، زیبندة ایشان‌ نمى‌یافت‌ و از آنجا که‌ ابراهیم‌ در باده‌ گساری‌ افراط میکرد، مهدی‌ که‌ ظاهراً اهل‌ باده‌ نوشى‌ نبود او را از همنشینى‌ با فرزندانش‌ منع‌ کرد و چون‌ ابراهیم‌ به‌ فرمان‌ وی‌ وقعى‌ ننهاد، دستور داد تا او را تازیانه‌ زدند و به‌ زندان‌ افکندند. البته‌ مهدی‌ چندی‌ بعد او را رها ساخت‌ اما سوگندش‌ داد که‌ دیگر با موسى‌ و هارون‌ معاشرت‌ نداشته‌ باشد.[۴۱]

گفتنى‌ است‌ که‌ ابن‌ جامع‌ دیگر موسیقى‌دان‌ برجسته روزگار مهدی‌ نیز در این‌ ماجرا همراه‌ ابراهیم‌ بود و همچون‌ وی‌ مورد خشم‌ مهدی‌ قرار گرفت‌، اما چون‌ نسب‌ قریشى‌ داشت‌، خلیفه‌ از مجازات‌ او درگذشت‌ و تنها به‌ تبعید او از بغداد اکتفا کرد.[۴۲] ابراهیم‌ در دوران‌ کوتاه‌ خلافت‌ موسى‌ الهادی‌ (۱۶۹-۱۷۰ق‌) فرزند مهدی‌ مال‌ و حشمت‌ فراوان‌ بدست‌ آورد، چه‌ هادی‌ به‌ جبران‌ جفایى‌ که‌ در دوران‌ خلافت‌ پدرش‌ بر ابراهیم‌ رفته‌ بود، او را سخت‌ اکرام‌ کرد و پاداشهای‌ گران‌ داد.[۴۳] وی‌ و ابن‌ جامع‌ و حَکم‌ الوادی‌، سه موسیقى‌دان‌ محبوب‌ هادی‌ بودند.[۴۴]

در دوران‌ خلافت‌ هارون‌ الرشید (۱۷۰-۱۹۳ق‌) ابراهیم‌ به‌ اوج‌ شهرت‌ و کامیابى‌ رسید. درباره روابط میان‌ ابراهیم‌ و هارون‌ روایات‌ بسیاری‌ نقل‌ شده‌ است‌، چنانکه‌ از میان‌ بیش‌ از ۲۰۰ روایت‌ کوتاه‌ و بلندی‌ که‌ صاحب‌ اغانى‌ در شرح‌ احوال‌ ابراهیم‌ نقل‌ کرده‌، بیش‌ از یک‌ سوم‌ به‌ زندگى‌ وی‌ در این‌ دوره‌ مربوط مى‌شود.

گویند نخستین‌ خنیاگری‌ که‌ پس‌ از به‌ خلافت‌ رسیدن‌ هارون‌ در حضور وی‌ آواز خوانده‌، ابراهیم‌ بوده‌ است‌.[۴۵] نیز وی‌ را نخستین‌ شاعری‌ دانسته‌اند که‌ پس‌ از به‌ خلافت‌ رسیدن‌ هارون‌ الرشید با سرودن‌ مدیحه‌ای‌ از او صله‌ گرفته‌ است‌.[۴۶] وی‌ در این‌ دوره‌ که‌ مصادف‌ با دو دهه آخر عمرش‌ بود، از هنرمندان‌ طراز اول‌ بارگاه‌ هارون‌ الرشید محسوب‌ مى‌شد.[۴۷]

از میان‌ این‌ هنرمندان‌ به‌ ویژه‌ باید از یحیى‌ مکى‌ نام‌ برد که‌ استاد موسیقى‌ کهن‌ عرب‌ بود و ابراهیم‌ سنن‌ موسیقى‌ حجازی‌ را نزد وی‌ آموخت‌.[۴۸] ابراهیم‌ که‌ موسیقى‌دان‌ محبوب‌ هارون‌ شمرده‌ مى‌شد، در سفر و حضر ملازم‌ و همنشین‌ وی‌ بود و لقب‌ ندیم‌ را نیز از همینجا داشت‌.[۴۹] علاقه هارون‌ به‌ وی‌ و هنرش‌ چنان‌ بود که‌ او همواره‌ مى‌بایست‌ آماده باریابى‌ به‌ حضور خلیفه‌ و عرضه هنرش‌ باشد، گرچه‌ این‌ دلبستگى‌ مانع‌ از آن‌ نبود که‌ هارون‌ گاه‌ همچون‌ پدرش‌، به‌ دلائل‌ مختلف‌ بر وی‌ خشم‌ گیرد و روانه محبسش‌ سازد.[۵۰] در یکى‌ از این‌ موارد دوستش‌ ابوالعتاهیه‌، شاعر معروف‌، شعری‌ در ستایش‌ وی‌ سرود و در آن‌ حبس‌ ابراهیم‌ را حبس‌ «شادی‌» و فقدان‌ وی‌ را مایه تلخکامى‌ خواند.[۵۱]

دلبستگى‌ خلفا به‌ ویژه‌ هارون‌ به‌ ابراهیم‌ گذشته‌ از مقام‌ و منزلت‌ والا، ثروتى‌ عظیم‌ نیز به‌ وی‌ ارزانى‌ کرد.[۵۲] به‌ روایت‌ پسرش‌ اسحاق‌، دارایى‌ وی‌ افزون‌ بر مقرری‌ ماهانه ۱۰ هزار درهم و عواید مستغلاتش‌ و صله‌های‌ گرانبهایى‌ که‌ از بزرگان‌ مى‌گرفته‌ به‌ ۲۴ میلیون‌ درهم‌ مى‌رسیده‌ است‌.[۵۳] گویند: در بغداد خانه‌ای‌ مُزین‌ به‌ فرشهای‌ ابریشمین‌ داشت‌ که‌ در وسعت‌ و نیکویى‌ بى‌همتا بوده‌ است‌.[۵۴] جاه‌ و منزلت‌ ابراهیم‌ در دربار هارون‌ تا پایان‌ عمر وی‌ پایدار بود. حتى‌ گویند هنگامى‌ که‌ در اواخر عمر به‌ سبب‌ بیماری‌ از خدمت‌ در دربار کناره‌ گرفت‌ و خانه‌نشین‌ شد، هارون‌ شخصاً از وی‌ عیادت‌ کرد.[۵۵]

ابراهیم‌ در مدت‌ خدمت‌ در دستگاه‌ خلافت‌ بغداد با برمکیان‌ نیز پیوندهای‌ نزدیک‌ و دوستانه‌ داشت‌. دوستى‌ وی‌ با ایشان‌ نه‌ تنها از روایات‌ متعددی‌ که‌ ابوالفرج‌ در این‌ باره‌ نقل‌ کرده‌ که‌ از شعری‌ نیز که‌ ابراهیم‌ پس‌ از به‌ خلافت‌ رسیدن‌ هارون‌ در مدح‌ وی‌ سروده‌، آشکار است‌. در این‌ مدیحه‌ که‌ پیش‌تر بدان‌ اشاره‌ شد، ابراهیم‌ پس‌ از تحسین‌ هارون‌ انتخاب‌ یحیى‌ برمکى‌ را به‌ وزارت‌ مى‌ستاید.[۵۶]

با آنکه‌ ابراهیم‌ دو سه‌ دهه آخر عمر خود را یکسره‌ در بغداد و در ملازمت‌ خلفای‌ عباسى‌ به‌ ویژه‌ هارون‌ سپری‌ کرده‌ است‌، از پاره‌ای‌ روایات‌ چنین‌ برمى‌آید که‌ در این‌ سالها گاه‌ سفرهایى‌ نیز به‌ سرزمینهای‌ دیگر به‌ ویژه‌ ایران‌ و حجاز داشته‌ است‌، فى‌ المثل‌ از روایت‌ در اغانى‌[۵۷] چنین‌ برمى‌آید که‌ سفری‌ به‌ ری‌ کرده‌ و در آن‌ شهر تصادفاً با کنیزی‌ از شاگردان‌ قدیمیش‌ ملاقات‌ نموده‌ است‌.

البته‌ بعید مى‌نماید که‌ این‌ خبر مربوط به‌ دوره نخست‌ زندگى‌ وی‌ یعنى‌ روزگاری‌ باشد که‌ در پى‌ فراگیری‌ موسیقى‌ به‌ شهرهای‌ مختلف‌ و از آن‌ جمله‌ ری‌ سفر مى‌کرده‌ است‌، چه‌ در نخستین‌ سفرش‌ به‌ ری‌ او خود شاگردی‌ بیش‌ نبوده‌ است‌. در دو سفر دیگر نیز یکى‌ به‌ طوس‌ [۵۸] و دیگری‌ به‌ شام‌، [۵۹] او را همراه‌ و همدم‌ هارون‌ مى‌یابیم‌. افزون‌ بر این‌ دو روایت‌ دیگر حضور او را در مکه‌[۶۰] و مدینه‌ [۶۱] نشان‌ مى‌دهد. ریبرا (ص‌ روایت‌ اخیر و نیز روایتى‌ دیگر از[۶۲] را دال‌ بر کوشش‌ ابراهیم‌ در گردآوری‌ ترانه‌های‌ عامیانة عرب‌ و فراگیری‌ موسیقى‌ کهن‌ حجازی‌ دانسته‌ است‌.

روایات‌ دیگری‌ نیز در دست‌ است‌ که‌ به‌ طور ضمنى‌ حضور او را در مکه‌ در حج‌ سال‌ ۱۸۶ق‌، یعنى‌ دو سال‌ پیش‌ از مرگش‌ نشان‌ می دهد. هارون‌ در این‌ سفر برای‌ خلافت‌ سه فرزندش‌ به‌ ترتیب‌ امین‌ و مأمون‌ و قاسم‌ بیعت‌ مجدد گرفت‌ و فرمان‌ داد که‌ بیعت‌نامه‌ را در کعبه‌ بیاویزند و ابراهیم‌ نیز که‌ ظاهراً در این‌ سفر در رکاب‌ هارون‌ بود، شعری‌ در ستایش‌ این‌ بیعت‌ سروده‌ است‌.[۶۳]

ابراهیم‌ موصلی شاگردان‌ برجسته‌ای‌ نیز تربیت‌ کرده‌ است‌. از آن‌ جمله‌اند: ابوجعفر محمد بن‌ حمزه‌، ابوصَدَقه‌، فرزندش اسحاق‌، بَرصَوما، زَلْزَل‌ْ برادر زن‌ وی‌، سُلَیم‌ بن‌ سَلاّم‌، عَلُّویه‌، مُخارِق‌، مُعَلَّى‌ بن‌ طَریف‌ و نیز بسیاری‌ کنیزان‌ خنیاگر که‌ از آن‌ میان‌ نیز مى‌توان‌ از بَذْل‌، دَنانیر و مُتیم‌ نام‌ برد.[۶۴]

ابراهیم‌ هنرمندی‌ بود که‌ آسودگى‌ و بهره‌ مندی‌ از مواهب‌ زندگى‌ را بر مبارزه‌جویى‌ و درگیری‌ در کشاکشهای‌ اجتماعى‌ ترجیح‌ مى‌داد. از سیاست‌ دوری‌ مى‌جست‌، عشرت‌ طلب‌ و کامجوی‌ بود. صفحات‌ اغانى‌ مشحون‌ از ذکر مجالس‌ لهو و کامرانى‌ او و دوستانش‌ در بارگاه‌ خلفاست‌. هنرمندی‌ را از ثروت‌ اندوزی‌ جدا نمى‌دانست‌. چندان که‌ از برکت‌ هنر و قریحه خود ثروتى‌ افسانه‌ای‌ به‌ چنگ‌ آورد و از آنجا که‌ از زیرکى‌ نیز بهره‌ای‌ وافر داشت‌، مى‌ کوشید در کنار بذل‌ و بخششهای‌ فراوان‌[۶۵] از جهالت‌ برخى‌ اعراب‌ توانگر اما ساده‌دل‌ نیز به‌ سود خود و هنرش‌ بهره‌ گیرد.[۶۶]

او با دینداری‌ و پارسایى‌ میانه‌ای‌ نداشت‌ و در بند رعایت‌ حلال‌ و حرام‌ نبود. پس‌ از مرگ‌ وی‌، دِعبل‌ (۱۴۸- ۲۴۶ق‌) در رثایش‌ شعری‌ سرود که‌ شاید بیش‌ از هر توصیف‌ دیگری‌ روشنگر شخصیت‌ و هنر او باشد. در تصاویر این‌ مرثیه‌، تارهای‌ عود، کنیزان‌ خنیانگر، خمهای‌ شراب‌ و مهره‌های‌ شطرنج‌ را مى‌بینیم‌ که‌ در سوگ‌ ابراهیم‌ به‌ عزا نشسته‌اند.[۶۷] می توان‌ گفت‌ آنچه‌ این‌ تصاویر بدان‌ اشاره‌ دارند، یعنى‌ نوازندگى‌، خنیاگری‌، باده‌ نوشى‌ و کامرانى‌ و به‌ دیگر سخن‌ موسیقى‌ و لذت‌، اجزاءِ اصلى‌ زندگى‌ و هنر ابراهیم‌ بوده‌ است‌.

ابراهیم‌ موصلی در ۱۸۸ق‌. در ۶۳ سالگى‌ در بغداد درگذشت‌.[۶۸] سبب‌ مرگ‌ وی‌ را بیماری‌ قولنج‌ دانسته‌اند.[۶۹] در برخى‌ منابع‌ افزون‌ بر تاریخ‌ یاد شده‌، سال‌ ۲۱۳ق‌. را نیز تاریخ‌ احتمالى‌ وفات‌ وی‌ دانسته‌اند.[۷۰] اما همه‌ تاریخ‌ نخست‌ را بر آن‌ ترجیح‌ داده‌اند و هیچ‌ نشانه تاریخى‌ نیز مبنى‌ بر این که‌ وی‌ دوران‌ پس‌ از هارون‌ (د ۱۹۳ق‌) را درک‌ کرده‌ باشد، در دست‌ نیست‌.

به‌ روایت‌ بعضى‌ از منابع‌، وفات‌ ابراهیم‌ موصلى‌ با وفات‌ کسائى‌ نحوی‌[۷۱] در یک‌ روز روی‌ داده‌ و مأمون‌ نیز به‌ امر هارون‌ بر جنازه‌های‌ ایشان‌ نماز خوانده‌ است‌.[۷۲] گرچه برخی در صحت‌ آن‌ تردید کرده‌اند.

ویژگی‌های‌ هنری‌

ابراهیم‌ در دورانى‌ مى‌زیست‌ که‌ عموماً آن‌ را «عصر زرین‌» تمدن‌ عباسى‌ خوانده‌اند.[۷۳] دورانى‌ که‌ در آن‌ بغداد باشکوه‌ و ثروت‌ خیره‌کننده‌اش‌ کانون‌ علم‌ و هنر مشرق‌ زمین‌ شده‌ بود و موسیقى‌ عرب‌ نیز در اوج‌ شکوفایى‌ خود بود. ابراهیم‌ که‌ خود در این‌ شکوفایى‌ سهمى‌ بسزا داشته‌ است‌[۷۴] طى‌ سفرهای‌ مختلف‌ خود و در محضر استادان‌ گوناگون‌ با سنن‌ موسیقى‌ ایرانى‌ و عربى‌ آشنا شده‌ و در این‌ هنر تسلط و مهارت‌ یافته‌ بود.[۷۵] وی‌ یکى‌ از سه موسیقى‌دان‌ نامداری‌ به‌ شمار مى‌رود که‌ در همه مقامهای‌ موسیقى‌ روزگار خود استاد بوده‌اند.[۷۶] خنیاگری‌ توانا بود و صدایى‌ بس‌ دلنشین‌ داشت‌[۷۷]، چنانکه‌ گویند: هرگاه‌ آواز او با نوای‌ عود شاگردش‌ زَلْزَل‌ْ همراه‌ مى‌شد، شنوندگان‌ را به‌ وجد مى‌آورد.[۷۸]

در نوازندگى‌ چیره‌ دست‌ بود و عود را نیکو مى‌نواخت‌.[۷۹] بنابر روایتى‌ مشهور زبردستى‌ و دقت‌ وی‌ در نوازندگى‌ تا اندازه‌ای‌ بوده‌ که‌ مى‌توانسته‌ است‌ از میان‌ گروه‌ بیشماری‌ عود نواز که‌ همگى‌ آهنگ‌ واحدی‌ را مى‌نواخته‌اند، نوازنده‌ای‌ را که‌ خارج‌ مى‌نواخته‌ و حتى‌ زهى‌ را که‌ در عود وی‌ با دیگر زهها همساز نبوده‌ است‌، به‌ دقت‌ تشخیص‌ دهد.[۸۰]

در آهنگسازی‌ نیز ابراهیم‌ را بى‌بدیل‌ دانسته‌اند.[۸۱] به‌ روایت‌ پسرش‌ اسحاق‌، وی‌ در طول‌ فعالیت‌ هنری‌ خود ۹۰۰ آهنگ‌ ساخته‌ بود که‌ از آن‌ میان‌ ۳۰۰ آهنگ‌ به‌ نظر اسحاق‌ بى‌همتا بوده‌ است‌.[۸۲] در روایتى‌ دیگر، اسحاق‌ پدر خود را آفریننده ۶۰۰ آهنگ‌ دانسته‌ که‌ او از آن‌ میان‌ ۲۰۰ آهنگ‌ را به‌ سبک‌ موسیقى‌ کهن‌ و به‌ غایت‌ نغز و دلکش‌ یافته‌ است‌.[۸۳]

ابراهیم‌ خود درباره روش‌ آهنگسازیش‌ گفته‌ است‌: «نخست‌ هر آنچه‌ فکرم‌ را به‌ خود مشغول‌ مى‌دارد از اندیشه‌ دور مى‌کنم‌ و جلوه‌های‌ طرب‌ را در نظرم‌ مجسم‌ مى‌سازم‌. در این‌ هنگام‌ رشته‌های‌ آهنگ‌ به‌ سویم‌ روان‌ مى‌شوند، پس‌ به‌ هدایت‌ ایقاع‌ به‌ راه‌ آنها مى‌روم‌ و بر آهنگى‌ که‌ خواسته من‌ است‌، دست‌ مى‌یابم‌ و آن‌ را به‌ تکرار مى‌خوانم‌».[۸۴]

از ابتکارات‌ ابراهیم‌ در موسیقى‌ عرب‌ ابداع‌ مقام‌ ماخوری‌ یا «خفیف‌ ثقیل‌ ثانى‌» است‌ و آن‌ نوعى‌ موسیقى‌ سبک‌ و طرب‌ انگیز بوده‌ که‌ نغمه آن‌ از ۶ مضراب‌ تشکیل‌ مى‌شده‌ است‌: دو مضراب‌ سبک‌ و یک‌ مضراب‌ سنگین‌، سپس‌ سکون‌ و بعد دو مضراب‌ سبک‌ و یک‌ مضراب‌ سنگین‌ دیگر.[۸۵] در وجه‌ تسمیة آن‌ گوید که‌ چون‌ ابراهیم‌ در این‌ مقام‌ آوازهای‌ فراوانى‌ در میکده‌ها (ماخورها) مى‌خوانده‌ لاجرم‌ این‌ نوع‌ آهنگ‌ نام‌ ماخوری‌ به‌ خود گرفته‌ است‌. با این همه‌ شباهت‌ لفظى‌ و معنائى‌ دو اصطلاح‌ «ماخور» و «ماهور» در خور تأمل‌ است‌ و پژوهش‌ عمیق‌تری‌ را ایجاب‌ مى‌کند.

ابراهیم‌ در روایتى‌ مشهور مدعى‌ شده‌ که‌ ماخوری‌ را ابلیس‌ به‌ وی‌ آموخته‌ است‌.[۸۶] ارتباط با ابلیس‌ نکتة جالبى‌ است‌. با توجه‌ به‌ این که‌ ابراهیم‌ تنها کسى‌ نیست‌ که‌ مدعى‌ ملاقات‌ با ابلیس‌ یا جن‌ شده‌، موسیقى‌دانان‌ دیگری‌ نیز چون‌ شاگردش‌ زَرْیاب‌ (ه م‌) برجسته‌ترین‌ موسیقى‌دان‌ اندلس‌ پسرش‌ اسحاق‌، ابراهیم‌ بن‌ مهدی‌ و حتى‌ برخى‌ موسیقى‌دانان‌ معاصر اروپا و به‌ طور کلى‌ غالب‌ هنرمندان‌ بزرگ‌ ادعاهایى‌ از این‌ دست‌ کرده‌اند.[۸۷] بعید نیست‌ که‌ این گونه‌ ادعاها با الهامات‌ و تجربه‌های‌ روحى‌ این‌ هنرمندان‌ مرتبط بوده‌ باشد. چنانکه‌ به‌ گفته حسن‌ کاتب‌ [۸۸]برخى‌ منشأ موسیقى‌ را گاه‌ در ابلیس‌ جست‌وجو مى‌کرده‌اند.

معروف‌ است‌ که‌ هارون‌ الرشید ابراهیم‌ را مأمور ساخته‌ بود که‌ به‌ یاری‌ این‌ جامع‌ و فُلَیح‌ بن‌ ابى‌ العَورا، ۱۰۰ ترانه‌ از زیباترین‌ آن‌ روزگار را برای‌ او گردآوری‌ کنند.[۸۹] مجموعه‌ای‌ که‌ این‌ سه تن‌ فراهم‌ آوردند بعدها مبنای‌ اغانى‌ ابوالفرج‌ اصفهانى‌ شد. ابوالفرج‌ ترانه‌های‌ مزبور را همراه‌ با اطلاعاتى‌ درباره «ایقاع‌» و «اصبع‌» خاص‌ هر آهنگ‌ و نیز زندگى‌نامه سراینگان‌ اشعار و سازندگان‌ آهنگها در اغانى‌ گردآوری‌ کرده‌ است‌.[۹۰]

ابراهیم‌ نخستین‌ موسیقى‌دانى‌ است‌ که‌ به‌ کنیزان‌ سفیدپوست‌ تعلیم‌ نوازندگى‌ و خنیاگری‌ داده‌ است‌.[۹۱] وی‌ در این‌ کار افزون‌ بر ملاحظات‌ هنری‌، منافع‌ مادی‌ خود را نیز در نظر داشت‌، چه‌ نوازندگى‌ و خنیاگری‌ ارزش‌ و اعتبار کنیزان‌ سفیدپوست‌ را که‌ خود بهائى‌ گران‌ داشتند، دوچندان‌ مى‌کرد.[۹۲] در واقع‌ تربیت‌ و فروش‌ کنیزان‌ سفیدپوست‌ که‌ ابراهیم‌ و یزید حَوراء موسیقى‌دان‌ برجسته دربار مهدی‌ و هارون‌، مشترکاً بدان‌ مى‌پرداختند[۹۳] از منابع‌ مهم‌ درآمد ابراهیم‌ محسوب‌ مى‌شد.[۹۴]

در تاریخ‌ موسیقى‌ شرق‌ اسلامى‌، ابراهیم‌ نماینده سنت‌ کهن‌ موسیقى‌ عرب‌ به‌ شمار مى‌رود و این‌ نکته‌ای‌ است‌ درخور تأمل‌، چه‌ وی‌ و پسرش‌ اسحاق‌ که‌ خود بعدها نامورترین‌ نمانیده این‌ سنت‌ کهن‌ و بزرگ‌ترین‌ استاد موسیقى‌ در عصر خود و بلکه‌ در تمامى‌ تاریخ‌ اسلام‌ شدند،[۹۵] تبار ایرانى‌ داشتند و طبعاً موسیقى‌ ایرانى‌ را نیک‌ مى‌شناختند. با این همه‌ چون‌ شیفته موسیقى‌ کهن‌ عرب‌ بودند به‌ روش‌ موسیقى‌دانان‌ حجاز که‌ گاهواره هنر عرب‌ شمرده‌ مى‌شد[۹۶] سخت‌ پای‌ بند بودند و تخطى‌ از آن‌ را مجاز نمى‌دانستند.

ظاهراً دلبستگى‌ ابراهیم‌ به‌ موسیقى‌ کهن‌ عرب‌ همچون‌ پاره‌ای‌ خصوصیات‌ دیگر وی‌ با محیط تربیتى‌ و نیز خوی‌ و خصلت‌ او بى‌ارتباط نبوده‌ است‌. او «عجم‌»ی‌ بود که‌ از اوان‌ کودکى‌ جذب‌ فرهنگ‌ عربى‌ِ زادگاه‌ خود کوفه شده‌ بود. با آنکه‌ پدر و مادرش‌ ایرانى‌ بودند، در خانواده‌ای‌ عرب‌ پرورش‌ یافته‌ و با زبان‌ و سنن‌ قومى‌ عرب‌ خو گرفته‌ بود. دوران‌ کودکى‌ و نوجوانى‌ او یکسره‌ به‌ دور از سرزمین‌ پدریش‌ سپری‌ شده‌ بود.

ابراهیم‌ در شعر نیز صاحب‌ ذوق‌ بوده‌ و منابع‌ مختلف‌ به‌ این‌ نکته‌ اشاره‌ کرده‌اند.[۹۷] تنها ابوالفرج‌ حدود ۱۳۰ بیت‌ از اشعار وی‌ را عمدتاً در جلدهای‌ ۵ و ۶ اغانى‌ نقل‌ کرده‌ است‌. این‌ سروده‌ها که‌ از قطعات‌ کوچک‌ ۲ تا ۶ بیتى‌ تشکیل‌ شده‌اند، معمولاً مضامینى‌ ساده‌ و اوزانى‌ پُر ایقاع‌ دارند و مى‌توان‌ آنها را از زمره اشعار ساده‌ و ترانه‌وار شعرای‌ «نوخاسته‌» به‌ شمار آورد. وی‌ این‌ سروده‌ها را اغلب‌ دستمایه ترانه‌های‌ خود مى‌ساخته‌ است‌.

عامری‌[۹۸] ابراهیم‌ را صاحب‌ مصنفات‌ بسیار در فقه‌ و غریب‌ الحدیث‌ نیز شمرده‌ است‌، اما نظر به‌ این که‌ در جای‌ دیگری‌ به‌ مصنفات‌ او اشاره‌ نرفته‌ و نیز با توجه‌ به‌ شناختى‌ که‌ از زندگى‌ و شخصیت‌ ابراهیم‌ داریم‌، این‌ روایت‌ را باید بى‌اساس‌ تلقى‌ کرد.

آوازه ابراهیم‌ موصلى‌ به‌ غرب‌ نیز رسیده‌ است‌ و این‌ به‌ برکت‌ کتاب‌ هزار و یک‌ شب‌ است‌ که‌ حکایات‌ ابراهیم‌، گاه‌ در هاله‌ای‌ از افسانه‌ به‌ صفحات‌ آن‌ راه‌ یافته‌ است‌.

پانویس

  1. ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۵؛ ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ۱۵۷؛ خطیب‌، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۵؛ سمعانى‌، الانساب، ج۱۲، ص۴۸۲.
  2. ابوالفرج‌، اغانى،ج۵، ص۱۵۴؛ ابن‌ خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۲؛ یافعى‌، مرآةالجنان، ج۱، ص۴۲۰.
  3. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ص۱۵۷
  4. ابوالفرج‌، اغانى،ج۵، ص۱۵۴
  5. خطیب، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۵؛ سمعانى‌، الانساب، ج۱۲، ص۴۸۲
  6. ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۴-۱۵۵.
  7. همانجا؛ ابن‌ خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۳؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۸.
  8. ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۴-۱۵۵؛ ابن‌ کثیر، البدایة، ج۹، ص۲۰۱.
  9. ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۷.
  10. ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۶.
  11. ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۶؛ خطیب‌، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۵؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۸؛ ذهبى‌، سیراعلام‌ النبلاء، ج۹، ص۸۰؛ ابن‌ کثیر، البدایة، ج۹، ص۲۰۰.
  12. ابوالفرج‌ اغانى، ج۵، ص۱۵۶-۱۵۷؛ ریبرا، همانجا.
  13. ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۶-۱۵۷؛ خطیب‌، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۵؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۸؛ ذهبى‌، سیراعلام‌ النبلاء، ج۹، ص۸۰
  14. ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۷.
  15. خطیب‌، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۵-۱۷۶.
  16. ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۶؛ خطیب‌، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۶؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۸
  17. ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۷.
  18. نک: خانلری‌، مجلة موسیقى(۴۰)، ص۴-۵.
  19. ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۶؛ ابن‌ اثیر، الکامل، ج۶، ص۴۱۱؛ سمعانى‌، الانساب، ج۱۲، ص۴۸۲، نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۸، ابن‌ کثیر، البدایة، ج۹، ص۲۰۰.
  20. ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۶؛ خطیب‌، تاریخ‌ بغداد،، ج۶، ص۱۷۵؛ سمعانى‌، الانساب، ج۱۲، ص۴۸۲؛ ابن‌ اثیر، الکامل، ج۶، ص۴۱۱؛ ابن‌ خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۲.
  21. ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۷-۱۵۸؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۸.
  22. ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۷-۱۵۸.
  23. ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۲۷۱؛ خانلری‌، مجلة موسیقى‌(۴۰)، ص۶-۷.
  24. نک: ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۸
  25. ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۸؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۸.
  26. ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۸؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۸.
  27. ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۱۵۸؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۸-۳۲۹؛ قس‌: فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۱۶.
  28. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۵۸-۱۵۹؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۹.
  29. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۵۹-۱۶۰؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۹.
  30. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۵۹؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۹.
  31. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۵۹؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۹.
  32. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۶۰-۱۶۱.
  33. سلطانى‌، موسیقى‌ و موسیقى‌ شناسان‌ ایران‌، (۱،۲)، ص۴۰، حاشیه‌.
  34. فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۹۳.
  35. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۶۰؛ ابن‌ خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۲؛ صفدی‌، الوافى‌ بالوفیات، ج۶، ص۹۹؛ یافعى‌، مرآةالجنان؛ عامری‌، غربال‌ الزمان‌، ص۱۷۵؛ ابن‌ عماد، شذرات‌ الهذب، ۱/۳۱۹.
  36. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۶۰؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۹.
  37. ابوالفرج‌، اغانی، ج۶، ص۱۵۲؛ فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ۱۱۶؛ دانش‌ پژوه‌، مداومت‌ در اصول‌ موسیقى‌ ایران‌، ص۹.
  38. ابوالفرج‌، اغانی، ج۶، ص۱۵۳؛ قس‌: فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ۱۱۳.
  39. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۵۹؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۲۹.
  40. فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۹۳.
  41. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۶۰-۱۶۲؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۳۰-۳۲۱.
  42. ابوالفرج‌، اغانی، ج۶، ص۳۰۳؛ قس‌: فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۱۵.
  43. ابوالفرج‌، اغانی،ج۵، ص۱۶۳؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۳۱.
  44. فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۹۳.
  45. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۰۳-۲۰۴.
  46. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۴۲.
  47. جاحظ، التاج، ص۳۷-۳۸؛ ابن‌ عبدربه‌، العقد الفرید، ج۶، ص۳۱؛ ابشیهى‌، المستطرف‌ فى‌ کل‌ فن‌ مستظرف، ج۱، ص۱۷۰.
  48. ابوالفرج‌، اغانی، ج۶، ص۱۷۵؛ قارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۱۳.
  49. فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۱۶.
  50. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۶۶، ۲۲۰.
  51. ص‌۲۲۰؛ خطیب‌، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۷؛ ابن‌ خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۳.
  52. ذهبى‌، سیراعلام‌ النبلاء، ج۹، ص۸۰، ابن‌ کثیر، البدایة، ج۹، ص۲۰۰.
  53. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۶۳؛ ابن‌ کثیر، البدایة، ج۹، ص۲۰۰-۲۰۱؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، النجوم‌ الزاهرة، ج۲، ص۱۲۶؛ فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۱۷.
  54. ابن‌ عبدربه‌، العقد الفرید، ج۶، ص۳۲؛ فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۱۷.
  55. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۵۳؛ نویری‌، نهایةالادب، ج۴، ص۳۴۱؛ فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۱۷.
  56. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۴۲؛ طبری‌، تاریخ‌، ج۸، ص۲۳۳؛ مسعودی‌، مروج‌ الذهب‌، ج۶، ص۲۸۸-۲۸۹؛ ابن‌ اثیر، الکامل، ج۶، ص۱۰۸.
  57. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۸۸-۱۸۹
  58. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۶۸-۱۶۹.
  59. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۰۳.
  60. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۲۲-۲۲۳.
  61. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۵۱.
  62. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۰۲.
  63. طبری‌، تاریخ، ج۸، ص۲۸۶؛ ازدی‌، تاریخ‌ الموصل، ج۱۳، ص۳۰۲؛ مقدسى‌، البدء والتاریخ، ج۶، ص۱۰۶؛ العیون‌ والحدائق‌، ج۳، ص۳۰۴-۳۰۵؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌،النجوم‌ الزاهرة، ج۲، ص۱۱۹.
  64. نک: ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۲۷، ج۶، ص۱۶۴، ص۲۳۹-۲۴۰، ج ۷، ص۲۹۳، ج۱۱، ص۳۳۳، ج۱۵، ص۳۵۶، ج۱۷،ص۷۵، ج۱۸، ص۶۵؛ قس‌: ریبرا، ص۵۰ ؛ فارمر، مصادر موسیقی العربیة، ۱۱۷.
  65. نک: ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۶۹.
  66. ابوالفرج‌، اغانی، ص۱۹۰-۱۹۱
  67. نک: راغب‌، محاضرات‌ الادباء، ج۲، ص۳۱۴؛ دعبل‌، شعر دعبل، ص۲۶۲-۲۶۳.
  68. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۵۵؛ ابن‌ ندیم‌، الفهرست، ص۱۵۷؛ خطیب‌، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۷؛ ابن‌ خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۳.
  69. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۵۳؛ ابن‌ خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۳؛ صفدی‌، الوافى‌ بالوفیات‌، ج۶، ص۱۰۰؛ یافعى‌، مرآةالجنان، ج۱، ص۴۲۱.
  70. خطیب‌، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۷-۱۷۸؛ ابن‌ خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۳؛ صفدی‌، الوافى‌ بالوفیات‌، ج۶، ص۱۰۰؛ یافعى‌، مرآةالجنان، ج۱، ص۴۲۱.
  71. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۵۴؛ ابن‌ عبدربه‌، العقد الفرید، ج۵، ص۳۷۷؛ ابن‌ خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۳؛ ابن‌ کثیر، البدایة ، ج۹، ص۲۰۹.
  72. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۵۴؛ ابن‌ عبدربه‌، العقد الفرید، ج۵، ص۳۷۷-۳۷۸؛ سراج‌ قاری‌، مصارع‌ العشاق، ج۱، ص۲۳۱؛ابن‌ تغری‌ بردی‌، النجوم‌ الزاهرة، ج۲، ص۱۱۹؛ قس‌: فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۱۷.
  73. فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۹۱.
  74. ابن‌ خلدون‌، مقدمه‌، ۴۲۷؛ بروکلمان‌، تاریخ‌ ملل‌ و دول‌ اسلامى، ص۱۶۲.
  75. خطیب‌، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۵؛ سمعانى‌، الانساب، ج۱۲، ص۴۸۲، ذهبى‌، سیراعلام‌ النبلاء، ج۹، ص۸۰؛ صفدی‌، الوافى‌ بالوفیات، ج۶، ص۹۹؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، النجوم‌ الزاهرة، ج۲، ص۱۲۶.
  76. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۳۰-۲۳۱.
  77. ذهبى‌، سیراعلام‌ النبلاء، ج۹، ص۸۰
  78. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۰۱-۲۰۲؛ ابن‌ خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۲؛ صفدی‌، الوافى‌ بالوفیات، ج۶، ص۹۹؛ابن‌ کثیر، البدایة ، ج۹، ص۲۰۹
  79. ذهبى‌، سیراعلام‌ النبلاء، ج۹، ص۸۰؛ ابن‌ نغری‌ بردی‌، ج۲، ص۲۶۰.
  80. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۴۳؛ قس‌: ریبرا، ص۴۹ ؛ فامر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۱۷
  81. ابن‌خلکان‌، وفیات‌ الاعیان، ج۱، ص۴۲؛ یافعى‌، مرآةالجنان‌، ج۱، ص۴۲۰.
  82. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۸۷، ریبرا، ص۵۰.
  83. ابوالفرج‌، اغانی، ج۲۱، ص۵۶.
  84. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۲۳۰؛ ریبرا، ص۴۹.
  85. نک: فارابى‌، الموسیقى‌ الکبیر، ص۱۰۴۲-۱۰۴۳؛ خوارزمى‌، مفاتیح‌ العلوم‌، ص۲۴۶؛ مسعودی‌، مروج‌ الذهب، ج۸، ص۹۸.
  86. ابوالفرج‌، اغانى، ج۵، ص۲۳۱-۲۳۶؛ قس‌: مقری‌، نفح‌ الطیب، ج۴، ص۱۲۲-۱۲۳.
  87. نک: مقری‌، نفح‌ الطیب، ج۴، ص۱۲۲-۱۲۳؛ باربیه‌ دومنار، ص۳۰۷؛ ریبرا، ص۱۰۳؛ شیلُوا، ص۱۹۵، حاشیه‌.
  88. حسن‌ کاتب‌، کمال‌ ادب‌ الغناء، ص‌۱۳۸-۱۳۹.
  89. ابوالفرج‌، اغانی، ج۱، ص۷-۹؛ قس‌؛ ریبرا، ص۹۴؛ فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۲۲؛ فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۱۹.
  90. نک: بلاشر، تاریخ‌ ادبیات‌ عرب، ج۱، ص۲۱۱ به‌ بعد.
  91. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۷۰؛ قس‌: فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۰۲.
  92. ریبرا، ص۴۶.
  93. ابوالفرج‌، اغانی، ج۳، ص۲۵۱.
  94. ابوالفرج‌، اغانی، ج۵، ص۱۶۳.
  95. نک: فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۱۲۶-۱۲۴.
  96. فارمر، مصادر موسیقى‌ العربیة، ص۹۱.
  97. ابوالفرج‌، اغانی، ۵/۱۶۹-۱۷۰؛ خطیب‌، تاریخ‌ بغداد، ج۶، ص۱۷۵؛ سمعانى‌، الانساب، ج۱۲، ص۴۸۲؛ ذهبى‌، ج۸، ص۹۸.
  98. عامری‌، غربال‌ الزمان‌، ص‌۱۷۵.

منابع

  • "ابراهیم موصلی"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مهران‌ ارزنده‌، ج۲.